Shkrimi është një dritare e vogël e arratisjes

Shkumbin Gashi vizionon qartazi horizontet që shtrihen përpara letrarëve të rinj. Romani i tij “Nënë, më fol për ëndërrimtarët” – që përvijon çështjet e identitetit përmes historive drithëruese të karaktereve me sfond emigrant – mori shpërblimin vjetor “Rexhai Surroi” për romanin më të mirë. Në një intervistë për KOHËN, ai ka treguar gjerë e gjatë për lidhjen e tij me letërsinë, shestimet për një roman të ri që si ngjarje del në truallin e post-apokaliptikës, për pikëpyetjet identitare në Zvicër e për planet për të ardhmen. Gashi – i cili prej katër vjetësh jeton në Zvicër – ka vlerësuar faktin që një brez i ri po sjell një përmbajtje të re me temat që zgjedh

Edhe sikur bota të digjet, letërsia ka fuqinë e pabesueshme që ta rindërtojë atë. Por, magjia e shkrimit nuk mbaron me kaq përderisa brenda gjëllin misioni për të krijuar ura mes njerëzve. Në mbretërinë e letërsisë ka debutuar me dy romane, por shkrimtari i ri Shkumbin Gashi vizionon qartazi horizontet që shtrihen përpara letrarëve të rinj. Romani i tij “Nënë, më fol për ëndërrimtarët” – që përvijon çështjet e identitetit përmes historive drithëruese të karaktereve me sfond emigrant – mori shpërblimin vjetor për letërsi, “Rexhai Surroi”.

Duke u radhitur përkrah trofeve të Ismail Kadaresë, Agron Tufës, Zija Çelës, Kim Mehmetit, Binak Kelmendit, Mira Meksit, Ridvan Dibrës e Bashkim Hoxhës, Gashi e ka cilësuar letërsinë si terapi shpirtërore.

“Më ngushëllon fakti se edhe sikur bota të digjet, unë mund ta krijoj atë përmes shkrimit, ku dhe si të dua”, ka thënë ai me rastin e marrjes së çmimit të sivjetmë.

Në një intervistë për KOHËN, ai ka treguar gjerë e gjatë për lidhjen e tij me letërsinë, shestimet për një roman të ri që si ngjarje del në truallin e post-apokaliptikës, për pikëpyetjet identitare në Zvicër e për planet për të ardhmen.

Duke folur mbi rrjedhat e letërsisë së re shqipe, Gashi – i cili prej katër vjetësh jeton në Zvicër – ka vlerësuar faktin që një brez i ri po sjell një përmbajtje të re me temat që zgjedh t’i letrarizojë.

“Shkruajnë më shumë për çështje të identitetit, që jo domosdoshmërisht lidhen me konceptet e mëdha të nacionalizmit e patriotizmit, por të tilla që kanë të bëjnë me dilema personale e histori në dukje të vogla, por me rezonim të madh”, ka thënë ai.

KD: Ky vit kaloi mes agonisë kolektive kudo dhe lajmeve me statistika vdekjesh të çmendura nga kjo murtajë moderne, rrezikun e së cilës e mendonim sikur i takonte historisë. Kjo gjendje na vuri, si të thuash, edhe para një dialogu me vetveten, gjithnjë përmes artit, aty ku gjithnjë ekziston përpjekja për një botë ideale. Si ishte ky vit për ju dhe a ishte letërsia një antidot kundër fatalizmit?

Gashi: Mendoj se është mjaft e qëlluar të quhet “murtajë moderne”. Më shumë se një sëmundje, kjo erdhi posi një asteroid nga lart, duke prishur çdo plan të mundshëm. Për shumë njerëz ishte edhe prishëse e ëndrrave. Në fillim ishim në konfuzion e më pas shpresuam se do të mbaronte shpejt, por disa muaj më vonë kuptuam se ajo do të qëndronte edhe më gjatë në mesin tonë. Ka qenë një tronditje e madhe shoqërore, por edhe një shkundje. Më parë ekzistonte ideja se ta duash dikë duhet ta vizitosh, por kjo murtajë i trandi nga themelet edhe ato që i merrnim si të mirëqena në ndërveprimin me tjetrin.

Edhe gjatë marrjes së çmimit “Rexhai Surroi” e kam thënë që letërsia e libri janë një lloj terapie shpirtërore. Kur kaplohesha nga pasiguri e emocione negative sa nuk mund t’i jepja asgjëje kuptim, shkrimi më bënte të harroja realitetin e të ndihesha më mirë. E kam përvetësuar tashmë atë që kisha lexuar diku: shkruaj sepse e di që edhe nëse rrënohet e gjithë bota unë mund ta ndërtoj atë sërish, kurdo dhe ashtu siç dua. Shkrimi është një dritare e vogël e arratisjes që në rastin tim ka shërbyer shumë mirë psikologjikisht gjatë kohës së koronavirusit.

KD: Në një kohë emergjencash e urgjencash, ku edhe shtetet më të forta shtrënguan rripin nga kriza që u bë e ndjeshme kudo, artet u lanë në margjinë. Por, fundja, letrarët edhe ashtu shkruajnë si të jenë të “harruar” nga bota. Libri juaj “Nënë, më fol për ëndërrimtarët” u botua disa muaj para pandemisë, por gjatë kësaj kohe a keni shkruar diçka?

Gashi: Ky libër pati fatin që të përfundohej para pandemisë edhe sa i përket procesit të shkrimit, por edhe botimit. Tani kam filluar të shkruaj romanin tim të ri, ani pse nuk mendoj që është ideale për një shkrimtar të ri të shkruajë çdo vit nga një roman.

I jam rikthyer shkrimit të një koncepti për të cilin po punoj prej disa vitesh. Ishte mbase edhe koha e duhur për një gjë të tillë, sepse skeleti i romanit ka një histori që zhvillohet rreth dyqind vite pas kësaj kohe.

 “Kur kaplohesha nga pasiguri e emocione negative sa nuk mund t’i jepja asgjëje kuptim, shkrimi më bënte të harroja realitetin e të ndihesha më mirë. Për ne, si shkrimtarë të rinj, është një mundësi e madhe që të çajmë tutje me zhanre të reja, të provojmë stile të reja të të shkruarit, me një fjalë të jemi sa më autentikë”

Një president i një shteti e lëshon një bombë bërthamore dhe bota shkatërrohet thuajse e tëra, përveç një vendi të vogël. Njerëzit që i mbijetojnë bombës pësojnë një rënie në inteligjencë për shkak të rrezatimit. Ajo çfarë jepet aty është udhëtimi në kohë i Sigmund Freudit, i cili përballet me botën e idiokracisë, ku individi dhe inteligjenca nuk bashkëjetojnë. Kjo çfarë po shkruaj është mbase eksperimenti më i madh e më i “rrezikshëm” në kuptimin që nuk është se kam shumë kontroll në ngjarje. Për aq sa është sfidues e merr kohë, është edhe një lloj përballimi i pandemisë.

“Më frymëzon të menduarit abstrakt të Nolanit”

KD: Në bazë të skicës që na parashtruat guxojmë të themi se bëhet fjalë më tepër për një zhanër distopik dhe post-apokaliptik?

Gashi: Pikërisht! E di që regjisori i njohur Christopher Nolan nuk është shkrimtar, por unë frymëzohem tejet shumë prej të menduarit të tij abstrakt. Pasi kisha parë disa prej filmave të tij pata vendosur ta sfidoja veten me diçka që duhet të ndërtohet përmes fantazisë. Pra, kjo është prova që po e bëj, ndërkohë që jam mes dilemës për disa kapituj që do të jenë në shqip e për disa të tjerë në anglisht. Sigurisht se më me dëshirë do ta bëja vetëm në shqip, por sinqerisht më duhet të mendoj edhe sipas mënyrës “think big”, kur dihet që tregu është më i madh kur libri plasohet në anglisht.

E di që kjo mbase te të tjerët më bën një lloj “tradhtari” të gjuhës sonë, por megjithatë është vetëm një eksperiment për të cilin nuk jam fort i sigurt se si do të jetë rezultati. Por, fundja, kështu është gjithnjë eksperimenti: fillimisht e vendos një hipotezë e pastaj sheh se ku të çon ajo.

“Kopjimi i shkrimtarëve të vjetër – mungesë guximi”

KD: Diskutohet shpesh si dilema “veza a pula” edhe pyetja nëse është fat që një letërsi të ketë një traditë pararendëse (letërsia angleze), apo të mos ketë fare një të tillë, por vetëm një aspiratë për të ardhmen (letërsia amerikane). E megjithatë letërsia jonë, brezi më i ri, po troket tashmë në derën e lexuesve vendorë e evropianë me një letërnjoftim që ka të shkruar vetëm emrin dhe mbiemrin e vet (pa atë të një babai a gjyshi). Si një krijues i ri letrar, a e vlerësoni këtë si sfidë, apo si mundësi?

Gashi: Është si një pyetje njëmiliondollarëshe, ngase nuk mund të japësh një përgjigje shabllon. Kujtoj se është një lloj mundësie dhe sfidë në të njëjtën kohë. Fjala vjen, për mua, të debutoj në letërsinë amerikane është një ëndërr fort e largët, diçka që e mendoj por s’mund ta prek. Në fakt, po kështu ka qenë edhe çmimi që mora: fitimi i çmimit ishte një shkundje për mua, se kufijtë që ia vendosim vetes më shumë na bëjnë dëm sesa që na hapin udhë të reja. Do të preferoja të isha një shkrimtar anglez që e ka “mbrojtjen” e Charles Dickensit apo Agatha Christiet. Me ta do të kishte njëfarë mburoje ashtu si indigjenët amerikanë që i kanë stërgjyshërit si mbrojtës. Mendoj se ajo çfarë po ndodh në Kosovë – për çka edhe jam shumë kureshtar si do të rrjedhë tutje – është se brezi im i shkrimtarëve është para një sfide shumë të madhe. Ne mund të shkojmë e t’i rrezikojmë shkrimtarët e mëdhenj, si Kadare, por unë gjykoj se do të ishte një mungesë guximi nëse do të bënim një kopje të Kadaresë, edhe sikur të ishte kopja më e mirë e tij. Nuk i bëjmë nder as atij dhe as vetes, sepse Kadareja është etabluar si Kadare e jo si një pasardhës i dikujt tjetër. Mendoj se për ne, si shkrimtarë të rinj, është një mundësi e madhe që të çajmë tutje me zhanre të reja, të provojmë stile të reja të të shkruarit, me një fjalë të jemi sa më autentikë. Kurrë më shumë se tash nuk ka qenë e bukur të jesh autentik në kuptimin që ka mundësi të krijohen gjëra të reja e të sfidohet e vjetra. Shoh që lexuesi shqiptar, mbase me të drejtë, blen më përpara librat e shkrimtarëve të huaj pasi tanët mbase nuk ia ofrojnë atë që do.

Sado që kjo më duket pak arbitrare dhe rrjedhojë e paragjykimit, ka raste kur mendoj se edhe ne si shkrimtarë kemi faj. Duhet, pra, të rrezikojmë më shumë e t’i japim publikut lexues atë që është e jona. E pastaj pranimi ose jo varet nga talenti ynë. Sidoqoftë, duhet ta bëjmë këtë hap e kapërcim që, sipas meje, është detyra kryesore. Ia kemi borxh edhe letërsisë shqipe.

“Të shkruarit thjesht është i bukur”

KD: Çmimi që fituat tash së fundmi është një trofe që sigurisht ju jep motiv e vullnet se puna juaj ndiqet, lexohet e vlerësohet. Por, derisa shumica e pyetjeve zakonisht priren të jenë të tilla, që të merren me anën formale të çmimit, ne do ta shtronim këtë disi më ndryshe. A mund të na evokoni ndonjë dromcë kritikash, vërejtjesh e ndjesimesh nga ata që e kanë lexuar librin?

Gashi: Kam marrë përshtypje nga më të ndryshmet, por më e përgjithshmja prej tyre ka qenë se libri është shumë real, personazhet janë të tilla, po ashtu dhe historia është shumë e prekshme. Ka fare pak njerëz në Kosovë që nuk e kanë dikë jashtë, ose që nuk kanë qenë vetë në kurbet. Nëse jo personazhet, ngjarja e romanit është reale. Është i shkruar në vetën e parë për të katër personazhet kryesore. Për shijen time, më pëlqen të shkruarit në vetën e parë sepse më jep mundësinë të jem i pranishëm në mënyrë më aktive. Ndërkohë, ka pasur edhe komente të tilla si për fundin e katër historive të përfshira në roman. Nuk kam ndjekur një “happy end”, por kam proceduar me katër historitë e ngjarjet, ashtu që mos të përfundojnë. I kam lënë asisoj që lexuesi t’i përfundojë sipas mënyrës së vet. Për mua është respekt ndaj lexuesit nëse ai ndihet pjesë aktive e librit. Tutje, kam pasur edhe komente se romani është i thjeshtë, por ky në fakt ka qenë synimi im. Nuk ma merr mendja se është detyrë e shkrimtarit që t’u tregojë të tjerëve se sa mirë shkruan e që di të përdorë fjalë të vështira, por të përçojë një emocion. Vetë letërsia është mjeti më i mirë për një gjë të tillë. Më kujtohet në një bisedë të bërë para disa vitesh për lojën e ekipit të Barcelonës, dikush pati thënë se loja e tyre është shumë e thjeshtë dhe për këtë arsye është edhe e bukur. E në bazë të kësaj logjike kam provuar të shkruaj edhe unë. Rrjedhimisht, nuk do të doja që të sfidohet lexuesi për t’i dëshmuar atij se ke intelekt, por t’i japësh atij mundësinë të mendojë mbi atë histori. Kur e botova në fillim mbase edhe prisja njëfarë shpërthimi si çdokush që bën një krijim të ri, por sidoqoftë kam mësuar se duhet pasur durim. Për momentin, me çmimin e fituar ndihem i vlerësuar dhe i motivuar.

KD: Heideggeri, në një libër mbi artin, me lojërat me fjalë që bën, diku shtron pyetjen se sa është i vërtetë arti, domethënë sa e reflekton shoqërinë. Le të dalim në kontekstin tonë: a e reflekton letërsia e re shqipe shoqërinë tonë, apo ende akrepat e saj ndodhen te temat e mëdha?

“Nuk ma merr mendja se është detyrë e shkrimtarit që t’u tregojë të tjerëve se sa mirë shkruan e që di të përdorë fjalë të vështira, por të përçojë një emocion. Vetë letërsia është mjeti më i mirë për një gjë të tillë”

Gashi: Pajtohem me këtë. Është një nga ato kritikat që e ndaj edhe vetë për letërsinë tonë. Besoj se kjo është pasojë e mungesës së eksplorimit të shkrimtarëve e stileve të tyre. Duke shkruar vetëm për tema të mëdha e ngjarje historike sikur humbet esenca e jetës. Pavarësisht kësaj, tani ndiej se ka njëfarë “rrëshqitje” dhe librat janë më subjektivë, më realistë, dhe vitet e fundit shkrimtarët e rinj janë më të sinqertë. Ata shkruajnë më shumë për çështje të identitetit, që jo domosdoshmërisht lidhen me konceptet e mëdha të nacionalizmit e patriotizmit, por të tilla që kanë të bëjnë me dilema personale e me histori në dukje të vogla, por me rezonim të madh. Njoh raste të shkrimtarëve që nuk shkruajnë shqip, por janë vetëm me origjinë shqiptare, si Pajtim Statovci në Finlandë. Sinqerisht ai më ka mbresuar me mënyrën se si e ka përshkruar orientimin e tij seksual, ballafaqimin me shoqërinë dhe reagimet e saj. Më është dukur shumë personal e realist dhe anonte kah kjo ideja e temave të vogla, temave të vërteta. Letërsia evropiane është çliruar prej kësaj “barre” e tash është edhe radha jonë. Fatkeqësisht, ne jemi mbrapa nja njëzet vjet, e kam frikën edhe më shumë. Por, mendoj se çdo gjë lidhet me guximin. Kur e shkrova romanin “Nënë, më fol për ëndërrimtarët”, ai ishte diçka që e ndjeva në ato momente, e që duke eksperimentuar i bëj nder vetes dhe gjithashtu letërsisë sonë.

“Përsiatje për paqe me identitetin”

KD: Shkumbin, romani juaj u ngjiz në Zvicër. Në fakt, letërsia shqipe, historia e saj, fillon në truallin e mërgimit me vizionet e kahëzuara drejt atdheut. Prekja e realiteteve të reja, në tokën helvetike, ishte mbi të gjitha një sfidë personale. Psikologjia e njeriut tonë në diasporë, si dramë që po vazhdon e vazhdon edhe sot, është e dyzuar mes dy botëve. A e bën të mundur letërsia urëzimin e këtyre dy identiteteve, apo thjesht mjaftohet veç me vënien në pah të këtij konflikti?

Gashi: Kam emigruar në Zvicër para katër vjetësh dhe vërtet ishte një sfidë personale. Gjithçka ishte e re për mua: rregullat e normat, që në Kosovë janë të nënkuptuara, bien ndesh me këto që janë këtu. Letërsia që kam bërë me romanin tim është njëfarë përsiatje për të bërë paqe me identitetin tim si shqiptar, me rrugën e emigrimit, e pastaj është edhe një “atakim” i identitetit të ri që po ndërtohet në Zvicër. Megjithatë, libri është edhe peshore që i mban të dyja në balancë. Aty është rrëfimi i Agronit, personazhit shqiptar të romanit, që më bën të reflektoj për një identitet që është aty i prekshëm. Unë shumicën e kontakteve tani i kam me zviceranë dhe është problem ta mbash gjallë diçka që nuk e sheh dhe nuk e prek. Por, mu këtu qëndron edhe roli i letërsisë, pra ta mbajë të gjallë atë pjesën amnore të identitetit, kulturën, gjuhën e historinë. Kur e njeh historinë tënde je më i qetë me identitetin tënd, e madje edhe kur “atakohesh” me një identitet apo sub-identitet të ri. Nuk do të ishte i vështirë ky kapërcim për një gjerman që zgjedh të jetojë në Zvicër, por për një shqiptar të Kosovës që kalon nga një shoqëri kolektiviste te një tjetër individualiste, është goxha problem të gjesh “paqe” mes tyre. Besoj se letërsia e emigrimit është një lloj çekani që të rri mbi kokë dhe të kujton vazhdimisht pjesën e identitetit shqiptar.

“Duke shkruar vetëm për tema të mëdha e ngjarje historike sikur humbet esenca e jetës. Pavarësisht kësaj, tani ndiej se ka njëfarë “rrëshqitje” dhe librat janë më subjektivë, më realistë, dhe vitet e fundit shkrimtarët e rinj janë më të sinqertë”

KD: Njësoj si në jetën reale, edhe në romanin tuaj, sfida e mërgimit pikëtakohet me sfida e fate njerëzish të tjerë. Njëra nga personazhet në roman, rrugëtimin drejt Zvicrës e quan si “ferr e shkuar ferrit”, rrjedhimisht edhe njohja jonë po pasurohet me përvoja të tjera ku e ku më të rënda. Zakonisht shtetet pritëse mjaftohen me integrimin e njerëzve nga sfonde të ndryshme kulturore, por drama e tyre nuk është se bëhet katharsis. A e ka këtë fuqi letërsia që t’i universalizojë këto vuajtje?

Gashi: Pata lexuar një raport të Kombeve të Bashkuara që thoshte se janë diku rreth 270 milionë emigrantë në botë. Edhe sikur t’i shkruash po kaq libra, kjo temë nuk do të shterohej. Ajo që vërejta teksa po shkruaja librin ishte se rruga mund të jetë pak a shumë e njëjtë, por secili person do ta përjetojë ndryshe-ndryshe. Mendoj se roli i letërsisë është që brenda këtij hendeku t’i afrojë njerëzit dhe vendet, duke i njohur e kuptuar mes vete. Problemi kryesor me racizmin dhe ksenofobinë është mosnjohja e tjetrit. Mbaj mend një bisedë me një zviceran fare të sinqertë që shprehte drojën se personat e huaj mund të mos i kuptojnë rregullat e t’i shkelin ato, e kështu të gjitha sakrificat e shoqërisë zvicerane të shkonin kot. Mendoj, pra, se detyra dhe roli i letërsisë është t’i afrojë identitetet e ndryshme. Sigurisht se ideja e së panjohurës është e frikshme për njeriun: imagjinojeni një situatë kur një individ që ka jetuar në Zvicër, që shumicën e kohës kontaktet i ka pasur vetëm me zviceranë, takohet me dikë nga Kosova apo nga një vend afrikan. Është goxha sfiduese kur të ardhurit nuk përshtaten me rregullat e atjeshme. Letërsia, në mos asgjë tjetër, i ndihmon edhe të ardhurit, duke i bërë ata më të pranueshëm për shoqërinë vendëse.

“Kur e shkrova romanin “Nënë, më fol për ëndërrimtarët”, ai ishte diçka që e ndjeva në ato momente, e që duke eksperimentuar i bëj nder vetes dhe gjithashtu letërsisë sonë”

“Çfarë do të thotë të jesh shqiptar?”

KD: Është mbase edhe parakonceptim, por sikur ekziston përshtypja që “kazani shkrirës” amerikan që funksionoi dikur, tash s’mund të funksionojë më. Arsyet janë këto: sot më shumë se kurrë, secili emigrant e ka të afërt vendlindjen e vet përmes internetit dhe identitetet kanë prirje të theksohen edhe më shumë. Mund të krijojë kjo përplasje ndër-identitare edhe në një shoqëri si ajo zvicerane?

Gashi: Kjo është goxha e vërejtshme! Kur gjeneratat e para erdhën të punojnë në Zvicër nuk kishin edhe shumë kohë të mendonin mbi identitetin. Por, te gjeneratat e dyta vërehet një lloj stratifikimi i identitetit të prindit e pastaj detyrimisht edhe një qasje bukur rigjide ndaj identitetit të tjetrit. Do të ishte shumë kurioze për mua ta bëja pyetjen se çfarë do të thotë të jesh shqiptar. Jam goxha i sigurt se do merrnim përgjigje të shumta, disa shumë të thella e disa sipërfaqësore, meqë identiteti është pjesë e personalitetit që e bën njeriun atë që është. Ndonjëherë ai përdoret edhe si ‘scapegoat’, një lloj arsyetimi për ndjenjat e perceptimet ndaj tjetrit. Kur gjeneratat e para ngulmojnë që martesat të bëhen vetëm brenda grupit etnik, gjeneratës së dytë i jepet njëfarë sinjali se tjetri duhet përjashtuar. Ata, pra, nuk e kanë pasur arritjen tek identiteti si lloj përsiatje, apo diçka që ka rrjedhur natyrshëm por si trysni e bërë nga prindërit. Është pak problematike të definohet një etni, madje edhe duket që njerëzit janë fort të lidhur me etninë e tyre. Por, mendoj se është krejt e kundërta: ata qëndrojnë në një si botë të ndërmjetme, nuk janë as pro identitetit e as shumë në paqe me identitetin që duhet ta kenë.

KD: Ju tashmë hapëroni drejt formimit akademik si psikolog. Ndjeni që krijimet e ardhshme tuaja letrare do të vijojnë ta qëmtojnë botën psikologjike, diçka që po e quajmë edhe alla-Nolane?

Gashi: Nuk e di si do të ishte e ardhmja ime sikur të mos studioja psikologjinë, por për mua ka qenë një lloj mjeti për ta studiuar emocionin përmes personazheve nga dimensione e perspektiva të ndryshme. Në secilën prej veprave të mia është i përfshirë një emocion që shkërmoqet e studiohet si të ishte brenda një terapie. Të katër personazhet e romanit tim, nëse i shkëput nga konteksti, ngjajnë si të jenë në një terapi te psikologu, ku flasin për jetën e vet. Çdo gjë që shkruaj është në këtë formë, ku unë marr guximin të jem psikologu klinik e personazhi një pacient që flet së pari për ndrojtjet, për egon, e dikur vonë arrin te problemi i vërtetë. Kjo e bën argëtues të shkruarin, sepse është një bashkëdyzim me atë që e bëj. Sigurisht që letërsinë e kam pasionin më të madh, por jo edhe profesion, por megjithatë të qenët psikolog ma bën profesion edhe letërsinë.

KD: Cilat janë synimet e radhës kur bëhet fjalë për letërsinë, ose për këta dy romanët që tashmë i ke botuar? Po e mendon përkthimin në gjuhë të tjera?

Gashi: Romani im i dytë është veç duke u përkthyer në anglisht nga Elizabeth Gowing. Është kryer pjesa më e madhe e tij. Jam i kënaqur me përkthimin, sepse zonja Elizabeth jeton dhe punon këtu. Ideja e të përkthyerit nuk është vetëm kuptimi i gjuhës, por edhe emocioni në kontekst të vendit. Po shikoj edhe për mundësi të tjera, si përkthimin edhe në italisht. Por, qëllimi im është natyrisht të arrij edhe te populli gjerman. Kjo pikërisht për faktin se misioni i letërsisë është t’i bëjë njerëzit ta kuptojnë njëri-tjetrin. Përderisa jetoj në një mjedis gjermanishtfolës, mendoj se ata duhet të na kuptojnë ne, njësoj si edhe ne ata. Shpresoj që në një periudhë afatfshkurtër përkthimi të jetë në anglisht, e në periudhë afatmesme të jetë i përkthyer në gjermanisht, e kështu të zbutet hendeku.