Në vitin 1939, artisti nazist, Josef Thorak, krijoi dy “Kuajt e shpejtë” për Kancelarinë e Rajhut të Ri, Adolf Hitler në Berlin. Tani skulpturat e diskutueshme prej bronzi tre metra të larta dhe dy ton të rënda prezantohen sërish bashkë, në Berlin. Kjo ndodh për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore. Një nga kuajt është ekspozuar atje për disa kohë, ndërsa i dyti tani po ekspozohet për herë të parë në 77 vjet pas punës restauruese. Është pjesë e ekspozitës së përhershme “I zbuluar. Berlini dhe monumentet e tij” në kështjellën e “Spandaut” në Berlin, ku ekspozohen vepra të tjera problematike të artit.
Historia e hamshorëve – të quajtur edhe kuajt “Thorak” sipas autorit të tyre – dhe zhdukja e tyre, tashmë është një rrëfim për një libër të tërë. Për një kohë të gjatë nuk ishte e qartë se çfarë kishte ndodhur me skulpturat naziste.
Fillimisht supozohej se ato ishin shkatërruar gjatë sulmeve në Berlin në fund të Luftës së Dytë Botërore. Më vonë, ato u zbuluan në një vend kazerme sovjetike pranë Eberswalde, në verilindje të Berlinit. Por ato u zhdukën nga atje kur ra Muri i Berlinit në vitin 1989.
Në vitin 2013, Policia e Berlinit pranoi një foto që jepte arsye për të dyshuar se kuajt mund të ekzistonin ende. Së bashku me fotografinë ishte një informacion se kuajt po ofroheshin në tregun sekret të artit për një shumë që prekte milionat.
Ky ishte sinjali fillestar për Rene Allonge, inspektor në Zyrën e Policisë Kriminale të Berlinit, i specializuar në krimet me vepra arti, për të bashkuar forcat me holandezin Arthur Brand, ndoshta detektivin më të famshëm privat të artit në Evropë. Dyshja ishte në gjendje të sqarojë se skulpturat e kuajve që ofroheshin në tregun e zi, ishin veprat autentike naziste.
“Ishte e qartë për mua se nëse do t’i kthenim kuajt, do të ishte historia më e mirë e jetës sime”, ka rrëfyer Brand.
Historia përfshinte gjithashtu agjentë të Stasit – policinë sekrete të Gjermanisë Lindore – dhe forcat okupuese sovjetike. Kuajt u kontrabanduan në copa nëpër atë që atëherë ishte ende një kufi midis dy zonave të pushtuara, me sa duket për t’u tregtuar në Perëndim për çmime më të larta.
Më pas, në vitin 2015, një hetim mbarëkombëtar rezultoi në sekuestrimin e kuajve nga një koleksionist arti në Bad Dürkheim, afër qytetit Mannheim në Gjermaninë jugperëndimore. Asnjëherë nuk u sqarua nëse ai i kishte marrë ato në mënyrë të paligjshme dhe hetimet u pushuan me skadimin e afatit të parashkrimit. Pas një beteje ligjore shumëvjeçare, koleksionisti më në fund ishte i gatshëm t'i dorëzonte kuajt në vitin 2022.
Brand botoi një libër për krimin e artit. Rasti i ka të gjitha elementet e një trileri, tregon ai, përfshirë fshehtësinë e tij, simpatizantët nazistë dhe bastisjen. Nuk është çudi që Hollywoodi tashmë ka siguruar të drejtat autoriale për ta bërë film.
Dikur kuajt qëndronin vetëm disa kilometra larg vendndodhjes së tyre aktuale në Kështjellë, në kopshtin e Kancelarisë së Rajhut të Adolf Hitlerit. Ideja e diktatorit ishte që skulpturat të dekoronin “kryeqytetin botëror Germania” që ai po planifikonte.
Duke përshkruar mënyrat se si skulpturat përcjellin ideologjinë naziste, Urte Evert, drejtuese e Muzeut Historik të Qytetit dhe Kalasë Spandau, thekson se hamshorët mishërojnë një ide të caktuar të maskulinitetit.
“Qafa është jashtëzakonisht e madhe dhe e fuqishme, muskujt janë krejtësisht të ekzagjeruar. E gjithë kjo rrezaton njëfarë dhune”, thotë historiania.
Ashtu si Arno Breker (1900-1991), Josef Thorak ishte një nga artistët më të rëndësishëm të propagandës së regjimit nazist dhe i bëri kuajt për Adolf Hitlerin në vitet 1930.
Ka një kalë tjetër, por nuk iu dha Hitlerit. Sot qëndron në vendin e një shkolle të mesme te liqeni Chiemsee në Bavari, me sa duket ka zbritur atje në vitet ‘60 kur familja Thorak përdori skulpturën për të paguar tarifat e shkollës së djalit të tyre.
Përderisa të dy kuajt janë tani në ekspozitë në “Spandau”, vetëm njëri prej tyre do të jetë pjesë e ekspozitës së përhershme “Unveiled” dhe një tjetër do të mbahet në një depo ekspozimi. Ata qëndrojnë pranë statujave dhe busteve të tjera që konsiderohen problematike dhe secili tregon historinë e vet.
Një hamshor tani qëndron në afërsi të një busti të Hitlerit të zbuluar së fundmi, i gjetur së fundmi gjatë punimeve të ndërtimit në Berlin pranë ish-kancelarisë naziste dhe i atribuohet artistit Josef Limburg (1874-1955).
Ai thuhet se e ka realizuar veprën në studion e tij në lagjen Lichterfelde të Berlinit në vitin 1937. Nuk dihet se si vepra përfundoi në qendër të qytetit. Hunda mund t’i kishte humbur në fund të Luftës së Dytë Botërore, kur shumë portrete të Hitlerit u shkatërruan.
Dy koka mermeri nga studio e Arno Brekerit janë paraqitur gjithashtu në ekspozitë, si dhe një skulpturë e Arminius Hasemann (1888-1979).
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
