Surroi: Bashkëbisedues imi në PIKË është Mentor Nazarko, gazetar, publicist, profesor i universitetit, i njohur si këshilltar i disa personaliteteve në Kosovë, në Shqipëri dhe në Mal të Zi. Mentor, mirë se vjen!
Nazarko: Mirë se ju gjej, është kënaqësi që jam këtu me ju dhe e kam vlerësu seriozisht bashkëbisedimin një njëri që shpik referenca, si ju, me median që ka bërë, posaçërisht që, dhe duhet ta them edhe në praninë e këtyre djemve, duhet thënë që është ndoshta, duke nisur nga gazeta, është gazeta më e mirë në Ballkan, kështu që është kënaqësi.
Surroi: Faleminderit shumë!
Po e filloj me momentin e parë kur jemi takuar. Jemi takuar në zyrën e presidentit Meidani në Shqipëri. Ti ke qenë këshilltar i presidentit Meidani dhe gjëja e parë që më ra në mend ishte kjo: në botë zakonisht këshilltarët janë 60-70-vjeçarë, ndërsa personalitetet të cilat këshillohen janë më të reja.
Ti ishe këshilltar...
Nazarko: Për komunikime...
Surroi: Për komunikim, ishe 30-vjeçar, edhe e këshilloje një personalitet intelektual, një njeri të mirë, i pranueshëm për tërë Shqipërinë dhe për botën. Ishte mesazhi komunikativ ndoshta më i miri i Shqipërisë.
Nazarko: Po për hir të së vërtetës, ai më ka këshilluar mua, domethënë e di këtë dramën ose këtë që i karakterizon udhëheqësit e Shqipërisë, që përgjithësisht i kanë këshilltarët e rinj.
Mbaj mend një herë kur Berisha u rikthye në pushtet në 2005-n, kishte nja 15 këshilltarë që kishin studiu jashtë, këtë e kishin pikën e vet më të fortë, dhe Mero Baze, kolegu ynë që ishte i afërt me Berishën, por që natyrisht ndoshta nuk e vlerësonte këtë ndryshim te Berisha, ishte 2005-a, rikthimi i Berishës pas rënies, thoshte një gazetar grek “nga kati i 20-të” dhe rikthimi në politikë, pra thoshte a do të gjesh kohën që t’i këshillosh të gjithë.
Domethënë, e vërteta është që unë kam marrë shumë eksperienca jetësore prej tij, në periudhën në të cilën ai e ka udhëhequr Shqipërinë. Ka qenë shumë interesante, posaçërisht në planin ndërkombëtar, posaçërisht për çështjen e Kosovës dhe natyrisht për marrëdhëniet ndërinstitucionale. Por, për shkak se unë, në raport me kolegët e mi, unë e kam filluar gazetarinë në vitin 1993, kisha një eksperiencë studimesh në Perëndim, në Itali, për shkenca politike, atëherë shkencat politike në Shqipëri nuk njiheshin si fakultet, po edhe për ligj, mendoj që kam dhënë disa, po themi insajte posaçërisht për reformën kushtetuese, për kompetencat e presidentit, mendoj që ai ishte kontributi im të thelbësor, ashtu siç jam përpjekë...
Surroi: Që do të bënte çka?
Nazarko: Shqipëria miratoi një Kushtetutë në vitin 1998 dhe pas kushtetutës të kohës së komunizmit, një pakete kushtetuese e cila rregullonte veprimtarinë e institucioneve kryesore, por nuk kishte Kushtetutë të plotë.
Surroi: Dhe të mos harrojmë, kjo ndodh një vit pas zhbërjes së shtetit më 1997.
Nazarko: Saktësisht, dhe ajo është një periudhë që pa hyrë në shumë detaje, Fatos Nano ishte dikushi, i ndjeri, ishte dikushi që vinte me kapital të fortë politik. Parlamenti ishte 250 veta, i kontrollonte mbi dy të tretat dhe donte që nga një Shqipëri ku presidenti ishte figurë e fortë edhe në letër, po edhe në vepra, Berisha të kalonte në një presidencë shumë më të qetë. Dhe unë mbaj mend që përgatita një studim në atë kohë që nënvizoja këtë dhe Meidani e menaxhoi me shumë qetësi. Mirëpo, më pas ndodhën ato ngjarjet e shtatorit 1998, vrasja e Azem Hajdarit, etj., kur roli i Meidanit u spikat sërish edhe për shkak të bashkëbisedimit... ai ishte bashkëbisedues i planit të parë për, po të themi, për Clintonin, për Schüsselin, që ishte kancelari austriak, apo për kryeministrin Prodi, sepse Shqipëria ishte në pikë kyç në kuadër të konfliktit të ardhshëm që do të lindte në Kosovë.
Por, natyrisht kam shkruar për të... librin e Rexhep Meidanit dhe Kosovës, “Rexhep Meidani dhe Kosova”.
Surroi: Edhe është interesant, tash po dua të të pyes a është në këtë moment historik, domethënë kthehesh mbrapa dhe sheh, në fakt, nuk e bëri Kushtetuta Meidanin personalitet, por Meidani personalitet e bëri rolin e presidentit, apo jo?
Nazarko: Absolutisht. Presidenti Meidani është një ë burrështetas i rrallë për shumë arsye. Së pari për integritetin e vet,moral, pra raportin me pasurinë, raportin me këto të këqijat e kohës, së dyti, për profil të lartë intelektual, i cili ishte edhe ndërkombëtar. E mbaj mend për shumë unë kur vinte Solana, i cili gjithashtu ishte fizikan, dhe, kur shikoni një CV si e tija që kishte pasur pika kontakti edhe mësimdhënien në Perëndim, përveç studimeve të thelluara në Francë, apo automatikisht impostohej në mënyrë të tillë që respektonte bashkëbiseduesit.
Surroi: Edhe këtu kishte një relevancë, sepse kishte qenë në Kosovë, në kohë të socializmit.
Nazarko: Këtu është pastaj një moment tjetër që ai e njihte Kosovën, domethënë dhe fliste pra me njohjen e lëndës, e asaj të cilën duhet të diskutojë. Ishte i urtë në komunikim me perëndimorët, nuk ishte megaloman, shpeshherë udhëheqësit e shqiptarët domethënë flasin me fjalë të mëdha, apo me koncepte të komplikuara, ai, ndonëse në shkrime, kemi pasur rastin që të flisnim edhe për shkrimet e tij, mund të ishte pak më teknokrat ose teknologjik, ose i stërzgjatur, në komunikim ishte shumë efektiv.
Është shembull që përdoret edhe nga fizika. Mendoj që ishte shumë i kuptueshëm për një moment kur Shqipëria luajti rolin kryesor, dhe ajo ishte një eksperiencë e cila më pasuroi. Natyrisht, unë kam bashkëpunuar me të jo thjesht për dosjen e Kosovës.
Surroi: Cili është roli kryesor që mendon që ka luajtur?
Nazarko: Së pari, ai ishte pika lidhëse e atyre institucioneve të shtetit shqiptar që bashkëpunuan, qoftë me faktorin ndërkombëtar, me nivelet më të larta të tij, Shqipëria u bë si pikë, si destinacion i udhëheqësve kryesorë të botës kryeministra, presidentë, Clintoni nuk erdhi, por ishte zgjedhje e qëllimshme e tij dhe erdhi në Shkup... komunikuesi kryesor i mediave më të rëndësishme, vetëm për të përmendur dy herë doli në “Larry King Live”, s’po flasim për Hard Talkun...
Surroi: Po flasim për 1999-n...
Nazarko: ...për 1999-n, pra intervista pastaj në “Le Monde”, pra gjitha mediat ndërkombëtare më serioze duke ofruar të vërtetën e Kosovës. Së treti, koordinuesi i atyre institucioneve, pra që bashkëpunonin me UÇK-në, apo që merreshin me dialogun dhe kjo ishte shumë e rëndësishme... kur flas për institucione, i referohem edhe shërbimit sekret, i cili ishte ndihmuesi i parë, po themi, edhe për të ndërlidhur UÇK-në me faktorin perëndimor, këto shërbimet, CIA etj., por edhe për të menaxhuar shumë proceset, Shqipëria u vendos në syrin e ciklonit, e rrezikonte ekzistencën e vet në një kuptim, sepse nuk diheshin ata skenarë që mund të ndodheshin. Serbia ose Jugosllavia mund ta sulmonte Shqipërinë, etj.
Pra, Meidani ishte figura e cila për shkak të qëndrueshmërisë në rolin e vet, pesë vjet, ishte pikë reference e qëndrueshme dhe ju e dini se sa i rëndësishëm është për faktorin perëndimor të ketë një figurë e cila nuk ndryshon me rotacion, me pluralizëm, me...
Surroi: Edhe ishte një pamje krejtësisht tjetër prej vitit 1997, dilte një njeri i matur, i qetë, një intelektual, një njeri, i cili, me butësinë e tij tregonte një imazh krejtësisht tjetër të Shqipërisë.
Nazarko: Absolutisht, dhe kjo është një nga ato keqardhjet e mia, sepse ajo çfarë ka bërë ai për Kosovën nuk është plotësisht e qartë. Domethënë, e bëmë atë libër, unë insistova më së shumti, por ndërkohë sot për shembull, në Kosovë mendojnë që ishte kryeministri Majko që ka rolin kryesor në administrimin, po e përdor një fjalë të konfliktit në Kosovë, mikpritjen e të ardhurve, ndihmën për luftën...
Surroi: Po në histori mbahen mend sentencat dhe kur ai doli, Pandeli Majko doli dhe tha: “Dyert e hapura të Shqipërisë për çdo vëlla e motër nga Kosova”, kjo mbahet mend, kjo mbetet në histori.
Nazarko: Jo, mbahet mend edhe për shkak se kryeministri Majko atëherë zgjodhi, në këtë ndarjen e roleve të brendshme, ai zgjodhi që të ishte në kontakt me kampet.
Edhe Meidani shkoi nëpër kampe, kemi shkuar me presidentin italian, apo me udhëheqës të tjerë, kryeministri italian, francez, etj., me Tony Blairin po ashtu. Ai kishte kontakt të drejtpërdrejtë me masën e madhe të atyre të ardhurve.
Kjo sentenca që ju përmendni, unë e mbaj mend, është diku e 1998-s, kur ne po ktheheshim, vizituam Tropojën, atëherë president, kryeministër, dhe në kthim e sipër, në Fushë Arrëz u njoftuam, se menduam se ishte një valë e parë, ishte një periudhë që vinin grupe të vogla, pastaj pak më të mëdha dhe diku në Fushë Arrëz na njoftuan me telefon satelitor që një grup mijëra njerëz..., atëherë u mor ky vendim...
Kryeministri Majko, i cili natyrisht pati edhe ai një rol kryesor, por ishte një kryeministër i ri me mungesë eksperience, me papjekurinë e imagjinueshme institucionale apo edhe moshore, por që edhe ai ishte, po themi, shumë i dobishëm apo ka lënë gjurmë në administrimin e konfliktit të Kosovës.
Surroi: Është një moment historik ai kur ne zbresim, kthehemi nga Rambouillet-i dhe del me na pritë në aeroportin... në fakt nga Parisi jo nga Rambouillet-i, sepse na e ndaloi fluturimin në Prishtinë, dhe me avion ushtarak francez zbresim në Tiranë, del presidenti Meidani me na pritë dhe me një butësi, me një qetësi pret që i tërë delegacioni të bashkohet, sepse ndërkohë dr. Rugova kishte mbetur në avion, nuk donte të dilte nga avioni dhe ai dërgoi disa herë mesazhe dhe disi u tubuam.
Nazarko: Ai është një moment që ju me shumë elegancë po e përmendni, moment qejfmbetje e Rugovës, dhe në qoftë se ju më lini pak hapësirë ta elaboroj.
Ai ishte një moment, të cilin me të vërtetë, Rugova i marrë peng, unë besoj që duhet të biem dakord që Rugova ishte i marrë peng edhe fizikisht, po flasim për atë periudhën e qëndrimit të tij...
Surroi: Jo, jo, unë po flas për ne kur u kthyem nga Parisi. Ai nuk donte të dilte nga avioni. Pse?
Nazarko: Ju mund ta dini më mirë se ishit në avion... Pse?
Surroi: Po pse nga perspektiva e Shqipërisë, domethënë, ai s’kishte gjë me Meidanin...
Nazarko: Ndoshta nuk e përjetonte dot këtë, ju mund të më ndihmoni në këtë leximin tim, në këtë rritjen e Thaçit, d.m.th., si figurë referenciale për politikën ndërkombëtare, po edhe për Shqipërinë.
Pra, pas përmbylljes së Rambouillet-së, atij raundit të parë, sepse u bë pas 15 ditësh takimi i Parisit, po ndoshta ishte kjo që ai s’donte që të ndihej i dytë, ose të ndihej i tretë, nuk e di se çfarë....
Surroi: Nuk ishte. Ishte nga viti 1997-’98, dr. Rugova kishte një lloj distance me Shqipërinë ndiente se nuk kishte marrëdhënie të mira.
Ai kishte mbajtë marrëdhënie të mira me Sali Berishën.
Nazarko: Edhe kjo u pa, po e vërtetë.
Surroi: Por edhe me Sali Berishën u prish...
Nazarko: ...për shkak të Adem Demaçit... për shkak të protestave në Serbi...
Surroi: ...ndoshta shkuarja e Adem Demaçit atje, edhe lidhja që u krijua në animin në zgjedhje etj., u bë...
Nazarko: Ju keni plotësisht të drejtë, ai kishte një lloj qejfmbetjeje me të majtën, natyrisht, me këtë të majtën që erdhi në pushtet, se ai kishte marrëdhënie shumë të mira me Ramiz Alinë, për shembull, apo jo, i cili lejoi që të hapej Zyra e Kosovës, lejoi trajnimin e këtyre forcave, domethënë grupeve, embrioneve të para të UÇK-së, kishte qejfmbetje që, me siguri investoheshin ndoshta edhe shërbimet serbe a jugosllave, që të prishet kjo marrëdhënie midis Shqipërisë zyrtare dhe Kosovës.
Po unë gabova në terma, por kjo është ftohtësia e akumuluar, në të cilën investoi edhe Partia Demokratike e Shqipërisë asokohe e Berishës u thellua edhe më pas, kur Rugova i marrë peng, pra mbajti ndonjë qëndrim, i cili krijonte problemin në ruajtjen e unitetit të NATO-s.
NATO-ja, Shtetet e Bashkuara që udhëhiqnin NATO-n, atë Këshillin e Ambasadorëve që merrte vendime për vijimin e bombardimeve ose jo, vuante shumë për ta mbajtur këtë front të bashkuar për shkak të qeverive greke e italiane, në të cilat kishte ministra të majtë, të cilët i përdornin intervistat e Rugovës, për të thënë që shikoni, njeriu që ne e kemi pasur si interlokutorin numër një në Kosovë, po kërkon ndalimin e bombardimeve dhe krijimin e një qeverie me bazë të gjerë.
Dhe asokohe mbaj mend që amerikanët u investuan fuqimisht në një lloj delegjitimimi të butë të Rugovës..., mbaj mend e thirrëm Naim Jerliun nga kampet e Maqedonisë, ai mbajti një deklaratë në takim zyrtar me Presidentin që “...Ne distancohemi nga qëndrimet e Rugovës” dhe mendoj që kjo krijoi një lloj qejfmbetjeje... është një episod i cilin, nëse s’është i vërtetë, është i treguar bukur, që tregon se si e menaxhoi këtë qejfmbetje Rugova.
Kur ne kemi vizituar për herë të parë Kosovën, atëherë...
Surroi: ...mbas luftës...
Nazarko: ...ai nuk u shfaq. Natyrisht, organizimin e vizitës e kishte bërë zoti Haliti. Unë nuk isha në vijë të parë, ishte zoti Prela ai që komunikonte me të dhe unë po të isha në vijë të parë, do të insistoja që patjetër të takoheshim me Rugovën, nuk e di se çka ishte preteksti i tij. Takuam nënkryetarin e Kuvendit atëherë, Kolë Berishën, dhe, pra ai nuk e takoi Meidanin.
Meidani, për hir të së vërtetës, nuk u shfaq publikisht me qëndrime kritike apo distancuese. Zoti Milo pati një qëndrim të tillë, por...
Surroi: Distancuese në çfarë kuptimi?
Nazarko: Në kuptimin që domethënë, në takimet me gazetarët shqiptarë, tha; “...shiko se, Rugova ka probleme, se...” domethënë, ka pasë qenë një shpërndarje, një qëndrim i tillë distancues
Surroi: I Shqipërisë.
Nazarko: ... i Shqipërisë, sepse ishte i imponuar nga amerikanët. Amerikanët ishin shumë të shqetësuar
Surroi: Me çka?
Nazarko: Me këtë qëndrim të Rugovës, pra që takimin me Milosheviqin, pra idenë se mund të ndërpriten bombardimet dhe të ketë dialog, që ishte një lloj dhe kjo mendoj që ishte e detyruar.
Ishte nga ato incidentet apo episode që megjithatë nuk e hijezojnë figurën e Rugovës, dhe vetëm për kështu, për shkak të cilësisë së bashkëbisedimit, do të kujtoj, unë kam bashkëpunuar edhe me ish-kryeministrin italian, D’Alema, i cili më tha që: “Kur ne e sollëm Rugovën në Itali, Clintoni më tha që bëni shumë gabim, sepse ato qëndrime që ai mbajti edhe pas takimit me Milosheviqin në Beograd, do t’i mbajë edhe në Perëndim, dhe kjo do të na krijojë problem për frontin transatlantik”, dhe tha: “Kur Rugova mbajti një intervistë në aeroportin e Romës, në të cilën tha ‘e mbështeti NATO-n, e mbështeti luftën’, atëherë tha: “Unë isha te dentisti dhe më ra telefoni, ishte Clintoni që më tha ‘kishe shumë të drejtë që Rugova tha reagoi...
Surroi: Se ka qenë peng në Beograd.
Nazarko: Sigurisht që është peng. Dhe po doja ta thosha këtë episodin e bukur, sepse në fakt ky është ilustrimi i asaj që Rugova ishte dikush që tregonte maturi. Kurrë nuk u ekspozua në qëndrime të forta ndaj Shqipërisë zyrtare, kritike, po as ndaj Perëndimit.
Mirëpo është episod që qarkullon si barsoletë. Ai e kishte takuar diku Nanon, në një takim ndërkombëtar dhe ia kishte bërë muhabetin për një dardhë që ishte në oborrin e shtëpisë së vet..., ishte takim pa domethënie, pa përmbajtje, pa substancë dhe në një nga ato vizitat e Milos arrin ta takojë Rugovën dhe ky vazhdoi të fliste sërish për dardhën.
Kishim një dardhë te oborri i shtëpisë, në fshat, bënte shumë kokrra. Ky hapte një temë tjetër, ai vazhdimisht fliste për dardhën. I ra një telefon Rugovës, e po tha dua ta ndërroj temën, u kthye prapë e foli për dardhën. Edhe duan të thonë... edhe nëse është barsoletë, është e bukur, se një e tillë meriton të tregohet, i tha Nanos: Diçka më duket se s’ishte në rregull.
Pse?
Po kështu-kështu më tha për të dardhën.
Ore unë mendoja që ti ishe gomar, por ai na tha të dyve, të dyve... edhe mua për dardhën me ka folur.
Surroi: Kështu që ka qenë konsistent.
Nazarko: Kështu që ai ishte në një mënyrë idhnak e unë e kam pasë quajtur në një shkrim timin, një lloj autokrati, i cili qeveriste nëpërmjet heshtjes dhe injorimit, domethënë, nuk kishin ekspozuar veprime të forta dhe brenda LDK-së në përjashtime.
Por, të hiqte shikimin, ky ishte një nga ato teknikat e veta. Por ajo çka është e rëndësishme dhe në kontekstin e sotëm, mendoj që është shmangia prej tij e çdo lloj komunikimi kritik ndaj Perëndimit dhe ndaj Shqipërisë. Unë mendoj që kjo është një gjë shumë e madhe që për, si të thuash, për të ardhur keq nuk është ruajtur më pas nga pasardhësit e tij.
Surroi: Mentor tash, herën e dytë, herën e dytë historike domethënë, po flas që jemi takuar, se jemi takuar ndërkohë në Tiranë apo në Prishtinë, por herën e dytë, historikisht kur merr ti rol, është me një personalitet krejtësisht tjetër prej Rexhep Meidanit, është me Behgjet Pacollin, i cili në sytë tanë deri atëherë ka qenë i dërguar rus.
Si ndodhi kjo?
Nazarko: Mendoj që me atë background, me atë eksperiencë të mëparshme profesionale, pra prej 1993-1997, kur i bashkohem Meidanit, kisha bajagi kur thoni ju, vepra të rëndësishme kombëtare.
Unë kisha mobilizim për çështjen e piramidave. Ne ishim e vetmja gazetë, e cila nuk kishte marrë financim nga piramidat. Kishim qëndrime të forta kombëtare për marrëdhëniet me Greqinë, për konfliktet apo protestat në Maqedoni etj.
Eksperienca me Meidanin po ashtu ishte pasuruese për mua në pikëpamje të njohjes së atyre dosjeve apo çështjeve kombëtare. Kosova marrëdhëniet me Greqinë po ashtu. Por, megjithatë, brenda kësaj eksperience, unë asnjëherë nuk kam pasur gjakim për politikën në vijë të parë, dhe megjithëse kam pasur oferta nga Nano, nga Meta, nga Majko, nga Berisha, po ashtu...
Doja të bëja këshilltarin, pasi që kisha këtë eksperiencë, nuk doja të vihesha në rresht, nuk doja që urdhërohesha në atë disiplinën partiake, etj.
Kështu që Pacolli, unë jam bashkuar me të, ndoshta në 2009-n, më impresionoi ajo, një dalje e tij te Krasta..., shqipja, me gjithë këto paragjykime apo kriticizmi që ekzistonte në Kosovë rreth tij dhe isha i ndikuar përveç kësaj mënyrës jokonvencionale, rreshtimit me shumicë, kisha një, mendoj më shumë se ç’duhet, s’di të them, një mendim kritik dhe kisha një lloj, kishim edhe bashkë me tim vëlla simpati për Rexhep Qosjen, domethënë për mendimin e tij. Qosja kishte lexim tjetër të atij personazhi. Kështu që me atë ide...
Surroi: ...të Behgjetit.
Nazarko: ...të Behgjetit, me atë ide u takuam...
Surroi: Si tjetër, s’po e kuptoj.
Nazarko: Qosja e vlerësonte figurën e tij, ndoshta se ju e dini më mirë se unë që nuk kanë rëndësi shtysat që pse mund ta analizojmë, se po shiko se ai kishte antitetizëm me Rugovën dhe për këtë arsye zmadhonte, po themi, figurën e Behgjetit...
Surroi: Po Behgjeti s’ka qenë kundërshtar i Rugovës, nuk s’ka pasur ndonjë kundërshtim.
Nazarko: Jo, por, Qosja e shihte atë si president të mundshëm, ose... Behgjeti erdhi direkt me atë pretendim. Ka pasur shkrime vlerësuese, besoj ju e mbani mend, të Qosjes për Pacollin, bile në njërin kur Behgjeti si president shkoi në Shqipëri, ishte fjalimi historik i kryetarit të paligjshëm, është një shkrim, nuk e di, më duket, ishte në ”Kohën Ditore” apo jo... dhe me këtë ide, thashë, unë jam takuar me të, natyrisht jam impresionuar nga ajo, të themi, kontributi i tij në një fushë jo si politika në të cilën ai kishte lënë gjurmë që në njëfarë kuptimi e lartësonin imazhin e shqiptarit, ndonëse në një botë...
Surroi: S’do mend. Domethënë, po flasim për investime, e për biznes. S’do mend se ai është një afarist.
Nazarko: Kur flasim për politikë, afria e tij me disa figura si Bugajski e tjerë...,
Surroi: Po ajo ndodhi më vonë. Afria e tij ka ndodhur më vonë. S’do mend. Domethënë, po flasim për investime e për biznes.
Nazarko: Kur ai vendosi të hynte në politikë. Ata i ndihmuan, krijuan ata lobin, kompaninë lobiste “Kosova e re”,
Surroi: Të cilën ai e pagoi natyrisht.
Nazarko: Sigurisht. Idealisht, unë do doja, për shembull, që ai të bashkëpunonte me ju, në kuptimin e... unë vazhdoj të mbaj, për disa aspekte, të njëjtat pikëpamje që kam pasur atëherë për të, por në raport me atë që ishte elita e luftës, po e themi, për konvencionin, elita e udhëheqësit që vinin nga lufta unë mendoj që ju që kishit maturi që kishit edhe sens kritik, në njëfarë kuptimi unë ju kam quajtur edhe e keni shërbyer si lloj ndërgjegjeje kritike e Kosovës, në atë periudhë me partinë tuaj, e cila ishte model domethënë për shumë aspekte, që kishte tërhequr intelektualë të rëndësishëm të kohës pra, unë mendoja që ndoshta ishte e tepërt, po unë jam bashkuar më vonë pra, kur ju nuk kaluat atë pragun e mallkuar, pra mendoja që ju duhej të bashkëpunoni, se unë prapë mendoj që skena politike kosovare-shqiptare është shumë e copëtuar. Por nuk e di ato motive që...
Surroi: ... s’ka qenë motiv, ne kemi pasë dallim substancial, sepse...
Nazarko: ...e shihnit si të dërguar rus...
Surroi: Po ai ishte i dërguar rus, Behgjeti erdhi...
Nazarko: Po, po e vërtetë. E di atë, se unë kam shkruar, po ju i referoheni përpjekjes ruse për të pasur një rol në zgjidhjen e konfliktit.
Surroi: Jo, jo, domethënë ai ka qenë i dërguar nga presidenti Jelcin
Nazarko: Absolutisht po...
Surroi: Edhe erdhi në kohë kritike dhe kërkoi që të shkojmë në Beograd, ai do ta paguante hotelin, të takoheshim me Milosheviqin dhe pa ndërmjetësues dhe kjo do të ishte hyrja në paqe. Ishte një ide shumë naive dhe shumë e dëmshme për Kosovën.
Dhe, për fat të mirë, ai u refuzua që në fillim, domethënë nga Mahmut Bakalli, Fehmi Agani...
Nazarko: E dija.
Është plotësisht e vërtetë që në raport me iniciativën amerikane që udhëhiqte Holbrookeu, ajo është iniciativë e cila synonte të amortizonte, mendoj unë, pa hyrë shumë në detaje, atë që ishte kundërshtia e establishmentit ushtarako-industrial rus, e cila nuk e pranonte këtë qasje ruse, qasje të Jelcinit, qasje lasiste, pra që vepro ti në Jugosllavi, bombardo Jugosllavinë pra, ai donte që t’i jepte cilësinë, donte t’i jepte një rol rusist në një po themi në dialogun Kosovë-Serbi, dhe Behgjeti sigurisht siç thatë ju me qasje ndërmarrësi, i cili neutralizon apo asnjanëson, apo relativizon elementet morale apo gjeopolitike etj., në gjykimin tim me qëllim të mirë, sepse unë nuk jam peng i shikimit të realizmit socialist, në të cilin personazhet negative janë qind për qind negative o njëqind për qind të bardhë, o njëqind për qind të zinj...
Surroi: Po ti e di atë thënien e vjetër, që rruga për në ferr është e shtruar me qëllime të mira
Nazarko: Por, ky është një moment, se unë e kam kuptuar, e kam analizuar raportin e tij me Rusinë, me atë Rusi që ishte atëherë unë mendoj, nuk di të them se sa ishte roli i tij, ai ka rrëfime gojore, të padokumentuara, po themi, në atë që është literatura mediatike, që ai e ka ndikuar dhe e ka zbutur sado-kudo qëndrimin rus ndaj Kosovës, posaçërisht ai i referohet një momenti ku ka qenë masakra e familjes Jashari.
Ai qe një moment që ka përcaktuar një veprim të fortë rus ndaj Serbisë, gjegjësisht ndaj Jugosllavisë por, mendoj që ajo Rusi për disa arsye që është mirë, në fakt ky është një diskutim që duhet bërë, faleminderit që më dhe mundësinë, ajo Rusi falë pozitës së dobët ndërkombëtare, dobësimit ekonomik të brendshëm, fakti që ishin nën borderon e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, do të thotë Clintoni posaçërisht, mbaj mend një debat në Senat kur Amerika pagoi pensionet e Rusisë, ajo Rusi, pra ishte Rusi bashkëpunuese me Perëndimin, dhe...
Surroi: Perëndimi nuk e kuptoi këtë?
Nazarko: Jo, Perëndimi e kuptoi atë dhe e përdori shumë. Ju besoj e dini shumë mirë, ju jeni dokumentuar që Rusia ka miratuar deri përpara nisjes së bombardimeve çdo rezolutë që dënonte Jugosllavinë, së pari.
Së dyti, ishte pjesë e Rambouillet-së, së treti ishte pjesë e negociatave të Vjenës... apo dhe më tej.
Surroi: ...dhe po të ndërpres këtu, në negociatat e Vjenës, para se të fillonin negociatat e Vjenës, Rusia ishte pjesë e komunikatës së Londrës në të cilën u vendosën parimet negociatore, dhe parimet negociatore qartazi tregonin se Kosova duhej të ishte shtet i pavarur.
Nazarko: Absolutisht.
Ishin katër parime, tre prej të cilëve njihen, për të katërtin flitet pak: pra jo ndarje, jo bashkim me një shtet tjetër, jo rikthim në gjendjen e mëparshme dhe respektim i vullnetit të popullit të Kosovës.
Kjo është një rezolutë, të cilën e ka firmosur Lavrovi në janar të 2006-s, dhe është për keqardhje që, për shembull, zoti Hoxhaj, që ka bërë një libër, për marrëdhëniet Kosovë -Rusi, nuk e përmend, nuk e analizon këtë gjë. Jo për të ekzaltuar ndonjë një rol rus...
Surroi: ...por për të përcaktuar të vërtetën historike. E vërteta historike ishte që Rusia ishte deri në momentin e fundit, pjesë e parimeve dhe pastaj u tërhoq...
Nazarko: E tashti, ky është një moment që meriton analizë. A ka ndiku lobimi i fuqishëm serb nëpërmjet shitjes së “Jugopetrolit”, apo nuk di çka ka përcaktuar domethënë apo fuqizimi i Putinit, i cili kërkonte ta përdorte precedentin e Kosovës për t’u zgjeruar apo për të krijuar minirepublika, në atë oborrin ish-sovjetik, po, por në pikëpamje të jo thjesht, siç thatë ju për të vërtetën historike, por edhe në planin diplomatik unë mendoj që ky është një nga leximet e gabuara që haset rëndom këtu në mjedisin, s’po themi politik analitik kosovar, po edhe politik, nëse doni, institucional, që Kosova nuk e përdori në favorin e vet, pra qëndrimin e Rusisë së asaj kohe, i cili siç e thashë, a) Rusia e autorizoi bombardimin, jo thjesht me këto rezoluta që ju përmendni, por do ta ndërlidh pse është i rëndësishëm në kontekstin e sotëm.
Në vitin 2022, në ditën e bombardimit të Ukrainës, Putini e përmendi precedentin e bombardimit të NATO-s mbi Jugosllavinë, si një shkelje të së drejtës ndërkombëtare, pra një bombardim, përdorim i forcës pa respektu në kapitullin gjashtë, domethënë pa lejen e Këshillit të Sigurimit, domethënë pa lejen ruse.
Surroi: Shtatë...,
Nazarko: Shtatë, po... dhe tha e bëtë një herë në Jugosllavi, pra bombarduat një shtet sovran, ndryshuat kufijtë e tij, e bëtë në Afganistan, e bëtë në Irak, e bëtë në Siri, e bëtë në Libi, atëherë më lejoni ta bëj edhe një herë unë për të drejtat e popullit rus në Ukrainë.
Unë mendoj që ai ishte një moment që Kosova t’i tregonte Rusisë që rasti i saj nuk ishte i ngjashëm me Ukrainën, jo atë që po bën sot, që po thotë ne jemi si Ukraina.
Surroi: Po s’kishte Kosova, domethënë s’ka kë e bind Kosova.
Nazarko: Jo, ishte një moment që Kosova të fitonte vizibilitet. Sot paguhet një shkrim, po themi në një media të rëndësishme dhe i tregohet që Rusia e asaj kohe, pra, edhe Rusia se koha sheh ndryshme nga Rusia e sotme, të paktën qëndrimet vis a vis Kosovës, dhe Rusia pra... doja ta përmendja këtë episodin e takimit Albright-Ivanov, ministri i Jashtëm i Rusisë i kohës kur para bombardimit Albrighti i thotë Ivanovit, sipas kujtimeve, në “Bolshoi Teatër”, duke ngrënë havjar e duke pirë shampanjë Igor thotë: Na lejo ta bombardojmë, thotë, se ai e teproi.
Po, thotë, qoftë e bërë!
Dhe thotë: Përplasëm gotat!
Tani jo vetëm që bombardimi ndodhi, me lejen e Rusisë, të heshtur, por negociatat për kalimin apo për vendosjen këtu të një misioni ndërkombëtar, ishin me leje ruse, domethënë me përfshirje ruse.
Çernomirdin ishte bashkautor i Rezolutës 1244, sado minimal, bashkë me Ahtisaarin apo bashkë me zëvendëssekretarin amerikan Talbottin... Dhe pas asaj, siç e përmendët ju me të drejtë, në të gjithë procesin negociator ka pasur gjithmonë një prani ruse, kjo ishte largpamësia e Ahtisaarit, apo ishte Bocan Harçenkon , apo...
Surroi: Dhe kjo kërshëria jote për Rusinë po të shtyn të shkruash libër.
Nazarko: Nuk është kërshëri, por është përpjekje, të cilën nuk dua që ta bëj i vetëm. Pra, do të doja një, po them, ekspert edhe të së drejtës ndërkombëtare, të marrëdhënieve ndërkombëtare, i cili e ka atë profilin akademik për ta kuptuar këtë potencialin e afirmimit të Kosovës, hyrjes së Kosovës në OKB dhe si mund të kapërcehet ajo që quhet “vetoja ruse”. Zoti Hoxhaj ka një përpjekje e tillë, mendoj që duhet bërë, sepse, nuk janë vetëm këta hapa që përmendëm, pra këto momente të cilat Rusia lidhet me Kosovën, por janë dhe të tjerë, për shembull kur kaloi mendimi këshillimor i GJND-së në Asamblenë e Përgjithshme, pozicioni rus ishte që ne e marrim për të mirëqenë këtë mendim këshillimor, pra që pavarësia nuk e shkel të drejtën ndërkombëtare, por ne do të pranojmë çdo gjë që do të prodhojë dialogu. Pra, çfarë pranon Serbia, do ta pranojmë edhe ne.
Dhe, por ama ky është një pozicion, i cili ka ndryshuar kohët e fundit, mjafton që t’ju përmend, për shembull, në një vizitë të sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Guterres, në Rusi, ndoshta në 2023-n, Putini ka thënë tekstualisht, “që ne e kemi studiuar atë mendim, ne jemi dakord”, dhe kjo krijoi edhe panik te Serbia.
Pra, në gjykimin tim, ne e dimë, “ne”, po flas kështu, se ju keni një shkrim shumë interesant, në të cilin flisni për interesat e Shqipërisë, tani ka interesa të Shqipërisë, ka interesa të Kosovës, shtetërore, po ka edhe interesa kombëtare.
Nga këndvështrimi i interesave kombëtare, i cili më frymëzon mua, që eventualisht edhe ta bëj këtë libër, ne e dimë që Kosova nuk hyn dot në OKB në një koniunkturë konfliktuale ndërkombëtare, apo jo? Pra, përplasje maksimale të Perëndimit me Rusinë.
Surroi: Edhe është e qartë që Putini nuk e ka me Kosovën, e ka me parimet rreth vetes.
Nazarko: Po, ai, bile edhe mund ta, se këtu...
Surroi: Absolutisht, ai ka thënë disa herë që nuk është peng i vendimeve të Serbisë.
Nazarko: Saktësisht. E kjo më habit se si Kosova thotë zyrtarisht që ne jemi si Ukraina...
Surroi: Jo, fare s’jemi.
Nazarko: Teknologjitë e luftërave pushtuese, e lufta mbi Ukrainë është luftë pushtuese, janë të njëjta. Pra, bombardohet popullsia civile, frikësohet ajo, nxirret uji nga akuariumi dhe peshku ngelet pa ujë.
Pra, teknologjia e njëjtë e rusëve me serbët apo me jugosllavët. Por, Kosova nuk është si Ukraina, sepse nuk ka popullsi ortodokse, që ka momente të përbashkëta si ukrainasit me rusët dhe, mbi të gjitha, Ukraina mund të ndahet. Pse Kosova duhet që të barazohet me Ukrainën?
Surroi: S’kemi analogji. S’kemi analogji kurrfare në atë drejtim.
Por, është interesant se momenti në të cilin ti pastaj transferohesh në këshilltar të kryeministrit malazias, Abazoviq, kryeministrit të parë shqiptar...
Nazarko: ....po vetëm për ta përmbyllur, domethënë eksperienca ime me Behgjetin, eksperiencë që unë e kam njohur shumë më shumë Kosovën...
Surroi: ...dhe botën, besoj.
Nazarko: Po, sigurisht. Po edhe botën, domethënë unë kam punuar edhe për njohjet. Ka pasë qenë një aktivitet serioz dhe i rëndësishëm i tij, i cili për fat mirë u demonstrua edhe me rastin e Kenias, sepse ai...
Surroi: Në të cilin Behgjeti përzien politikë e biznes...
Nazarko:...po i kam lexuar shumë shkrimet, po në fakt, më besoni, vetëm kështu mund të zgjidhet, sepse ju e dini më mirë sesa unë që Kosova nuk mund të arrijë në baza dypalëshe njohje nga asnjëri prej shteteve, sepse në zgjedhjen midis Kosovës dhe Serbisë secili prej shteteve afrikane apo ku di unë aziatike do zgjedh Serbinë.
Së dyti, Perëndimi pati një valë të rëndësishme njohjesh 2008-n e 2009-n, por pastaj ju e dini, këto vendet e varfra, në qoftë se do të investoheshin Shtetet e Bashkuara të Amerikës për të marrë njohjet, do t’i rrisnin pazaret. Për shembull, shtetet afrikane kërkuan faljen e borxheve të viteve ‘70, kurse Behgjeti, ‘qe të jap këtë, më jep këtë’... ekonomia, projekte...
Surroi: Transaksionale...
Nazarko: ...ju keni bërë, KOHA ka bërë shkrime për Nigerinë... unë mendoj që ajo është qasje e duhur dhe besoj që është një avantazh i krahasuar, pra një lojtar me atë reputacion që ka ndërkombëtar me marrëdhëniet me Lindjen, me Perëndimin, me Rusinë, mund t’i çajë këto dyer, siç thatë ju për ato qëllime, si i ka objektivi.
Domethënë, në qoftë se ai ka arritur për shkak të kësaj qasjeje ndërmarrëse biznesore transaksionale, të sigurojë disa njohje, shumë njohje, ai thotë shumë, unë mendoj që kjo është më e dobishme sesa çdo lloj paragjykimi për momente të caktuara të errëta ose jo të ndriçuara mirë të veprimtarisë së tij ndërmarrëse.
Unë mendoj që Kosova është shtet i vogël, e cila ka nevojë për pjekurinë tuaj, për diturinë tuaj, për, po themi atë, pozicionimin tuaj, i cili në moment të rëndësishëm ka qenë saktësisht i ndërgjegjes kritike të Kosovës, alla Konician, e mbaj mend atë shkrimin tuaj për kur këtu u vra një funksionar bullgar, i UNMIK-ut, sepse fliste një gjuhë të ngjashme me serbët.
Njerëzit sa kishin dalë nga lufta, gjaku, viktimat etj., pra mendoj që Kosova ka nevojë për një galeri personazhesh që e njohin, e përfaqësojnë atë, i njohin problemet e brendshme, dinë të flasin me Perëndimin dhe në këtë kuptim asnjëri s’është i tepërt, kjo është...
Surroi: Dhe desha të ndërlidhem me momentin, i cili është pjesë e një... domethënë kur mbas njëzet vjetësh, kur të kthehemi mbrapa, do ta shohim se ka pasur një lëvizje e cila ka qenë revolucionare në Mal të Zi, dhe e cila ka prodhuar kryeministrin Abazoviq, këshilltar i të cilit je bërë ti. Si e sheh atë moment, para se të kalojnë këto njëzet vjet?
Nazarko: Do ta përmbyll, për shkak të stimulit që më jep biseda me ju, për t’i thënë të gjitha për një kohë të shkurtër. Unë mendoj që, posaçërisht me Behgjetin si president, dhe ne do të flasim edhe për një, ndonëse, eksperiencë e shkurtër, eksperiencë e cila u shkurtua për shkak të raporteve të tij me Thaçin, raporteve të tij me amerikanët, kundërshtive të LDK-së etj., ne arritëm që të bënim diçka që...
Surroi: Vendimi amerikan ka qenë që s’bën një njeri rus me qenë president...
Nazarko: ...e mendoj që ndoshta ambasadori i kohës nuk ka patur... e ka pranuar, supozoj kundër dëshirës zgjedhjen e zotit Pacolli, por e kam fjalën që ne me të dhe tani unë nuk jam nga ata këshilltarët e vegjël për të cilët folëm, tash unë vij me eksperiencë më të gjatë pranë tij, afirmuam në Parlamentin e Shqipërisë tezat, e bëmë që të fliste Behgjet Pacolli me gojën e Arbër Xhaferit..., tezën për bashkimin ekonomik, kjo është ajo që nxiti shkrimin e Rexhep Qosjes, “Fjalimi historik i liderit të paligjshëm”, sepse Behgjeti atje foli për bashkimin ekonomik, për heqjen e barrierave, për mbledhjet e qeverive që pastaj u verifikuan.
Surroi: Sigurisht, që është edhe pjesë e kredos së tij.
Nazarko: Po, kështu që, po edhe kur bashkëpunimi i tij me Bugajskin, me Repishtin, ishte për këtë, ishte parathënie e “Ballkanit të hapur” në një kuptim.
Surroi: Të cilin ti e ke mbrojtur.
Nazarko: E kam mbrojtur, e flasim këtë. Shkojmë tek çështja, meqenëse e hapëm këtë temën e Abazoviqit. Unë nuk i jam ofruar Abazoviqit atëherë. Deri më atëherë, natyrisht, unë mendoja njëlloj si një pjesë e mirë e opinionit publik apo opinionbërësve në botën shqiptare, të cilët e shikonin me dyshim këtë përmbysje të Gjukanoviqit, në fakt nga Qeveria, se pastaj vazhdoi edhe pak si president. Mirëpo, pastaj e përqafova atë që ka qenë një nga intervistat ose debatet më të bukura të këtij presidenti të kohës, Milatoviq, përballë Gjukanoviqit, i cili i tha, unë po e citoj dhe po përgjigjem asimetrikisht në pyetjen tuaj: “Ju më akuzoni mua se unë e përfaqësoj Lindjen, ndërkohë kur unë kam studiuar në të gjithë vendet ku kam qenë, në Gjermani, në Itali, me bursë të Perëndimit...”
Surroi: Jo, jo me bursë bile të vetë Gjukanoviqit, për të qenë edhe ma paradoksale...
Nazarko: ...ndërkohë që ju nuk dini asnjë gjuhë të huaj, ju thotë më akuzoni mua për nacionalist, në kohën kur ju keni marrë pjesë në operacionin “Oluja” kundër kroatëve, kundër Dubrovnikut.
Keni luftuar... i keni diskriminuar shqiptarët këtu, në 2017-n i keni arrestuar për flamurin dhe kështu që keni futur rusët këtu, thotë keni futur arabët dhe kinezët... nuk mund të më thoni mua se unë e vij e përfaqësoj Lindjen ,Milatoviqi ishte njëri nga bashkëluftëtarët...
Surroi: ....në fund edhe të Abazoviqit...
Nazarko: ...dhe që bashkëpunonte me Dritan Abazoviqin, i cili ishte shqiptar dhe...
Pse mua më ka intriguar ai, dhe unë dua që falë kësaj bisede, po themi që më gratifikon, ose më mbush me kënaqësi, Abazoviqi përfaqësonte modelin e një lëvizjeje qytetare. Unë mendoj që në botën shqiptare...
Surroi: ...dhe ishte pika e cila e rrëzoi Milon, forca e Lëvizjes, si quhej kjo... “Ura”.
Nazarko: Po “Ura” ishte partia, inicialet anglisht “United Reform Action”.
Surroi: Po edhe ishte pika e cila e çoi...
Nazarko: ...po pika bëri të derdhej gota, absolutisht, sepse ai kishte votat kyç për të bërë shumicën, pra për të kaluar në Parlamentin prej 81 për të bërë 41.
Surroi: Ku do të kalonte ai, do ta bënte shumicën.
Nazarko: Ekzaktësisht. Gjukanoviqi iu lut ai nuk pranoi..., e lutën këta i thanë bëhu kryeministër, ai nuk pranoi, pranoi zëvendëskryeministër, por është mirë që të mbahet mend ai nuk ka arsye se pse t‘i shesë kaq fuqishëm apo kaq në mënyrë spikatur, siç po bëj unë, ato që ishin kushtet e tij për të hyrë në qeveri: Jo dalje nga NATO; jo dalje nga BE-ja; miratimi i një rezolute për Srebrenicën, e cila është më e forta në Ballkan; që solli si pasojë tre çerekun e qeverisë të Malit të Zi të shpallet non-grata nga Serbia; mostërheqjen e njohjes së Kosovës dhe më në fund, kur Abazoviqi ka ikur si kryeministër, se ai bashkëpunoi edhe me Milon, zëvendëskryeminisër ndenji gjashtë muaj dhe e pa që kishte një qeveri të paqëndrueshme, etj., dhe kaloi... ai nuk është kampion, po themi i vijueshmërisë dhe konsistencës, bashkëpunoi me Gjukanoviqin, duke i vendosur kusht atij që të largohej nga partia dhe nga Presidenca.
Gjukanoviqi e pranoi atë, ato kushte, por pastaj kjo çështja e marrëveshjes për Kishën ishte ajo që i ndau ata, por po thosha që kur Abazoviqi iku mbas një viti e gjysmë, unë mendoj që bilanci i tij në favor të botës shqiptare, por edhe në favor të dialogut brenda rajonit, apo të raportit të rajonit me Perëndimin, të Malit të Zi që është një vend shumë specifik, që ka popullsi midis 30 e 40 për qind që identifikohet me serbë ishte një raport i konsoliduar.
Bota shqiptare...
Surroi: Si e çmon ti atëherë, si e çmon nga kjo perspektivë, nuk e di a ke qenë... momenti i cili do të hyjë në histori kur një shqiptar lidh marrëdhënie me Kishën Ortodokse Serbe në emër të Malit të Zi?
Nazarko: Do ta them këtë gjë, sepse unë kujdesem për reputacionin tim individual. Unë mendoj që përpara... unë jam bektashi dhe me keqardhje duhet të them se Kosova ka hequr dorë nga ajo trashëgimi masivisht...
Surroi: ...jo shumë, ka mbetur...
Nazarko: ...ka mbetur, por ka mbetur fare pak. Po para Zotit, në qoftë se ekziston kështu si entitet, mendoj që i kam shërbyer fuqishëm interesit kombëtar dhe në rastin e mbështetjes së tij.
Unë nuk e kam këshilluar për këto veprime që thoni, nuk kam qenë këshilltar i tij për probleme të brendshme, por marrëveshja për Kishën është një nga keqkuptimet më të mëdha të botës shqiptare.
Së pari, ai ishte një tekst-fotokopje i një marrëveshjeje të ngjashme që shteti i Malit të Zi e kishte dhe me komunitetet e tjera katolike, myslimane, protestante, etj.
Së dyti, ishte një kontratë, pra nuk ishte një marrëveshje me karakter kushtetues apo ligjor. Pra ishte poshtë në pikëpamje të rankimit në hierarkinë e akteve juridike, ishte poshtë edhe Kushtetutës dhe ligjit.
Së treti, për herë të parë Kisha Ortodokse Serbe, e cila ishte një realitet ekzistues, ku udhëheqësit, Gjukanoviqi apo të tjerë, pagëzonin, martoheshin, pra, ishte një realitet ekzistues. Për fat të keq...
Surroi: Pyetja është etike. A mundet shqiptari ta përcaktojë një marrëveshje e cila është thellësisht identitare?
Nazarko: Tani unë nuk besoj..., unë po nisem nga ajo që është impakti i asaj marrëveshjeje. Këtë nuk e diskutoj dot, sepse hise mbi Malin e Zi, pra identitarë ose jo, Mal i Zi është një realitet kompleks, po unë di të them që, falë Dritan Abazoviqit, shumë shqiptarë, ose kripto-shqiptarë, të Plavës, të Gucisë filluan të identifikoheshin si shqiptarë, të votonin partinë e tij tetë herë më shumë sesa në fillim kur ai mori pushtetin.
Surroi: “Urën”?
Nazarko: Partinë Ura. U realizua legalizimi i flamurit, i përdorimit të gjuhës, është shumëfishuar...
Surroi: Nuk po e kontestoj...
Nazarko: Jo, për marrëveshjen është mirë kjo, unë e shfrytëzoj faktin që kam...
Surroi: Nuk po e kontestoj, Dritani ka qenë shumë këmbëngulës në shumë gjëra: NATO, Srebrenica...
Nazarko: Por jo vetëm, po edhe për marrëveshjen për Kishën, shikoni marrëveshja për kishën ishte marrëveshje, në të cilën për herë të parë Kisha serbe pranoi, nënshkroi... nuk e njihte ekzistencën e shtetit në Mal të Zi, nënshkroi marrëveshje si i barabartë dhe ka vetëm një nen,...
Surroi: Po s’ka pse të njohë apo të mos njohë, Kisha nuk është entitet që merret me njohje të shtetit.
Nazarko: E di, por, e di, por Kisha, ju e dini më mirë se unë, domethënë dhe po themi mendimtarët apo opinionbërësit si ju e njohin këtë hapësirën e ish-Jugosllavisë shumë më mirë sesa ne të Shqipërisë, por mendoj që ka ekzistu një lloj paragjykimi klasik, i cili vinte edhe për shkak të inercisë.
Gjukanoviqi ishte njëri që më në fund u konvertua edhe për shkak të presionit të Perëndimit, u konvertua si proshqiptar, qind për qind.
Surroi: Jo, s’do mend se ka pasur evoluim, ai ka qenë njeri i afërt me Milosheviqin
Nazarko: Me Milosheviqin, po. Udhëheqës i rinisë komuniste.
Por, ajo marrëveshje, se gjithë shqetësimi i Perëndimit, i cili me siguri kur ai firmosi këtë marrëveshje, ia ka hequr vijën atij, supozoj, edhe Gjukanoviqi u fuqizua nga kjo, për këtë arsye ia hoqi mbështetjen dhe e rrëzuan.
Por testi real i vendimmarrjes së tij në lidhje me Kishën e cila, siç thashë, kishte vetëm një nen të diskutueshëm, që është neni 7, në të cilin shteti zotohej që në përputhje me rendin juridik, atje ku ishte e mundur, ta njihte një objekt të cilin Kisha e posedonte, vetëm një neni 7, pjesa tjetër ishte parë kështu...
Çfarë ishte bilanci i ikjes së tij nga... në një sondazh të vjeshtës të 2023-s, popullariteti i NATO-s dhe i BE-së në Malin e Zi ishte rritur në raport me atë kur e mori ai detyrën. Dhe së dyti, në një pyetje të bërë në sondazh, si do të votonit nëse do t’ju kërkonim të shkëputej Mali i Zi nga Serbia, pra brenda Jugosllavisë, ishte rritur përqindja e atyre që do të votonin pro.
Surroi: ...dhe tash është në rënie...
Nazarko: ...tani është në rënie me këtë qeveri e cila mendohet si perëndimore, ju me shumë të drejtë e evidentuat këtë. Pra s’po flasim për mbështetjen për Ukrainën, s’po flasim për atë sfidën që ia bënë këtij ministri të Jashtëm, i cili duhej të fluturonte mbi Shqipëri, mbi Mal të Zi e Maqedoni, u tallën dhe i thanë po katër minuta duhet të kalojnë... Pra, ka shumë vepra të mira, të cilat ne i kemi keqkuptuar të tij, kemi harruar që ai përfaqëson një vend, të cilin ka ndjeshmëri të fortë proserbe, ku edhe domatet vijnë nga Serbia, shkollat, spitalet, kisha dhe një shtet i cili krejt ndryshe... Gjukanoviqi e ka qeverisur mbi parimin përçaj dhe sundo, e ka ndarë një popull të vogël në proserb, promalazias, ndonëse krimi ka bashkëpunuar, krimi serb dhe krimi malazias...
Surroi: ...por ky i ka bërë të pavarur dhe ky e ka futur nga NATO-ja.
Nazarko: Absolutisht meritë e jashtëzakonshme. Ai realisht ishte burrështetas i madh, edhe unë e kam thënë, në një nga ato fjalime, me të cilat u kërkua që ta mbështeste Dritani mu për t’i treguar bindjet e mia, kam thënë Gjukanoviqi është dikush, i cili është patrioti i madh i vendit të vet, dhe unë në shumë aspekte vlerësoj atë më shumë sesa udhëheqësit e Shqipërisë, po themi të gjithë ata që kanë qenë Berisha, Nano apo të tjerët, sepse për gjithë këto arsye që përmendët dhe i dha edhe dinjitet shtetit të vet, rriti edhe pavarësinë ekonomike.
Por, ka një gjë që është shumë e rëndësishme për ta kuptuar kjo çështje e raportit me botën ortodokse, sepse këtu në Kosovë po lexoj një historian të ri, i cili ka qenë edhe gazetari kulturor i juaj i “Kohës ditore”, Col Mehmeti, i cili po fliste për një histori të Kosovës, katër vëllime, botimi i Akademisë, në të cilën nuk flitet për trashëgiminë ortodokse. Trashëgimia ortodokse nuk është trashëgimia serbe, është trashëgimia edhe e etnisë sonë, dhe e thotë libri...
Surroi: ...po sigurisht është bizantine...
Nazarko: ...bizantine, konfluencë e shqiptarëve, e të gjithëve...
Surroi: ...e të gjithëve, të gjithë popujve.
Nazarko: Ky është një nga gabimet e mëdha, domethënë që po përjetohet në këtë kultivimin e identitetit...
Surroi: ...jo vetëm... edhe po të ishte vetëm serbe, është pjesë e Kosovës.
Nazarko: Sigurisht,
Surroi: Është pjesë e trashëgimisë sonë.
Nazarko: Është pjesë e trashëgimisë sonë kombëtare, etnia jonë ka... përndryshe bie që këto kisha të bukura që kemi ne në Voskopojë t’i quajmë edhe ato serbe apo t’i quajmë greke, ne kemi pasur fatalitetin që gjuha e Kishës u bë serbe apo u bë greke, kjo e dobësoi vetëdijen tonë.
Por, isha duke thënë pra, që duhet, se krijimi i këtyre dy shteteve, praktikisht, unë mendoj që nuk jemi në gjendje që të vajtojmë...
Surroi :...na vë para sfidave se si t’i rregullojmë marrëdhëniet.
Nazarko: ...si t’i rregullojmë dhe si ta krijojmë këtë identitetin qytetar, domethënë, se jo identitetin e ri kombëtar, siç thotë Nexhmedin Spahiu apo Halil Matoshi, por, ky identitet e ri shtetëror pra duhet të kultivohet mbi atë që është, po themi, reale, autentike, që e forcon raportin tonë me Perëndimin, se kjo është pjesa më problematike dhe trashëgimia ortodokse është një trashëgimi që duhet rivlerësuar.
Surroi: Absolutisht. Mentor, kjo bisedë shkoi aq rrjedhshëm, saqë tash të vjen ty radha ta marrësh batutën.
Nazarko: Me keqardhje, po e marr atë skeptrin e pyetjeve.
Unë, siç ju thashë, e kam ndjekur me vëmendje, domethënë, “KOHA Ditore” ka qenë model, dhe mbetet ende model i, po themi, i një medie të fuqishme mendimi, e cila, si të thuash, ndërton mendimin shoqëror, mendimin shtetëror, mendimin kombëtar. Dhe kështu që i kam ndjekur të gjitha shkrimet tuaja, me një përjashtim nuk e di se çfarë.
Domethënë, unë mendoj që ndihet mungesa e mendimit tuaj kritik, korrigjues, në veprimtarinë shtetërore të Kosovës. Çfarë e ka përcaktuar këtë mungesë?
Surroi: Mungesa është produkt i drejtpërdrejtë i një kontrate konsulence që kam për të këshilluar Qeverinë e Kosovës në dialogun dhe negociatat. Pra, unë nuk mund të jem i hapur qoftë në lëvdatë, qoftë në kritikë, qoftë në vlerësim, sepse është konflikt interesi.
Nazarko: Ditari duhet të jetë shumë interesant. Ditari juaj duhet të jetë shumë interesant, sepse unë imagjinoj që ju keni mjaftueshëm pavarësi intelektuale, sa të mos e tradhtoni kredon tuaj edhe patriotike, edhe kombëtare.
Surroi: Jo, natyrisht.
Nazarko: Ka dy momente në të cilat mendoj që duhet ta ballafaqojmë veten me dy pjesët e kombit. Domethënë, me të cilat Kosova shquan në raport me Shqipërinë. Së pari, Kosova ka jetuar në një sistem politiko-ekonomik më i avancuar sesa ai i Shqipërisë, pra sistemi jugosllav ishte më liberal, kishte pronë private, kishte pra një sistem i cili kishte më shumë liri.
Surroi: Liri qarkullimi...
Nazarko: kishte më shumë liri.
Surroi: ...bile edhe liri shprehjeje deri në një pikë.
Nazarko: Po, deri në një pikë. Dhe, së dyti, ku dallon Kosova më së miri ose ma së mirti, kur thoni ju, është jeta nën Perëndim, domethënë me EULEX-in, me UNMIK-un, me praninë pra perëndimore këtu, dy momente trashëgimore, të cilat kontestohen sot. A bini dakord edhe ju që këto janë?
Surroi: Absolutisht. Problemi ynë i përgjithshëm në Kosovë i ka disa reperkusione edhe në Shqipëri, po në Kosovë veçanërisht ose të themi është i përbashkët në postkomunizëm është shkelmimi i trashëgimisë historike dhe idesë se çdo gjë fillon nga ne, nga momenti revolucionar, momenti i kthesës dhe ne nuk mund të vlerësojmë sa duhet, për shembull, faktin se prej vitit 1968 deri në vitin 1981 janë ndërtuar të gjitha këto objektet industriale... kjo Prishtinë, të cilën ...
Nazarko: Kam lexuar librin tuaj “Fadil Hoxha”, po edhe intervistën me Muhamed Mustafën, kështu që e dëgjova...
Surroi: ... është një periudhë e cila është përcaktuese për shtetformimin e Kosovës. Pastaj UNMIK-u, prania e UNMIK-ut këtu i ka natyrisht të metat e veta, sepse administrimi ndërkombëtar... por fakti është se ata erdhën në një situatë ku nuk kishte pushtet.
Dhe fajin për këtë nuk e kanë të huajt, po e kanë vetë shqiptarët.
Sepse në vitin 1998/99 shqiptarët kanë mundur të krijonin pushtet të përbashkët, një “big tent” siç i quajnë amerikanët, një tendë e madhe ku hyjnë të gjitha forcat politike dhe thonë ne do ta marrim vendin tonë, do ta administrojmë, do ta mbajmë tre vjet sa është pushteti ndërkombëtar në Kosovë, dalim në zgjedhje, pastaj kush del fitues në zgjedhje e merr këtë vend. Po ta pavarësojmë, ta sjellim.
Kështu që UNMIK-u ishte, forca e UNMIK-ut ishte përcaktuese jo e forcës ndërkombëtare, por e dobësisë... rridhte nga dobësia e forcave politike në Kosovë, një dobësi historike, e cila ka reperkusionet e veta deri më sot.
Imagjino situatën që në vitin 1999 përfundojnë bombardimet edhe në Kosovë meqenëse ka qenë ashtu, aterron menjëherë Ibrahim Rugova prej Romës, vjen Qeveria e Republikës së Kosovës, e njohur nga të gjitha partitë politike, në çdo komunë të Kosovës është një kryetar i komunës, i cili përfaqëson gjithë spektrin politik dhe kur vjen Bernard Kouchner, i thuhet “Mirë se vjen zoti Kouchner në vendin tonë, me çka mund t’ju ndihmojmë?”
Edhe atëherë krijohet një balancë, e Kouchneri kishte nevojë për partnerë, por nuk gjente partner.
Nazarko: E kuptoj atë dhe po flisja për UNMIK-un e sotëm, e UNMIK-u i sotëm është tjetër gjë po një moment tjetër që...
Surroi: Edhe mos të harrojmë meqenëse ishim këtu. Fakti që kemi zgjedhje të rregullta, është ndihmesa e madhe të cilën e kanë dhënë...
Nazarko: Më të mira se të Shqipërisë
Surroi: Më të mira. Fakti është se këtë ndihmesë të madhe e kanë dhënë OSBE-ja prej zgjedhjeve të para...
Nazarko: Perëndimorët.
Surroi: Perëndimorët. Na kanë trajnuar, na kanë ndihmuar për këto gjëra.
Nazarko: Po është edhe ajo trashëgimia e mëparshme, pra mendoj që raporti që kanë kosovarët me shtetin, respekti për të, me ligjin, pagimi i taksave, sensi i komunitetit, respekti për pronën, organizimet në diasporë... e kanë prejardhjen prej andej.
Surroi:. E kanë prej procesit të shtetndërtimit, i cili për fat të keq, unë s’e harroj momentin e parë kur isha në Shqipërinë ose në atë periudhën 1991-92, kur thyheshin xhamat e shkollave, sepse këto i kishte ndërtuar Enver Hoxha. Ishte një moment i pakapshëm në mendjen tonë.
Nazarko: Kam lexuar pasazhet të librit, në fakt gjysmën e librit për Fadil Hoxhën dhe ndikimi i Shqipërisë, në Gjakovë etj., është shumë i rëndësishëm..., duhet trajtuar disa prej atyre dilemave që kam unë kur shoh në mënyrë kritike, mirëpo për shkak se jam jashtë këtyre rrymave kryesore, institucione, pra nuk kam kontrata domethënë, tani s’jam... me Abazoviqin s’kisha një kontratë të mirëfilltë.
A mendoni, kjo është më shumë dashuri, është më shumë butësi, a mendoni që në gjykimin e atyre që janë sfidat kryesore të ekzistencës të Kosovës, marrëdhëniet e saj me botën, me Shqipërinë po të doni, peshon sadopak fakti që ky në fund të fundit është një shtet i ri, është një shoqëri e re ku elita u krijua, okej nga Beogradi, që ishte varrmihësi i vetes, Beogradi si qendër kulturore federative, pra ku janë krijuar Arbër Xhaferi, tjetri-tjetri, por ama pjesa më e madhe elitës u krijua këtu, në kushte të atyre oborreve....
Surroi: Universitetit të Prishtinës
Nazarko: ... apo të fabrikës së diplomave me shpejtësi, po kjo eksperiencë e shkurtër shtetformuese e krahason shtetin me, në njëfarë mënyre, me adoleshentin, i cili ka dëshirë për pavarësi të fortë, për vendimmarrje, në raport me babën, në raport me... por ama është i paarsyeshëm shpesh, domethënë mund ta bëjmë këtë krahasim, a mos është shumë ...
Surroi: E kam parë në një shkrim tëndin...
Nazarko: Faleminderit shumë që jeni i vëmendshëm...
Ne jemi të rinj, apo jo, s’mund të flasim...
Surroi: Jo, ideja është, ke të drejtë në atë kuptim. Problemi është se ne s’po e shohim shtetndërtimin si një proces më të gjatë. Shtetndërtimi nuk është adoleshenca e tanishme e Republikës së Kosovës. Shtetndërtimi është që atëherë, që nga shekulli i njëzetë me embrionet e veta, me të gjitha. Prej shkollës së parë shqipe, domethënë e tutje,
Nazarko: Po mos më thoni me Xhafer Devën...
Surroi: Nejse edhe Xhafer Deva është pjesë e asaj...
Nazarko: Jo, është pjesë e trashëgimisë së përbashkët kombëtare, se ka gjurmë edhe në Shqipëri, po...
Surroi: Ka shumë gjurmë dhe jo shumë të mira.
Nazarko: Jo krejt të mira.
Surroi: Jemi në një fazë ku më shumë sesa adoleshenca, mungesa kjo puna e mungesës së përvojës, shfrytëzohet për të arsyetuar disa veprime
Nazarko: Pra, rrethanë lehtësuese po e shoh.
Surroi: Rrethanë lehtësuese, tamam.
Nazarko: Ndërkohë që duhet ballafaquar me realitetet edhe pa rrethana lehtësuese, e realiteti është se ekzistojmë në një situatë shumë komplekse ndërkombëtare. Kjo situatë komplekse është e barasvlershme me periudhën e rënies së Murit të Berlinit dhe ne duhet të masim veprimet tona brenda këtij konteksti, ashtu siç i kemi matur në vitet 1988-1990.
Mos mendoni edhe ju, siç mendoj unë, që brezi të ri posaçërisht duhet të edukohet, po në fakt edhe brezi i mesëm duhet të riinformohet për atë që ka ndodhur në 1999-n, kur Perëndimi rrezikoi Luftën e Tretë Botërore, se folëm për Rusinë, ajo kompania ruse që erdhi në aeroport, mund të provokonte Luftën e Tretë Botërore, siç thoshte Jackson...
Surroi: Gjenerali Jackson.
Nazarko: Kështu që mos vallë duhet edukuar pra që këtu të kultivohet, të rrënjoset përfundimisht mirënjohja ndaj Perëndimit? Se vërej që lëkundet herë pas here.
Surroi: Absolutisht, jo vetëm ndaj Perëndimit, po domethënë ato çka kujtojmë, përcaktojnë mënyrën se si sillemi në të tashmen dhe në të ardhmen.
Nazarko: Perëndimi ka gabuar shumë, viza etj., po kjo është gjë tjetër.
Surroi: Ne kemi pasur përkrahje për ekzistencë.
Nazarko: Me të lindur njëherë..,
Surroi: Pra, është ekzistencë dhe pa ndikimin perëndimor, pa ndërmarrjen e madhe historike perëndimore, ne nuk do të ishim gjallë.
Nazarko: Duket sikurse ende nuk ekziston kjo, veçanërisht te brezi i ri.
Surroi: Prandaj është me rëndësi. Rëndësia e rrëfimit dhe e mbamendjes kolektive është e rendit të parë. Ne më duket se i kontribuuam pak kësaj vëmendjeje.
Nazarko: Po, absolutisht. Prandaj, ju drejtova dhe ju responsabilizova, tash keni përgjegjësi të madhe.
Surroi: Faleminderit shumë! Propozoj që këtu ta mbarojmë...
Nazarko: Kam edhe një pyetje për konceptin e mirënjohjes, e pashë sjelljen ndaj Xhakës. Domethënë se tani flasim edhe ne, ju kishit Mira Kazhanin të flasë për një gjë që ngjan kështu si... m’u duk, qoftë se do ishin nja pesëdhjetë tifozë që e fishkëllenin, edhe do ta quaja kështu lajthitje, por më duket se ishte tërë ajo kurba, si thonë, ajo pjesa Lindje, ajo pjesa lindore e nja pesë mijë vetë qe fishkëllenin dhe ishte mosmirënjohje, çka ishte ajo që ishte taktikë për ta dekurajuar atë, për ta mundur gjashtë me zero, ishte mosmirënjohje ndaj veprave të mira që ai ka bërë në favor të identitetit kombëtar. Çka ishte ajo, në qoftë se ju e keni theksuar?
Surroi: Ishin këto që thua ti, por ishte edhe një moment i cili... ne nuk duhet të harrojmë: gjithkund ku luan Zvicra, për ne duhet të jetë një ndjesi e veçantë, sepse luan edhe Kosova, një pjesë e Kosovës.
Nazarko: Absolutisht!
Surroi: Zvicra ka një rol të jashtëzakonshëm në identitetin e sotëm, sepse na i hapi dyert në kohën kur i kishim jashtëzakonisht të vështira punët, bile sot...
Nazarko: ...arsye më shumë...
Surroi: Para dhjetë ditësh u takova me një diplomate zvicerane, ajo që në fillim tha: Unë jam diplomate zvicerane dhe thashë, po, ah, ne jemi kështu në kushërinj gati. Tha po, po ju e keni për pak këtë kantonin e 27 atje në Zvicër.
Nazarko: Po, pse nuk ma pranove atë për punën e bektashinjve, por atje siç thotë Robelli, që është kontribuuesi juaj kryesor, po ndërtohen shumë xhami të linjës së ashpër, këtu bektashinjtë nuk kanë statusin e lidhur me Kryegjyshatën, që është muhabet shumë i gjatë.
Surroi: Edhe i rëndësishëm. Propozoj që ta kemi takimin e ardhshëm diku në fillim të vitit, domethënë në çerekun e parë të vitit të ardhshëm, që t’i hyjmë një analize e të asaj çka na pret në vitin 2026, sepse do të jetë njëri prej viteve kthesë, besoj unë.
Nazarko: Absolutisht. Po unë mendoj që, dhe kjo më udhëheq, me të njëjtën, shpeshherë është edhe mendjelehtësi, domethënë, të cilën ne zgjedhim si zëra përfaqësues nga Kosova, ta zëmë një kolegun që ka punuar këtu te ju, vetëm atë e privilegjojmë, duhet këto institucione dhe mediatike dhe që të kultivojnë këtë frymën e përbashkët.
S’kemi dy shtete kombëtare de facto dhe quasi de jure nuk jemi në pozitat e viktimave, si komb. Kështu që po ta shohim kështu, pra me vetëdijen e një kombi të tërë, 2026-a mund të jetë një vit i lehtë, mendoj.
Surroi: Faleminderit!
Nazarko: Ishte kënaqësi.