Në këtë artikull do t’ua hedhim një shikim temës së “dërdëllitjes” (Das Gerede) dhe asaj të “kureshtjes” (neugierde) ashtu si trajtohen në veprën madhore të Heideggerit, “Sein und Zeit” (“Qeniesimi dhe koha”, 1926), vepër kjo nga më të çmuarat në filozofinë bashkëkohore. Para se t’u qasemi këtyre dy temave, na duket e dobishme t’i themi dy fjalë për mëvetësinë e termave “qenie” dhe “qeniesim” në filozofinë e tij
“Qenia” (“Seiende”), si participi prezent i thjeshtë i foljes “me qenë” ose “të jesh”, emërton në metafizikë gjërat reale që ekzistojnë. Te Heideggeri qenie nuk janë vetëm gjësendet e natyrës por edhe objektet artificiale, po ashtu edhe zotat, mitet, besimet, idetë, njerëzit, të pranishmit apo ata që nuk janë aty të pranishëm, pa i harruar edhe qeniet e kaluara dhe ato të ardhshme. Heideggeri shkruan: “Njerëzit, po ashtu sikurse edhe gjërat e prodhuara nga njerëzit, sikurse edhe efektet dhe rrethanat që dalin si rrjedhojë e aktivitet njerëzor, të gjitha këto bëjnë pjesë te qenia. Bën pjesë edhe e mundshmja, ndonëse ende joreale. Por, e mundshmja është aty, siç e cek Heideggeri në librin “Hollzwege” (në frëngjisht “Chemins qui ne mènent nulle part”). Kësisoj, Heideggeri e zgjeron domethënien e kësaj fjale, duke e shtrirë përtej gjërave reale që ekzistojnë dhe përtej gjësendeve të natyrës.
Ndërkaq, me termin filozofik “Sein”, Heideggeri mendon mënyrën si është ajo që është dhe ndryshimësinë e saj brenda kohës. duke theksuar karakterin foljor të fjalës “sein” (“l’ëtre” në gjuhën franceze, me qenë ose të jesh), infinitivin që përdoret si substantiv.
Ne përkthejmë termin e Heideggerit “Sein” me fjalën “qeniesim” – së pari për ta dalluar atë nga fjala “qenie”, e cila emërton qoftë një qenie të veçantë, qoftë tërësinë e qenieve të veçanta dhe gjithë atë që është. Që të mendohet qeniesimi (gjermanisht Sein), thotë Heideggeri, nevojitet të braktiset pikëpamja mbi qeniesimin (Sein) si themel i qenies (Seiende). Midis qenies, e cila është aty e pranishme, dhe qeniesimit (në kuptimin foljor), ka një dallim “themelor të cilin e ka harruar tradita filozofike”: e kjo është për Heideggerin diferenca ontologjike.
Për shkak të “mëvetësisë” së termit dhe konceptit “Dasein” si qeniesim–aty, në shqyrtimet filozofike në gjuhë të ndryshme ky term përdoret në gjuhën gjermane, ashtu si e ka krijuar Heideggeri. Të cekim se Dasein (qeniesimi-aty) nuk nënkupton një prani si e një gjësendi që është aty gjithherë, ngase Dasein çdoherë “ka për të qenë” dhe meqë ai është “qeniesim” që përmban “mundësi” të shumta.
Domethënia e dërdëllitjes
Në fillim të paragrafit 35, të cilin ia kushton temës së dërdëllitjes, Heideggeri cek se kjo shprehje nuk duhet të merret në një kuptim zhvlerësues, ngase shpreh një fenomen i cili e përbën mënyrën e qeniesimit të të kuptuarit (Verstehen) dhe sqarimit (Auslegung) të Dasein-it (qeniesimit-aty ose njeriut) në jetën e përditshme. Të kuptosh për Heideggerin nuk është një koncept njohës dhe dallon nga domethënia e rëndomtë. Për ta shpjeguar domethënien që i jep “dërdëllitjes”, Heideggeri fut në lojë konceptet e të folurit, fjalës dhe gjuhës. Meqë të folurit është shprehje në saje të fjalës, kjo shprehje përmban të kuptuarit dhe sqarimin. Së këndejmi, “gjuha si qeniesim i shprehur strehon në vete një qeniesim të sqaruar të Dasein-it” (f.143). Mirëpo, as fjala e as ai qeniesim i sqaruar nuk janë “mjete”. Qeniesimi i shprehur, në tërësinë formave që merr, “ruan të kuptuarit e botës së hapur dhe atë të qeniesimit-aty bashkë me tjetrin. Të kuptuarit, i cili që më parë është i pranishëm brenda qeniesimit të shprehur, ka të bëjë me qeniesimin e zbuluar të qenies (si një qenie e veçantë apo si gjithë ajo që është), e jo thjesht me një proces njohës.
Hiedeggeri tani shtron pyetjen: nëse të folurit nuk është një mjet, çfarë është qeniesimi i tij dhe çka na thotë ky qeniesim lidhur me qeniesimin e përditshëm të Dasein-it (përkatësisht njeriut)?
Ai saktëson se të folurit i cili shprehet është komunikim. Duke e dëgjuar tjetrin i cili na flet, ne e kuptojmë atë edhe nëse nuk i kuptojmë të gjitha të dhënat për të cilat ai na flet.
Të kuptuarit Heideggeri e shpjegon me të dëgjuarit e asaj që na thotë dikush.
Më tutje, ai shton se thënia (dictum) – ose shqiptimi – e garanton “autenticitetin dhe përputhshmërinë e të folurit me të kuptuarit.” Të folurit merr kësisoj një karakter të autoritetit: prandaj disa do të thonë se gjërat janë ashtu si thuhen. Mu këtu, te kjo përsëritje, ai e sheh paraqitjen e dërdëllitjes, e cila cilësohet me një mungesë të themelit apo të mbështetjes. Kjo përsëritje orale përhapet në shkrime si një “literaturë” në të cilën lexuesi, me një “të kuptuar mesatar, nuk mund të diktojë e dallojë se çka është nxjerrë dhe pushtuar nga burimi, e çka është përsëritje apo rithënie.” (fq. 145)
Dërdëllitja si mbyllje
Mirëpo, ndonëse dërdëllitja nuk ka mbështetje dhe nuk është e argumentuar, kjo sipas Heideggerit nuk e pengon të depërtojë në hapësirën publike, e madje pikërisht karakteri i saj e favorizon përhapjen dhe praninë e saj në jetën publike. Për Heideggerin këtu qëndron një problem i rëndë: pikërisht pse të folurit i takon përbërjes thelbësore të qeniesimit të Dasein-it dhe ngase ai bashkëndikon “çeltësinë” e Dasein-it, duke u bërë dërdëllitje të folurit do të pengojë qeniesimin në botë të hapur, e kësisoj do ta bëjë atë të mbyllur.
Dërdëllitja, pikërisht pse nuk e çan kokën për të argumentuar, themeluar e mbështetur pohimet e veta, ajo për kah natyra e vet çon te mbyllja, edhe nëse nuk ka për qëllim të mashtrojë apo gënjejë.
Dërdëllitja, e cila ka prirjen ta mbyllë jo vetëm njohjen e vetes dhe të botës, është “mënyrë e qeniesimit të çrënjosur të Dasein-it.” Qeniesimi i mirëfilltë është ekzistencialisht i rrënjosur në kuptimin që ai si qeniesim në botë i mban raportet burimore me botën, me veten dhe me të tjerët. Kurse Dasein-i, i cili mbetet brenda sferës së dërdëllitjes, del i shkëputur si qeniesim në botë nga raportet burimore. Realiteti i përditshëm dhe masiv i kësaj mënyre (mediokre e të sipërfaqshme) jo vetëm e të menduarit, por edhe e të jetuarit, ia cungon njeriut mundësitë e tij më të begatshme.
Mbyllja të cilën e shkakton dërdëllitja bëhet edhe më e rëndë, siç nënvizon Heidegger, duke shtypur dhe vonuar çfarëdo problematizimi (bërje, çështje, pyetje) dhe debate të reja. Mu për këtë arsye dërdëllitja s’është veçse një “të kuptuar mediokër.” Të kuptuarit e mirëfilltë, ndërkaq, doemos duhet të ballafaqohet me dërdëllitjen, si të kuptuar i ashtuquajtur; duke iu kundërvënë asaj ai synon të bëhet komunikim i mirëfilltë, rizbulim i mirëfilltë dhe ripërvetësim i vërtetë.
Problemi lidhet me atraktivitetin dhe ngashënjimin e njohjes së sipërfaqshme, e cila pranohet dhe sundon në opinionin publik. Këtu hyn në lojë koncepti i das Man (në frëngjisht: veta asnjanëse): ashtu po thuhet, ashtu po mendohet. Kësodore sajohet një shtresë e paevitueshme e opinionit e cila na rrethon dhe na ndikon: ajo përcakton, cek Heideggeri, se çka “shohim” dhe në ç’mënyrë e shohim.(f.146)
Këto vrojtime të Heideggerit mund të na ndihmojnë të sajojmë kritere me të cilat mund ta shoshisim nivelin e ndërtimit të argumentimit brenda ligjërimeve publike e shkrimeve, jo vetëm të politikanëve por edhe të hulumtuesve shkencorë; jo vetëm në rrjetin e mjeteve të komunikimit masiv, por edhe në “studime” që nuk i kanë kriteret e studimit. Brenda një opinioni të një shoqërie demokratike, ndryshe nga regjimet që përcaktojnë shumëçka, diversiteti i pikëpamjeve dhe konfrontimi i tyre përmbajnë mundësinë e emancipimit të pikëpamjeve kritike, të analizave që nxjerrin në shesh aspektet e kundërthënshme dhe komplekse të problemeve.
Kureshtja
Gjatë analizës së të kuptuarit dhe çeltësisë së qeniesimit-aty në përgjithësi, Heideggeri i referohet konceptit tradicional të njohjes si “dritë e natyrshme” (lumen naturale), por njëherësh edhe çeltësisë së qeniesimit brenda një çeltire (Lichtung), ku një pamje bëhet e mundur. (f.147)
Kjo pamje është e koncipuar në raport me “mënyrën themelore të çdo çeljeje ekzistenciale, përkatësisht të të kuptuarit në kuptimin e përvetësimit të vërtetë të qenies (Seiende) ndaj së cilës Dasein mund të ndërtojë mundësitë e veta thelbësore të qeniesimit.
Ndërtimin themelor të pamjes Heideggeri e dikton të manifestohet te një “tendencë e qeniesimit specifik të përditshmërisë ndaj ‘të parët’”. E këtë tendencë Heideggeri e emërton me termin “kureshtja”, e cila nuk kufizohet vetëm te të parët, meqë nënkupton një çelje specifike ndaj botës. Këtë fenomen ai e shpjegon me një qasje “ontologjiko-ekzistenciale themelore”, pra qasje që kapërcen perspektivën e ngushtë të të njohurit. Me këtë qasje Heideggeri fut një përmbysje në tërë traditën filozofike, duke filluar nga ajo klasike greke, e cila e theksonte para së gjithash “dëshirën për të parë.” Ai përkujton se Aristoteli, fjala vjen, mendonte se qeniesimi i njeriut cilësohet thelbësisht me “brengën për të parë”. Kjo dëshirë interpretohej si burim i njohjes shkencore, kurse “e vërteta burimore dhe autentike” shpjegohej si diçka që i takon “intuicionit të pastër”, i cili e bën të mundur zbulimin e qeniesimit.
Në mesjetë, Shën Augustini theksonte se ne e aplikojmë fjalën “të parët” edhe për shqisa të tjera: kësodore thuhet “shiko se si tingëllon, shiko se çfarë ere ka ajo, shiko çfarë shije ka… etj.”
Tani Heideggeri pyet se çfarë ndërtimi ekzistencial i Dasein-it del në shesh brenda fenomenit të kureshtjes? Ai përkujton se qeniesimi në botë identifikohet me botën me të cilën ai preokupohet. (fq. 149)
Brenga bëhet preokupim për mundësitë që të mos e shohë më botën veçse nga një aspekt i saj, duke u tërhequr në një vend të qetë. Në fakt, Dasein kërkon të largëtën vetëm sa për t’ia afruar vetes në aspektin e dukjes së botës; e kjo është një mënyrë e qeniesimit, ku ai “preokupohet të zhvishet nga vetja si qeniesim në botë”, për t’iu afruar qenies në radhë të parë si gjëra të afërta në të përditshmen.
Zbavitja si synim
Mirëpo, dëshira e kureshtjes nuk synon të kuptuarit e asaj që sheh, por thjesht të parët. Ajo kërkon diçka të re, “vetëm sa për të kërcyer sërish nga ajo e re kah një e re tjetër.
Kësisoj, brenga e të parët të tillë nuk ka të bëjë me “kapjen dhe praninë brenda të vërtetës duke ditur, por me mundësitë që t’i dorëzohet botës.” Prandaj, për Heideggerin, kureshtja cilësohet me një “paaftësi specifike për të qëndruar pranë më të afërtës.” Në anën tjetër, kureshtja nuk kërkon një gjendje të soditjes, por shqetësimin dhe eksitimin të cilin e ofron ajo që është “gjithherë e re dhe ndryshimin e përhershëm të objektit që takon.” Kësisoj, kureshtja preokupohet me një “mundësi të vazhdueshme të zbavitjes.” Kureshtja nuk ka të bëjë me një soditje që admiron qenien, ajo interesohet vetëm për “një njohje sa për të njohur.”
Dy momentet kryesore të kureshtjes janë paaftësia për të qëndruar në botën e preokupimit dhe zbavitja kah mundësitë e reja. Ndërkaq tipari i tretë i këtij fenomeni është shqetësimi i pandërprerë.
“Kureshtja është gjithkund dhe askund. Kjo mënyrë e qeniesimit në botë zbulon një mënyrë të re të qeniesimit të Dasein-it të përditshëm, ku ai nuk pushon të çrrënjoset.”(fq.150)
Në vazhdimin e analizës së vet, Heideggeri vë në pah lidhshmërinë midis dërdëllitjes dhe kureshtjes: e para i drejton po ashtu edhe udhët e kureshtjes. Këto dy mënyra të qeniesimit të përditshëm, të folurit dhe e të parët, dalin të lidhura mes vete: “Kureshtja, së cilës asgjë nuk i mbetet e mbyllur, e dërdëllitja, së cilës asgjë nuk i mbetet e pakuptueshme, simulojnë sikur kanë arritur një jetë vërtet të “gjallë.”
Heideggeri nuk e kritikon kureshtjen si çeltësi, e ndryshme nga topitja dhe mbylltësia e mendjes, por kureshtjen e cila çkado që dëshiron të hapë për ta kuptuar dhe përvetësuar, e bën këtë sipërfaqësisht dhe duke kërcyer me shpejtësi prej një fenomeni te tjetri; ajo kësisoj u shmanget orvatjes dhe mundit për të kuptuar, për t’i zbuluar veçantitë e situatave dhe dukurive, domethëniet e tyre. Kureshtja kërkon para së gjithash të zbavitet me ndryshimet e vazhdueshme të pamjeve, me lëvizshmërinë e tyre të pandërprerë. Ajo rrëshqet kalimthi prej një teme te tjetra, prej një problemi te tjetri.
Heideggeri kishte anticipuar në këto analiza edhe format më të theksuara të lëvizjeve prej një grupi të imazheve te tjetri, prej një grupi të çështjeve të shoqërisë së sotme te tjetri, ashtu si shpalosen në shumësinë e mediumeve, me një shpejtësi marramendëse, duke dashur ta simulojnë jetën “vërtet të gjallë.” Dërdëllitja, që pretendon se i ka kuptuar dhe zbërthyer hiç më pak se të gjitha problemet e botës së sotme, bashkë me kureshtjen si zbavitje me risitë e përhershme të çdo gjëje, në fakt vetëm sa e zhveshin njeriun nga mundësia që të realizohet. Ky realizim supozon ballafaqimin me sfida, me qeniesimin në botë. E kjo nënkupton mënyrën se si ne e kuptojmë ekzistencën, duke u nisur nga mundësitë e hapura. Dasein cilësohet, sipas Heideggerit, si ekzistencë, përkatësisht si mënyrë e qeniesimit që është specifike për njeriun, e ndryshme nga qeniet e tjera dhe nga gjërat. Dasein, si qeniesim në botë, na bën të mundur të çelim botën dhe të çelemi përballë saj. Mirëpo, fuqia ngashënjyese e mbylljeve ndrydh dhe mënjanon mundësitë specifike të njeriut.
