“Sorry Picasso” për shembjen e idesë së “gjeniut” në përpjekje rishkrimi të historisë së artit

Në një bisedë me Shuk Oranin për projektin “Sorry Picasso” është folur për shembjen e një legjende, për të krijuar diçka të re. Çka vjen pas saj, është një bisedë e ngjeshur për autorësinë, mitin e gjeniut të vetmuar, formësimin e rregullave të reja në epokën e Inteligjencës Artificiale dhe rolin e artistit edhe si ndërhyrës, por edhe si urëndërtues, janë disa prej temave

Ann Austin

(Prazzle Arts) – Disa libra janë për t’u lexuar e disa për t’u respektuar. Libri “Picasso: The Genius of the Century” i përket qasjes së fundit, një monument shtypi, lidhur për autoritetin e historisë së artit. Për Shuk Oranin, artist kosovar me bazë në Hamburg, ky libër është krejt tjetër gjë: material i pagdhendur, i gatshëm për shndërrim.

Në “Sorry Picasso”, Orani e “ka shqyer” monografinë, jo për ta shkatërruar, por për të jetuar në të. Çdo faqe e saj që në thelb është adhuruar, është bërë fragment për rindreqje. Kjo vepër vë në pikëpyetje ata që quhen gjeni, ata që vendosin dhe ata që ngelin të fshehur. Pjesërisht është homazh e pjesërisht kritikë, dhe si e plotë është një akt ripronësimi. Çka vjen pas saj është një bisedë e ngjeshur për autorësinë, mitin e gjeniut të vetmuar, formësimin e rregullave të reja në epokën e Inteligjencës Artificiale dhe rolin e artistit edhe si ndërhyrës, por edhe si urëndërtues.

Në një bisedë me Shuk Oranin për projektin që është në bashkëpunim me “Prazzle”, është folur për shembjen e një legjende, për të krijuar diçka të re.

Ann Austin: Le të fillojmë me “Sorry Picasso”. Çka ju ka shtyrë ta merrni një libër të botuar, një lloj artefakti rregullash, dhe ta përdorni për të krijuar një set të ri veprash? Ka qenë më shumë një gjest kritikues, homazhi, apo diçka krejtësisht tjetër?

Shuk Orani: Vendimi për të punuar me librin “Picasso: The Genius of the Century” nuk ka qenë i rastësishëm, por as nuk ka qenë qëllimi për të provokuar. Më erdhi si shtysë nga brenda, si nevojë për t’u ballafaquar fizikisht dhe konceptualisht me një simbol historie të artit. Ky libër përfaqëson më shumë sesa thjesht informacione për Picasson, mishëron një epokë, një narrativë që është dhënë për dekada të tëra: ky gjeni i takon grupit të vogël të “të zgjedhurve”. Për mua, ky ishte një akt shndërrimi, e jo shembjeje. Me shqyerjen e fletëve, nuk kam mëtuar ta përul Picasson si artist, por jam munduar ta vë në pikëpyetje idenë se si dhe nga kush përkufizohet një gjeni. Pohoj se ka qenë kritikë, por edhe homazh. Nuk e kam vënë veten mbi këtë vepër, kam ndërhyrë në të, për të jetuar në të, në mënyrë që të dalë diçka e re nga ajo.

Kjo seri është një përpjekje që të paprekshmen ta bëj të prekshme, ta çaj atë që për një kohë të gjatë ka qenë e ngurosur. Të çel hapësira në një sistem që shpesh ka heshtur ose ka shkelur zëra të caktuar. Kam dashur ta ndërtoj një gjuhë të re prej fragmenteve të së vjetrës, e cila bart mbi vete historinë, origjinën dhe perspektivën time.

AA: Akti i shqyerjes së fletëve të një libri për Picasson duket intim dhe shkatërrimtar. I jeni qasur këtij projekti në formë proteste vizuale apo si bashkërendim me historinë?

SO: Të dyja: protestë e qetë dhe bashkërendim me historinë që më ka formësuar, por nuk më ka përfshirë të tërin asnjëherë. Shqyerja e fletëve nuk ka qenë një akt shkatërrimtar, ka qenë një mënyrë për ta ndier peshën e normës, po pa iu nënshtruar. Kam dashur të kallëzoj se historia nuk është veç diçka që adhurohet, por edhe që mund të vihet në pikëpyetje, të preket, e nëse është nevoja, edhe të rishkruhet. Jo kundër Picassos, por përtej mitit, edhe në emër të të gjithë zërave që shpesh heshtën. Është një akt ripronësimi, poetik, kritik dhe i nevojshëm.

AA: Këtë projekt e keni titulluar “Sorry Picasso”. Ajo kërkimfalje është e sinqertë, ironike, apo një kombinim i të dyjave? Për çfarë kërkoni falje dhe kujt i drejtohet ai mesazh?

SO: Kërkimfalja në “Sorry Picasso” nuk është e drejtpërdrejtë dhe as nuk i drejtohet dikujt personalisht. Nuk i kërkoj falje një personi specifik, por është më shumë një gjest konceptual. Titulli është thirrje për të rimenduar, për t’u lënë vend perspektivave dhe proceseve alternative. Kallëzon një botë arti që shpesh është e dominuar nga një grusht emrash dhe narrativash të ngurtësuara. “Sorry Picasso” vë në dyshim “monopolin” artistik që i rrethon ikonat e caktuara, duke mbështetur përkufizime më të gjera të lirisë kreative. Shërben si e drejtë për të shkatërruar, për të riimagjinuar e për të krijuar hapësirë për zëra të tjerë.

AA: Monografia e Picassos, të cilën e keni përdorur ju, e përkufizon atë si “gjeniu i shekullit”. Si i qaseni këtij përkufizimi në dritën e përvojës suaj, duke e nxjerrë botën e artit prej kornizave si kosovar, si dikush që prej fillimit punon jashtë institucioneve të mëdha?

SO: Përkufizimi “gjeniu i shekullit” nuk është thjesht tribut, është monument. E si shumë monumente, shpesh përjashton më shumë sesa përfshin. Meqë vij nga kufizimet, si një artist shqiptar, prej fillimit duke punuar pa mbështetje institucionale, kam përjetuar se sa e rëndë dhe e paqasshme mund të jetë fjala “gjeni”. Është një titull i rezervuar për një pakicë, formësuar nga sistemet që vendosin se cilët zëra ia vlejnë.

Nuk e shoh Picasson si armik, por si simbol i një norme që shpesh i hesht të tjerët. Qëllimi im nuk ka qenë ta sulmoj, por ta vë në dyshim kornizimin që artistët e caktuar i ngre në piedestal, përderisa të tjerët i injoron. E këta krijojnë me po aq intensitet, thjesht nuk e kanë vëmendjen artistike të një gjeniu. Për mendimin tim, ky nuk është një mit që përsëritet, por një çarje që krijon hapësirë për narrativa të reja, sidomos nga ata që për një kohë të gjatë kanë qëndruar jashtë portave.

AA: A besoni se ideja e “gjeniut” qëndron akoma në botën e artit sot apo është një mit që duhet ta çmontojmë?

SO: Ideja e “gjeniut” sot duket më shumë si mit sesa si realitet. Vjen nga një kohë kur arti është idealizuar, individualizuar dhe kur përkufizohej ngushtë përmes një këndvështrimi perëndimor. Në botën tonë të ndërlidhur, duhet ta vëmë në dyshim këtë term për të mos e mohuar madhështinë, por për ta ripërcaktuar atë: si diçka kolektive, e larmishme dhe jo si të rezervuar për disa të privilegjuar. Ndoshta gjenialiteti i vërtetë fillon kur ndalemi së caktuari vetëm disa të zgjedhur.

AA: Kur ripunoni një imazh nga një libër, a e shihni atë si rimarrje të autorësisë apo ripërpunim të tij? Ku e vendosni ju personalisht kufirin midis ndikimit, përvetësimit dhe krijimit origjinal?

SO: Kur ripërpunoj një imazh nga një libër, nuk është as ripërpunim i pastër dhe as përvetësim i thjeshtë, është më shumë një akt ripërvetësimi. Marr diçka që i përket normës së vendosur dhe e vë në një kontekst të ri, shpeshherë të pakëndshëm. Është një gjest i qëllimshëm artistik që ngre pyetjen: Kush e zotëron një imazh? Kush e zotëron kuptimin?

Vija midis ndikimit, përvetësimit dhe krijimit origjinal nuk është fikse për mua, është e rrjedhshme, por e vetëdijshme. Ndikimi është i pashmangshëm në çdo proces krijues. Përvetësimi bëhet problematik kur shkëputet nga respekti për origjinën kulturore, sociale ose personale të materialit. Për mendimin tim, origjinaliteti ndodh kur një vepër jo veç citon, por transformohet kur thotë diçka të re, diçka personale që shkon përtej burimit. Nuk ka të bëjë me pronësinë. Bëhet fjalë për shndërrim.

AA: Puna juaj e kaluar me Inteligjencën Artificiale, veçanërisht duke përfshirë avatarët e personalizuar dhe mjetet gjeneruese, sugjeron një liri bashkëpunimi përtej njeriut. Nëse “Sorry Picasso” shkatërron idenë tradicionale të gjeniut, a ofron puna juaj me IA një ide alternative të autorësisë së përbashkët ose të shpërndarë?

SO: Puna ime me Inteligjencën Artificiale –  përmes avatarëve dhe mjeteve gjeneruese – vërtet çel një lloj të ri bashkëpunimi, një bashkëpunim që çon përtej njerëzores. Nëse “Sorry Picasso” zbërthen idenë tradicionale të gjeniut të vetmuar, atëherë puna me IA propozon një alternativë: autorësinë e përbashkët, madje të shpërndarë.

Por të mos harrojmë se vetë IA-ja fiton prej asaj që njerëzit tashmë kanë krijuar. Ajo vepron mbi gjuhën, imazhet, idetë dhe të dhënat e gjeneruara nga brezat para nesh. Kjo ngre një pyetje më të thellë: nga e marrim të drejtën për t’i shfrytëzuar njohuritë e gjera kulturore të ndërtuara nga të tjerët para nesh? Dhe nga ana tjetër, a nuk po ndodh e njëjta gjë me ne? Bëhet fjalë për një parim: jep dhe merr. Një formë komunikimi e rrënjosur thellë në përvojën moderne njerëzore, e cila ka evoluuar ndër breza nga trashëgimia e heshtur në shkëmbimin e ndërgjegjshëm. Në këtë kuptim, autorësia bëhet diçka tjetër: Jo pronësi, por lëvizje. Jo status, por lidhje.

AA: A e shihni IA-në si një “normë” tjetër që po ndërtohet, të cilën duhet ta ndërpresim përpara se të përcaktojë se kush duhet të mbahet mend dhe kush jo?

SO: Po, IA-ja tashmë ka filluar të formësojë një normë të re, shpesh të ndërtuar mbi strukturat e vjetra të pushtetit dhe filtrat kulturorë. Nëse nuk ndërhyjmë sa më shpejt, rrezikojmë ta përsërisim atë që historia e artit ka bërë me shekuj: të kujtuarit e disave dhe të harruarit e shumicës.

Prandaj është thelbësore të futen diversiteti, mendimi kritik dhe zërat artistikë në këto sisteme tani, përpara se algoritmet të vendosin se kush mbetet i dukshëm dhe kush zhduket. Nuk ka të bëjë me rezistencën ndaj IA-së, por për t'i dhënë formë asaj. Si në “Sorry Picasso”, ashtu edhe në projektet me IA, ka një shtresëzim të procesit dhe materialit, analog dhe digjital, sipërfaqësor dhe historik.

AA: Si vendosni se cili medium ka rëndësinë më të madhe në një vepër të caktuar?

SO: Për mua, nuk është mediumi ai që vendos, është ideja që e vendos një ton. Te “Sorry Picasso”, libri fizik ishte i rëndësishëm, sepse mbante tashmë peshën e ngurtësisë dhe autoritetit. Në projektet me IA ishte gjuha digjitale që la jehonë në kohë dhe sisteme. Unë shpesh punoj në shtresa, analoge më shumë sesa digjitale, për të kaluarën më shumë sesa për të tashmen. Mediumi më “i rëndësishëm” është ai që zbulon tensionin: midis sipërfaqes dhe thellësisë, kontrollit dhe rastësisë. Ndonjëherë është letra që ka zë të lartë e ndonjëherë është kodi që pëshpërit. Në fund, unë zgjedh mediumin që është më i miri për të bërë pyetje, jo vetëm për të dhënë përgjigje.

AA: A ju intereson nëse e di shikuesi origjinën e materialit, për shembull që fleta është shkëputur nga një libër për Picasson, apo paqartësia është pjesë e strategjisë suaj estetike?

SO: Në shikim të parë, nuk më intereson aq shumë nëse shikuesi e di origjinën e saktë të materialit, nëse faqja është grisur nga një libër për Picasson, një vëllim i Shakespeareit apo nga një gazetë. Ajo që ka më shumë rëndësi për mua është ajo që bëjmë tani me të, se si e shndërrojmë atë në një provë të ekzistencës sonë në këtë moment.

Për mendimin tim, është mënyrë e shndërrimit artistik, një akt i të mbishkruarit që pasqyron të tashmen. Çdo gjest, çdo shtresë bëhet gjurmë e kohës. Nuk po përdorim veç imazhe a narrativa, po e rishkruajmë vërtet kuptimësinë, madje historinë përmes perceptimit bashkëkohor. Picasso, Da Vinci apo Van Goghu me gjasë nuk kanë kaluar shumë kohë duke menduar se si do t’i gjykojmë ne sot. Andaj pse duhet të fokusohemi veç te mendimi “i drejtë” për ta? Pyetje akoma më urgjente është kjo: Çka është ajo që bëjmë sot, të cilën e kemi trashëguar? Çfarë kuptimi e krijojmë nga ajo tani dhe këtu?

AA: Prejardhja juaj nga Kosovë, vitet e formimit në Gjermani dhe ekspozitat në institucione nga Louvrei në MOCA në Pekin nënkuptojnë një dialog thellësisht ndërkulturor. Si e negocioni përkthimin, përfaqësimin dhe identitetin kulturor në kontekste globale?

SO: Në botën e sotme të globalizuar, origjina nuk është ajo që më përcakton mua. Unë e shoh botën si një strukturë të ndërlidhur, një rrjet historish, marrëdhëniesh dhe mundësish. Ka shumë më tepër sende që globalisht na bashkojnë sesa që na ndajnë. Në aspektin kulturor, Kosova është një vend evropian që ka të përbashkëta shumë vlera të botës perëndimore. E megjithatë, është brenda atyre dallimeve delikate, nuancave kulturore që shpalos një potencial i pasur. Arti luan një rol jetik këtu, krijon hapësira për komunikim global, ndërton ura midis identiteteve dhe nxjerr diversitetin në sipërfaqe –  jo si ndarje, por si vlerë.

Unë nuk e shoh përkthimin kulturor si humbje, por si zgjerim, si një dialog i vazhdueshëm midis vendeve, kohëve dhe perspektivave. Në këtë hapësirë të ndërmjetme fillon puna ime.

AA: Disa e krahasojnë rolin tuaj në diplomacinë kulturore me atë të Ai Weiweit, duke krijuar ura midis identitetit dhe perceptimit global. Si e parashikoni funksionimin e artit si diplomaci, veçanërisht për komunitetin artistik të Kosovës?

SO: Krahasimet e këtilla janë sigurisht një nder, por unë nuk e shoh veten si figurë simbolike. Veten e shoh si pjesë e një procesi më të gjerë, në të cilin arti mishëron një formë të qetë, por thellësisht kuptimplote të diplomacisë. Për mua, diplomacia kulturore nuk ka të bëjë me përfaqësimin e një vendi si një zëdhënës në skenë, ka të bëjë me krijimin e hapësirave ku identiteti nuk shpjegohet, por përjetohet. Arti ka fuqinë të bëjë të ndjeshme të pathënat, përtej kufijve politikë, klisheve apo protokolleve zyrtare.

Kjo është veçanërisht jetike për komunitetin artistik të Kosovës. Një vend që shumë shpesh shihet veç përmes thjerrëzave të titujve politikë, ka nevojë për zërat delikatë dhe të ndershëm të artistëve të tij për t’i shprehur thellësinë, kompleksitetin dhe humanizmin e tij. Arti ndërton ura ku gjuha dështon, jo përmes përfaqësimit tradicional, por përmes rezonancës emocionale, përçarjes dhe takimit. Dhe ndonjëherë, një vepër e vetme artistike është e mjaftueshme për të ripërtërirë një rrëfim të tërë.

AA: Krejt në fund, nëse Picasso do t’i kishte mjetet që i bëni ju, IA-në, zinxhirimin, digjitalizimin, a mendoni se praktika e tij do të kishte ndryshuar? Dhe nëse po, si mund të duket ndryshe “Sorry Picasso”?

SO: Jam shumë i sigurt se Picasso tashmë po eksperimentonte dhe transformohej gjerësisht në kohën e tij, veçanërisht përmes ndikimit të artit afrikan, i cili pasqyrohet qartë në shumë prej veprave të tij. Ai ishte një eksplorues radikal, një përvetësues, një ri-kompozitor, dikush që ka të ngjarë të kishte përqafuar mjetet e sotme si IA-ja, zinxhirimi dhe mediat digjitale me entuziazëm të madh. Nëse ai do të kishte qasje në teknologji të tilla, ne me siguri do të mbyteshim sot nga një vërshim i veprave digjitale të Picassos, të cilat me siguri do ta kishin tronditur tregun e artit. Puna e tij mund të ketë qenë më e qasshme, por ndoshta më pak “ekskluzive” dhe vlera e tregut mund të mos jetë aq astronomike sa është sot. Dhe kushedi, nëse Picasso do të ishte angazhuar seriozisht me IA, ne veçse do të mund të jetonim me një formë të evoluuar superinteligjence, të ushqyer nga kaosi artistik, kurioziteti dhe një dhunti për të krijuar mite.

Në këtë kuptim, “Sorry Picasso” nuk është thjesht homazh, por është edhe një eksperimenti i mendimeve: Çka nëse gjeniu do të bëhej bashkë me një makinë?