(NYT) – Një pikturë e një gruaje të shekullit XVII paraqet se si ajo në njërën dorë mban një brushë, ndërsa në tjetrën një palete, e ulur përballë një pëlhure pothuajse boshe. Ajo ka të veshur një pelerinë të zezë me një shall të gjerë.
Katlijne Van der Stighelen, profesoreshë e historisë së artit në Universitetin e Leuvenit në Belgjikë, hasi për herë të parë në veprat e Michaelina Wautier-it, piktoren e shekullit XVII, në vitin 1993, në hapësirën e magazinimit të një muzeu në Vjenë.
Wautier ishte harruar pothuajse e tëra për më shumë se 300 vjet, kur Van der Stighelen hasi në një nga pikturat e saj teksa rrëmonte në muzeun “Kunsthistorisches” , ku ajo po përpiqej ta nxirrte një portret që i atribuohej Anthony van Dyckut.
“Një kurator më çoi nëpër korridore të cilat kishin piktura flamane të ‘dorës së dytë’”, kujton ajo në një intervistë. “Kur po largohesha, pashë një pikturë monumentale – diku mbi 2 metra e gjatë dhe mbi 3 metra e gjerë. Nuk e njoha. Ai tha, ‘pak dihet për të, por është e pikturuar nga një grua’”.
Piktura ishte “Triumfi i Bacchus”, vepër e njohur e Wautierit, në të cilën paraqitet një turmë burrash pothuajse të zhveshur që rrethojnë perëndinë e verës. Ai rri kot, me kokën prapa ndërsa lëngu i rrushit i pikon në gojë.
“Nuk mund t'u besoja syve”, ka thënë Van der Stighelen. “Nuk kisha parë kurrë një pikturë kaq të madhe nga një grua”.
Një Bacchus pothuajse plotësisht i zhveshur, i mbuluar mezi nga një lëkurë kafshe dhe teksa ushqehet me rrush jeshil. Ai është i rrethuar nga burra, gra dhe fëmijë, si dhe nga një njeri i shthurur dhe disa kafshë.
“Për një grua që të bëhej artiste në shekullin XVII ishte një sfidë”, ka thënë Van der Stighelen, bursa e të cilit ka ndihmuar në ngritjen e profilit të Wautier-it. “Shumica e femrave artiste pikturonin kryesisht portrete dhe natyra të qeta, punonin në shtëpi dhe herë pas here shisnin ndonjë pikturë. Ishte e vështirë për gratë, sepse ato nuk lejoheshin të pikturonin apo vizatonin ndërsa studionin një model të drejtpërdrejtë, veçanërisht një model mashkulli”.
Pas vdekjes së saj në vitin 1689 në Bruksel, Wautier u bë kryesisht një fusnotë në historinë e artit, duke u përmendur herë pas here aty-këtu. Pjesa më e madhe e punës së saj iu atribuua artistëve të tjerë, shpeshherë burra. Në vitin 1979 Germaine Greer e lavdëroi atë në një libër, “Gara e pengesave: Pasuritë e grave piktore dhe puna e tyre”, por statusi dhe dukshmëria e saj u rritën ngadalë dhe madje edhe sot ajo nuk është një emër i njohur.
Megjithatë, tani Wautier po kalon nëpër diçka të momentit pasi që çmimet për punën e saj vazhdojnë të rriten në ankand, ndërsa Muzeu i Arteve të Bukura në Boston mban ekspozitën e parë të punës së saj në Shtetet e Bashkuara.
“Unë jam një specialist në artin holandez dhe flamand të shekullit të 17-të dhe nuk kisha dëgjuar kurrë për të deri kohët e fundit”, ka thënë Christopher Atkins, drejtor i Qendrës së Muzeut për Artin Holandez. Atkins organizoi ekspozitën “Michaelina Wautier dhe pesë shqisat: Inovacioni në pikturën flamande të shekullit të 17-të”, në bashkëpunim me një profesor dhe gjashtë studentë doktorate nga Universiteti Brown.
Ekspozita u hap më 12 nëntor dhe do të jetë e hapur për një vit. Ajo përbëhet nga 6 piktura të Wautier-it dhe 11 printime nga paraardhësit ose bashkëkohësit e saj. Pesë piktura djemsh, në korniza identike, në një mur muzeu.
“The Five Senses” është një seri prej pesë pikturash që tregojnë djemtë që përjetojnë shikimin, dëgjimin, nuhatjen, shijen dhe prekjen, me çdo pikturë të emërtuar në bazë të asaj që përshkruan. Seria vetëm iu riatribuua Wautier-it viteve të fundit.
“Sight” tregon një djalë që shikon përmes syzeve, ndërsa djali në “Dëgjim” luan një regjistrues. “Era” përshkruan një djalë duke mbajtur një vezë të prishur dhe duke shtrënguar hundën. “Shije” tregon një djalë duke ngrënë një copë bukë. Në “Touch”, një djalë sheh gishtin e tij të gjakosur.
“Në vend që të përshkruante shqisat siç përjetoheshin nga gratë e idealizuara, që ishte një konventë e kohës, Wautier u përqendrua te djemtë - një model i ndryshëm për secilën pikturë”, ka thënë Atkins.
Pikturat, në huazim në muze, janë një dhuratë e premtuar nga Rose-Marie van Otterloo dhe bashkëshorti i saj Eijk, të cilët themeluan Qendrën e Muzeut për Artin Holandez në vitin 2017 me Susan dhe Matthew Weatherbie. Të dy çiftet janë koleksionistët kryesorë të artit holandez dhe flamand të shekullit XVII.
“Unë jam nga Belgjika dhe kam lexuar për Wautier-in rreth katër vjet më parë”, ka thënë Rose-Marie van Otterloo në një intervistë. “Nuk kisha dëgjuar kurrë për të. Pas tridhjetë vjetësh mbledhjeje të mjeshtreve të vjetër, si mund të mos kisha dëgjuar për të? Fillova të kërkoja në Google dhe më pas e harrova”.
Më pas, dy vjet më parë, ajo mori një telefonatë nga një zyrtar i Christie's, shtëpia e ankandeve, duke e paralajmëruar për një shitje private të ardhshme të disa veprave të Wautiers-it nga një koleksion privat.
“Unë thashë: ‘Zoti im, krejt papritur, nuk kisha dëgjuar kurrë për të dhe tani ai tha se po ofronte ‘The Five Senses’ në gjendje të shkëlqyer,” kujton ajo. “I thashë burrit tim, për sa më përket mua, ishte perfekte – ishte një artiste flamande, ishte një artiste femër dhe ‘The Five Senses’, të gjithë së bashku. Nuk mund ta besonim fatin tonë të mirë”.
Van Otterloos pranoi t'i blinte pikturat brenda pak minutash, pa i parë kurrë ato personalisht.
Piktura e gjashtë në ekspozitën e Bostonit është një autoportret. Wautier ka të veshur një pelerinë të zezë me një shall të gjerë, të bardhë grash, sipër tij një gjerdan me perla dhe në kyçin e dorës ka gjithashtu ca perla. “Ajo është e veshur për mrekulli”, ka thënë Atkins.
Edhe pse një emër i panjohur tani, Wautier ishte e njohur në vitin 1650 dhe jeta e saj, thonë ekspertët, nuk karakterizohej nga fatkeqësitë dhe vështirësitë me të cilat u përballën shumë artiste në atë kohë.
“Nëse ajo nuk do të ishte një grua, veprat e saj do të konsideroheshin në të njëjtën frymë si arti i bërë nga bashkëkohësit e mëdhenj meshkuj të shekullit XVII, si Peter Paul Rubens dhe Anthony van Dyck”, ka thënë Van der Stighelen.
Ekspertë të tjerë gjithashtu e njohin Wautierin si një piktore tejet e talentuar, e cila hyn në mesin e artisteve të mëdha të shekullit XVII, si Artemisia Gentileschi, e cila shpesh pikturonte tema biblike ose mitologjike, dhe Judith Leyster, e cila favorizonte natyrat e qeta.
“Brusha e saj është e lëngshme dhe e sigurt”, ka thënë Marjorie E. Wieseman, drejtuese e Departamentit të pikturave të Galerisë Kombëtare të Arteve të Evropës Veriore, “dhe ajo duket shumë e përshtatur me ndikimin vizual të pikturave të saj përmes kontrastit të fortë të dritës dhe errësirës, dhe disponimit të ngjyrave në të gjithë përbërjen”.
Një pikturë vaji e një djali që kruan kokën dhe shikon gishtin tregues e të gjakosur të dorës së majtë. Teksa artisteve të tjera iu ndalua të punonin me modele të drejtpërdrejta, ekspertët thanë se Wautier ka të ngjarë të kishte qenë e ekspozuar ndaj tyre, sepse ajo punonte në punëtorinë e vëllait të saj, Charles, i cili ishte gjithashtu artist. Ajo kishte gjithashtu mbështetjen e një mbrojtësi të rëndësishëm, Arkiduka Leopold Wilhelm i Austrisë, i cili kishte katër nga pikturat e saj.
Vite më parë Van der Stighelen vendosi të bënte aq sa mundi për të krijuar një inventar të punës së Wautier-it. Ajo gjeti piktura të Wautier-it në Belgjikë, Francë dhe Shtetet e Bashkuara, megjithëse disa u ishin atribuuar artistëve të tjerë. Ajo kaloi vite duke u përpjekur për t’i bindur muzetë në Shtetet e Bashkuara dhe në Evropë që të hapnin një ekspozitë të Wautier-it.
“Organizimi i një ekspozite të një artisteje të panjohur, më thanë se do të ishte financiarisht katastrofike për muzetë e tyre”, ka treguar ajo. “Përveç kësaj, disa kuratorë mund të vuajnë edhe nga paragjykimi. Nëse një artist thuhet se është i jashtëzakonshëm, ata pyesin pse nuk i është kushtuar ndonjë vëmendje më parë, duke mos u ndalur kurrë për të menduar se çfarë e bën dikë një artist të famshëm apo të harruar”.
Më në fund, Van der Stighelen ishte në gjendje t’i bindte zyrtarët në Antwerp, që po planifikonin festivalin "Antwerp Baroque 2018, Rubens Inspires", të hapte edhe një ekspozitë të Wautierit.
Ekspozita u titullua "Michaelina Wautier: Zonja Udhëheqëse e Barokut" dhe u mbajt në Muzeun e Antwerpit me 21 piktura nga Wautier dhe vepra nga vëllai i saj, Jacob van Oost the Elder, Michael Sweerts dhe artistë të tjerë. Gjatë ekspozitës, strehët e autobusëve në Antwerp u mbuluan me riprodhime të pikturës së Wautier-it “Djemtë që fryjnë flluska”. Pranë muzeut u varën pankarta me autoportretin e Wautier-it. Dhe kishte një puzzle të madhe në Stacionin Qendror të Antwerpit, e cila u mundësoi kalimtarëve të bashkonin pjesët e “Triumfit të Bakusit”. Që atëherë, disa nga pikturat e Wautier-it, ka të paktën 32 dhe një vizatim - janë shitur privatisht ose në ankand. Të paktën një pikturë solli më shumë se 1 milion dollarë.
Përveç pikturave të saj në muzeun “Kunsthistorisches”, veprat e Wautier-it mbahen nga Muzetë Mbretërorë të Arteve të Bukura të Belgjikës në Bruksel, Muzeu Mbretëror i Arteve të Bukura Antwerp dhe Muzeu i Artit në Seattle. Historia e jetës së Wautier-it ka mbetur kryesisht e fshehur, edhe pse arti i saj vjen duke u publikuar përherë e më tepër.
“Ajo ka shumë të ngjarë të ketë lindur në 1614 në Mons, rreth 37 milje në veriperëndim të Brukselit, në një familje të shquar”, ka thënë Van der Stighelen. “Babai i saj kishte qenë një kalorës i mëkëmbësit të Napolit. Nëna e saj vinte nga një familje me disa pozita”.
Në katalogun për ekspozitën e Wautier-it të vitit 2018, Ben Van Beneden, një ish-drejtor i Rubens House, që kishte qenë shtëpia dhe studioja e Peter Paul Rubens në Antwerp, përshkroi se si Wautier ishte zhvendosur rreth moshës 40-vjeçare në Bruksel, ku gjendej vëllai i saj i cili punonte si piktor. Vëllai dhe motra, të dy të pamartuar, jetonin dhe pikturonin së bashku në një shtëpi në qytet. Veprat e saj të njohura datojnë nga kjo periudhë, duke filluar nga viti 1643. Por Van Beneden shkroi se pjekuria teknike dhe artistike e dukshme në ato vepra bëri që ajo të kishte filluar të pikturonte shumë kohë përpara kësaj.
Shfaqja e Bostonit, tha Marisa Anne Bass, një profesoreshë e historisë së artit në Universitetin Yale, “është pjesë e një tendence më të gjerë dhe të rëndësishme në studimin e artit të hershëm modern evropian, i cili nuk e trajton më rikuperimin e grave artiste si një qëllim më vetvete, por në vend të kësaj synon gjithnjë e më shumë të njohë rolin qendror të gruas si aktore, mendimtare dhe krijuese. T'u japësh grave një përfaqësim të barabartë historik nuk do të thotë vetëm t'u përgjigjesh shqetësimeve për të tashmen. Ka të bëjë gjithashtu me fitimin e një kuptimi më të plotë të së kaluarës”.
Frederick Ilchman, kryetar i Departamentit të Artit të Evropës në Muzeun e Bostonit, tha se rizbulimi i Wautier-it “erdhi në një kohë të shkëlqyer, pasi njerëzit në mbarë botën po korrigjojnë çekuilibrin gjinor në të gjitha fushat e përpjekjeve njerëzore”.
“Në vitet e ardhshme”, shtoi ai, “ne me siguri do të mësojmë më shumë për të dhe arritjet e saj; duhet të ketë femra të tjera artiste nga epoka e saj që meritojnë vëmendje të ngjashme”.
Marrë nga NYT. Përktheu: Mirjetë Sadiku
