Të përbuzur nga shteti

Vlerësimi jo i drejtë i gjendjes shëndetësore të personave të ngjitur për shtrati a karroce – duke ua mohuar të drejtën për asistent – nuk është i vetmi diskriminim që u bëhet. Institucionet përkatëse shtetërore nuk i plotësojnë kushtet për trajtim adekuat shëndetësor e as arsimor. Mungojnë shërbimet mjekësore, sociale, qendrat për trajtim e edhe kushtet për edukim e integrim në shoqëri, përveç në raste kur shoqatat e organizatat përkatëse mundohen t’i ofrojnë përmes donacioneve, falas apo me çmim simbolik

Jeta i sfidoi para një dekade, e shteti nuk u qëndroi pranë.

Zarife Haziraj tash e dhjetë vjet, prej kur solli në jetë vajzën, nuk mund të largohet pothuajse as një minutë prej saj.

Alea që nga lindja është diagnostikuar me spina bifida, që ndryshe njihet si shpina e ndarë. Kjo anomali manifestohet me moszhvillim të mjaftueshëm të palcës kurrizore, e për pasojë me kufizueshmëri të lëvizjes e pamundësi në të folur.

“Kjo nuk fol, as han, as veshet, as në shkollë, as... krejt unë. Si me qenë jo 11 vjet, por bebe, si me i pasë 1 vit është kjo. Nuk ka reagim diçka në te. Krejt të bluara me blinder kështu, diçka butë, vetë jo. Vetëm unë për të kujdesem, burri, tjetër kush jo”, tregon peripecitë nëna e kësaj vajze. “Më shumë nëpër mjekë se në shpi, prej që ka lindë”.

Sivjet është bërë një vit prej kur Alea nga Drenasi ka mbetur pa ndihmën financiare prej 375 eurosh për sigurimin e kujdestarit personal, medikamenteve e materialit për inkontinencë e parandalim të plagëve, benefite këto që i njihen me Ligjin për statusin dhe të drejtat e personave paraplegjikë dhe tetraplegjikë.

Nëna e Aleas tregon se këto të drejta i takuan në vitin 2017, porse iu refuzuan kur erdhi koha për t’u bërë rivlerësimi pas 5 vjetësh nga Komisioni mjekësor në kuadër të Ministrisë së Financave. Kësisoj, nga gushti i vitit të kaluar ajo mbeti vetëm me 150 euro e pa asistent personal, për çfarë u ankua edhe në gjykatë.

Ajo shpjegon se ky vendim u mor pavarësisht se mjekët e QKUK-së pas ekzaminimit e vendosën vajzën në grupin e parë me shoqërues.

“E lanë në shkallë të parë, se na pyetën a han? A pin? A shkon në shkollë? Ne i treguam se jo, nuk ka asnjë reagim dhe aty i nënshkruan 5 nënshkrime, pesë vula, aty në rregull, e lanë apet qysh u kanë, por në komision tjetër jo... E kanë lanë në shkallë të dytë. Janë kanë mjekët aty ulun, u çu një mjeke ja ka dhanë një kimik, prej kësaj dore në këtë dorë, dokumentet nuk i kanë kqyr sen”, ka thënë Zarife Haziraj.

Diskriminimi i përsëritur

Ligji i 2017-s parasheh kompensim mujor prej 375 eurosh dhe një kujdestar personal për ata që kategorizohen në grupin e parë. Për grupin e dytë përfshihet asistenca mujore prej 150 eurosh. Ky kompensim financiar deri sivjet u përcaktua në bazë të pagës minimale.

Vlerësim mohues mori edhe një 58-vjeçar paraplegjik nga Skenderaj.

Brahim Hetemi qe 42 vjet është i lidhur për karroce, e përdor kateter. Ai ishte 16 vjeç kur u plagos aksidentalisht nga një armë zjarri që për pasojë mori lëndime të palcës kurrizore.

Hetemi në vitin 2019 e fitoi të drejtën për kategorizim në grupin e parë pas disa vjet përpjekjeje në Gjykatën Themelore, pasi të drejtat në 2017-n iu mohuan e nuk iu mor parasysh as ankesa që bëri në shkallën e dytë të komisionit të Ministrisë së Financave. Gjykata mori vendim për njohje të së drejtës dhe ia kompensoi mjetet retroaktivisht.

Por pesë vjet më vonë, pavarësisht vendimit të parë të gjykatës, gjatë rivlerësimit kategorizues, shpresa për drejtësi sërish iu shua, e diskriminimi iu përsërit.

Hetemi tregon se lëndën e ka dërguar prapë në gjykatë.

“Më e keqja është se gjykata po e kthen verdiktin e vet, por prapë ata nuk po ndëshkohen për gabime që po i bëjnë. Domethënë kush po vuajnë, po vuajnë palët që janë me vështirësi në lëvizje, kanë probleme me varrë dekubitare. Vetëm sot qe e kam ble këtë ilaç, kushton vetëm ky, pa i llogarit tjerat shpenzime, kushton 12 euro, pra për varrë dekubitare. Mos te themi për të tjera nevoja”, thotë ai.

Hetemi tregon se 150 euro që merr aktualisht janë të vetmet për mbijetesë e që nuk i mjaftojnë as për mbulimin e medikamenteve.

“Kjo është sfidë për mua e dytë, përveç sfidës që e kam pasur në jetë nga fatkeqësia që me ka ndodh në ’81-tën, kjo është sfidë e dytë që unë t’i ballafaqoj problemet shëndetësore në një moshë tash pak edhe më të shtyrë, dhe të pres nga pushteti ynë të drejtën time. Kjo është një thyerje e dyfishtë, sepse është identiteti dhe karakteri i njeriut me iu thye kështu”, tregon ky qytetar me nevoja të veçanta.

Ai shpreh kritika për mënyrën e vlerësimit që bëhet nga komisioni mjekësor i Ministrisë së Financave, teksa tregon për rrezikun që i kanoset nga infeksionet.

“As nuk bëjnë ekzaminime, por në mënyre figurative të sheh se je në karrocë dhe nuk e kanë idenë se çfarë kam unë në brendësinë e trupit tim. Domethënë, çfarë telashesh kam, çka mund të ketë, se para dy muajve kam qenë dhjetë ditë në spital në Neurologji për shkak të një infeksioni të veshkave që më janë blloku dy veshkat, për shkak të infeksionit që jam përdorues i kateterit”, ka thënë Hetemi. “Pra, nga një infeksion i tillë unë rrezikona me jetë. E ata nuk e kanë parasysh këtë çështje”

E që të dy, po të gëzonin shëndetin, mjetet financiare nuk do t’i vinin në diskutim.

“Ku ka nanë që ka qef me e pa fëmijën në këtë gjendje. Nuk ka kurrkund. Jo 375, por miliardat me m’i dhënë, me sy nuk i kisha këqyr veç me e pa sikurse ata tre të tjerët që i kam. As centin nuk e kisha dashtë, veç me e pa qashtu. Po ça me ba”, thotë Zarife Haziraj, nëna e Aleas së sëmurë.

“Ma bojshin lëvize kamën. Po iu thashë me mujt me lëviz unë dha pare se jo me më dhanë ju. Por nuk i përkas kësaj kategorie, i përkas paraplegjisë dhe kjo është e vërteta”, thotë Ibrahim Hetimi, i cili ndodhet në karrocë.

Të sëmurë e nëpër gjykata

Në shoqatën “Handikos” në Drenas e në Forumin Kosovar për Aftësi të Kufizuara thonë se kësaj kategorie të shoqërisë po u bëhet diskriminim institucional duke e quajtur atë johuman e në kundërshtim me të drejtat e personave me aftësi të kufizuara.

“Nëse kështu vazhdohet dhe nëse kështu i qesim në pozitë personat me aftësi të kufizuara, me i sfidu e me kërku ata avokat, ankesa, me shku me i kërku të drejtat nëpër gjykata, shumica e personave paraplegjikë e tetraplegjikë, ata kanë me shku nëpër gjykata, por jeta e tyre nuk ka me qenë kaq e gjatë sa ata me fitu këtë të drejtë për arsye se thashë që gjendja e tyre është shumë e ndjeshme në aspektin shëndetësor”, ka thënë Behxhet Binaku, aktivist në shoqatën “Handikos”.

Kritik ndaj institucioneve është treguar edhe Bujuar Kadriu, aktivist në Forumin Kosovar për Aftësi të Kufizuara.

“Vlerësimi i një personi me aftësi të kufizuara, sidomos përfitues nga kjo skenë, nuk mund të bëhet brenda 1 minute apo 2 minute. Kjo është e pamundur. Është e pamundur, dhe kjo praktikisht pa dyshim në momentin kur ka një vlerësim mund të ketë një çalim dhe mund të ketë edhe çalime apo mund të ketë shkelje për përfituesit”, ka thënë Kadriu.

E, Binaku potencon se edhe ligji aktual në fuqi ka mangësi dhe lë hapësirë për mungesë të vlerësimeve reale. As shuma prej 375 eurosh në rrethanat e rritjes së inflacionit, sipas tij, nuk është e mjaftueshme.

“Komisionet vlerësuese do të duhej të bënin vlerësimin në çfarë niveli varet nga asistenti, cilat nevoja ai mund t’i kryejë pa asistent, a mund të hyjë në makinë pa asistent. A mund të marrë karrigen ta vendosë në bagazh vetë, a mundet ai person të hyjë në një institucion ku ka barriera pa asistent. A mundet të menaxhojë nevojat e veta fiziologjike në banjë pa asistentë. Vendosja, zhvendosja nuk mundet. Pavarësisht se prej tyre vozisin edhe makinën”, thotë Binaku.

Amela dhjetë vjeçe dhe Ibrahimi 58-vjeçar janë vetëm dy nga personazhet që shpërfaqin dukurinë e mohimit të të drejtave që parasheh ligji.

KOHA ka takuar dhe ka parë dokumentet edhe të dhjetëra personave të tjerë të cilëve Komisioni i Ministrisë ua ka rrëzuar vlerësimin e mjekëve të QKUK-së.

Në Klinikën e Neurologjisë, që është shkalla e parë e vlerësimit profesional që realizohet përmes një ekipi të mjekëve – neurolog, ftiziatër, kirurg të përgjithshëm dhe urolog – thonë se ligji aktual është i kufizuar dhe nuk është gjithëpërfshirës.

“Palët shpesh kanë të drejtë për shkak se kanë një aftësi të kufizuar, mirëpo nuk e kanë prej këtyre dy diagnozave, kështu që na nuk mund t’i fusim, për shkak se ligji nuk na lejon t’i fusim te këto dy diagnoza që i kemi këtu. Pra, ata kanë një shkallë të paaftësisë. Ne ju themi që në aspektin moral na po e dimë që ju keni nevojë për një ndihmë, çfarëdo lloji që të jetë, çfarëdo niveli, mirëpo nuk mund t’ju kategorizojmë këtu për shkak se ligji nuk lejon”, thotë Edmond Komoni, drejtor i Klinikës së Neurologjisë në QKUK.

Komoni tregon se në QKUK bëhet vlerësimi nga 0 deri në 5 i forcës muskulore dhe i shkallës së lëvizshmërisë së duarve dhe këmbëve.

“Zakonisht kategorizohen në grupin e parë, për shkak se llogaritet që ata nëse nuk ushqehen, u rrezikohet jeta, ata vetë nuk mund të ushqehen, do të thotë gjithsesi duhet ta kenë një person afër vetes. Nuk mund ta lëvizin vetë karrocën, të lëvizin diku tjetër”, thotë drejtori Komoni.

Drejtori i Klinikës së Neurologjisë vlerëson se nuk do të duhej të kishte ndryshim në vlerësimet e tyre me të shkallës tjetër.

“Ata bazohen faktikisht prej dokumentacionit që lëshohet prej këtu, prej nesh edhe me rregull atje nuk është dashur të ndryshohet një vendim i komisionit. Faktikisht ne nuk e kemi me katër, por 5 anëtarë, me 2 neurologë funksionojmë në mënyrë që të kemi mundësi të shfletojmë informacion sa më të tepër, edhe pse me ligj shkruajnë 4, por ne e kemi një më tepër për çdo rast”, thotë Komoni.

Heshtja e Ministrisë

KOHA ka dërguar kërkesë në Ministrinë e Financave për të realizuar intervistë me udhëheqësin e Departamentit të Pensioneve dhe Divizionin e Komisioneve Mjekësore, por nuk është aprovuar.

KOHA ka kërkuar, po ashtu, qasje në të dhënat e përfituesve gjatë 3 dhe 5 vjetëve të fundit, kur edhe bëhen rivlerësimet. Në të dhënat me shkrim që ka ofruar Ministria e Financave mungojnë statistika për vitin 2019 dhe 2021.

Por bazuar në të dhënat që ky dikaster i ka ofruar KOHËS gjatë vitit të kaluar, dallime të mëdha figurojnë në krahasim me vitit 2021 me atë 2022.

Në vitin 2021 ishin në total 2662 përfitues – 2084 persona në grupin e parë me shoqërues, ndërsa në grupin e dytë pa shoqërues 578. Ndërkaq në 2022-n, janë 283 më pak në grupin e parë dhe 163 më shumë në atë të dytë.

Bazuar në të dhënat e ofruara në muajin mars nga kjo ministri, në listën e përfituesve ishin 2503 persona, ndërkaq tetë muaj më vonë del se totali i tyre ka shkuar në 2953, e 403 persona më shumë sesa që ishin në mars në grupin e parë.

KOHA ka raportuar vitin e kaluar se si vetëm deri në korrik të vitit 2022 kanë qenë 547 përfitues më pak në grupin e parë dhe 134 më shumë në të dytin, sesa në 2021-n.

Më 30 janar të këtij viti, puna e Komisionit Mjekësor për rivlerësim të personave paraplegjikë dhe tetraplegjikë është kritikuar nga përfaqësues të “Handikosit”, gjatë një takimi në Komisionin Parlamentar për të Drejtat e Njeriut.

Në Ministrinë e Financave, Punës dhe Transfereve patën pranuar problemet që sjell vlerësimi nga komisioni i mjekëve, e këta të fundit patën lënë fajtor ligjin.

“Prej konstatimeve tona janë dy probleme kryesore që po ballafaqohemi me komisionin e mjekëve. E para është cilësia e vlerësimit. Po shihet që ka cilësi të dobët të vlerësimit dhe këtu po na konstatojnë raportet preliminare ose vendimet konzeliniare të kolegëve të po atyre mjekëve, po ashtu edhe vendimet gjyqësore”, pati thënë Enis Spahiu, zëvendësues i sekretarit të Ministrisë së Financave.

“Komisioni vlerësues është shumë profesional, mirëpo komisioni bën vlerësimin në bazë të këtij Ligji. A është Ligji i mirë ne e dimë që nuk është i mirë”, pati thënë në anën tjetër Anita Vranjolli, udhëheqëse e Divizioni Mjekësor në Ministri.

Viti 2022 në Kosovë ishte shpallur viti për personat me aftësi të kufizuara, porse as një vit pas nuk janë përmbushur të gjitha aktivitetet e zotuara.

Vlerësimi jo i drejtë nuk është i vetmi diskriminim që u bëhet personave me aftësi të kufizuara. Mungesa e gjithëpërfshirjes, mungesa e qasjes në infrastrukturë e në informacion janë disa nga sfidat me të cilat përballen personat e verbër e ata të shurdhër. Institucionet përkatëse shtetërore nuk i plotësojnë kushtet për trajtim adekuat shëndetësor e as arsimor. Mungojnë shërbimet mjekësore, sociale, qendrat për trajtim e edhe kushtet për edukim e integrim në shoqëri, përveç në raste kur shoqatat e organizatat përkatëse mundohen t’i ofrojnë përmes donacioneve, falas apo me çmim simbolik.

Mbështetje të qëndrueshme financiare nuk gëzojnë as personat me autizëm e Down Syndrom. KOHA ka raportuar se si ndihma prej 100 eurosh nga shteti deri në moshën 18-vjeçare nuk u mjafton për trajtim dinjitoz të personave në nevojë. E familjarët kanë treguar se për trajtim të duhur duhen së paku 500 euro në muaj.

“100 euro, shumë e cila qysh nga viti 2009, asnjë Qeveri, as kjo dhe as të tjerat nuk kanë arritur ta rrisin asnjë cent më tutje. Ajo praktikisht është devalvuar. Po bëhet fjalë për vitin 2023 dhe janë diku rreth 12 vjet apo 14 në zbatim të këtij ligji e nuk kemi absolutisht një ngritje të kësaj shume, e cila pa dyshim që ka vështirësuar jetën sociale e ekonomike të familjeve që kanë persona me dëmtime intelektuale”, ka theksuar Kadriu.

Shoqatat që përfaqësojnë personat me aftësi të kufizuara i kanë shprehur shumë herë shqetësimet e tyre edhe para kryeministrit e presidentes. Në ditët që u dedikohen personave me aftësi të kufizuara, drejtuesit e institucioneve çdo herë kanë dhënë premtime për adresimin e problemeve të kësaj kategorie, porse, sipas përfaqësuesve të tyre, ato nuk kanë sjellë ndryshimin e dëshiruar.