Surroi: Mysafire e sotme është Nataša Kandić, një personalitet i cili nuk ka nevojë të prezantohet as në Kosovë, e besoj as në botë.
Një zë i fuqishëm i mbrojtjes të të drejtave të njeriut dhe një person falë së cilit, një pjesë e madhe e vuajtjeve të personave në luftërat e ish-Jugosllavisë, u bë e njohur.
Dua të filloj me një konstatim personal. Unë dhe ti njihemi që nga viti 1990. Ti je kujtesa institucionale e luftës në Kosovë. Pa përfshirjen tënde personale, asgjë nga ato që ndodhën nuk do të ishte kaq e qartë, në kuptimin e të dhënave për njerëzit që u vranë dhe mënyrën se si u vranë gjatë luftës.
Një pjesë e mirë e angazhimit ishte në të gjithë ish-Jugosllavinë, jo vetëm në mbledhjen e të dhënave por edhe në themelimin e KOMRA-s organizatës ose lëvizjes që jo vetëm se punoi për t’u përballur me të kaluarën, por edhe për pajtimin në rajon.
Tani një pyetje e thjeshtë: Ne do të duhej të jetonim jetë të mërzitshme tani, pas 30 e sa vitesh. Por ne jemi ende të angazhuar, ti në mënyrën tënde, duke u marrë me konflikte të papërfunduara. Pse?
Kandić: Epo, kjo është një pyetje e duhur, por e vështirë, së cilës shumë e vështirë mund t’i përgjigjem në këtë çast, sepse gjithçka po ndryshon me shpejtësi. Ndryshon aq shpejt sa është e vështirë të shpjegohet se si, pse dhe si është e mundur që kulti i të drejtave të njeriut të zhduket kaq shpejt.
Ose si të shpjegojmë se të gjithë ne mësuam për të drejtat e njeriut në Amerikë në ato universitete fantastike, ku takuam qindra intelektualë të shkëlqyer nga të cilët mësuam, lexuam libra, dhe e gjithë kjo është në pikëpyetje sot.
Surroi: Por, ky është viti 2025, por pse nuk ndodhi përnjëherë, për shembull, në vitet 2000-2001 kthesa në shoqëritë tona ku do të thoshim, “pritni, mjaft me këtë, le t’u japim fund luftërave”.
Kandić: Çuditërisht, nuk ndodhi askund, megjithëse diku kishte disa politikanë që e shihnin atë si hapin më të rëndësishëm drejt së ardhmes në hapësirën e ish-Jugosllavisë. Para së gjithash, e kam fjalën për Ivo Josipovićin, ish-kryetarin e Kroacisë. Ishte i vetëdijshëm se sa ishte me rëndësi që shtetet e dala nga ish-Jugosllavia të gjejnë disa interesa të përbashkëta në lidhje me të ardhmen, por që të jetë çështje që hap një rrugën të dilet nga e kaluara.
Edhe një politikan tjetër qe në të njëjtën linjë, ai është Sulejman Tihić nga Bosnja dhe Hercegovina. i cili madje kishte qenë edhe i burgosur politik në Serbi. Kaloi një kohë të gjatë në vende të ndryshme kampet dhe burgjet në Serbi.
Por duket se kjo nuk është e mjaftueshme që dy politikanë të shikojnë nga e ardhmja kurse një numër i madh sish të mos lëvizin fare nga periudha kur lufta ishte përgatitur dhe kur mbizotëruan interesa të ndryshme që assesi nuk e kishin të ardhmen si vizion.
Surroi: Nuk po flas vetëm për politikanët, por për shoqëritë në tërësi. Që kur të kam njohur, ti gjithmonë ke qenë pakicë. Nuk e ke pasur mbështetjen e shumicës.
Kandić: Ajo që ndodhte e ndodhnin gjëra të rënda, kishin të bënin me jetën në shumicën e rasteve të njerëzve të zakonshëm. Nuk shihej qartë... nuk ishte e qartë se çfarë po ndodhte në të vërtetë. Të gjithë ata që ishin në pozita e dinin fort mirë se sa e rëndësishme ishte që të fshihej ajo që ndodhte në jetën e numrit më të madh të njerëzve. Dhe u fsheh.
Por paraqitej një pamje tjetër, në fakt po tregonte diçka mjaft të rëndësishme, gjë që jo vetëm që nuk ndodhi, por ato u portretizua në një dukje krejt tjetër.
Para dhjetë ditësh një veteran lufte, dikush që, kur filloi lufta në Bosnjë dhe Hercegovinë, ishte 21 vjeç, në protestat e studentëve para Radio Televizionit të Serbisë, tha se u kishte besuar gënjeshtrave që mundi të dëgjonte në Radio Televizionin e Serbisë, se ai ishte në anën e atyre që luftuan gjoja kundër “turqve”, kundër myslimanëve, të atyre që donin të merrnin tokën serbe, e ta vrisnin të gjithë popullin serb dhe porosive të ngjashme që i kishte dëgjuar... ai dhe shumë të tjerë që ishin 19, 20, 21 vjeç dhe 1991-1992, besuan.
Por, tha, që është e rëndësishme, dhe për herë të parë u tha para një numri të madh njerëzish, tha se e kishte kuptuar shumë shpejt se në jetë, në terren, mes njerëzish, nuk ndodhte ajo çfarë kishte dëgjuar në RTS, dhe se ishte i bindur se me vite prej aty rrodhën gënjeshtrat e propaganda.
Se urrejtja doli prej aty dhe në fakt ishte vetëm vite më vonë, dhe ato vite më vonë nuk e gjeti rastin që ta thoshte. Dhe tani, thotë ai, guxoi pas 35 vjetësh që nga fillimi i luftërave, ta thoshte, sepse përpara vetes kishte të rinjtë, të cilëve, besonte, duhej përcjellë mesazhin se si e kishte humbur rrugën dhe se kishte marrë pjesë në luftë, duke pranuar si fakt gjithçka që ishte një gënjeshtër propagandistike dhe se tani përpiqej t’ua tregonte të rinjve se është e rëndësishme të protestohet para RTS, sepse ishte një vend nga vinin urrejtja dhe gënjeshtrat.
Surroi: Le të themi se kjo narrativë fiton në Serbi dhe se në fund të këtij viti z. Vuçiq nuk do të jetë më në krye të Serbisë, do të jetë dikush tjetër.... që studentët i fitojnë zgjedhjet, e që situata ndryshon përnjëherë.
A do ta ndryshonte kjo raportin drejt përballjes me të kaluarën?
Kandić: Së pari, nuk jam e sigurt nëse mund të ndodhë. Por hipotetikisht për të ndryshuar, çfarë do të ndodhte atëherë...
Surroi: A do të thoshin studentët: kanë ndodhur kamionët frigoriferë, vëllezërit Bytyqi, Berishët..., a do të dilnin raportet tua mbi sipërfaqe sikurse bënë kamionët?
Kandić: Kam një dilemë këtu dhe vazhdoj ta pyes veten.
Dje takuam një grup të madh të rinjsh nga ish-Jugosllavia. Kishte studentë dhe të porsadiplomuar nga Kroacia, Shqipëria, Serbia, Mali i Zi, Bosnja e Hercegovina dhe Kosova.
Kishin kaluar gjashtë muaj në shkollë në Gjermani, përmes fondacioneve gjermane, kurse ata nga Serbia, përmes “Fondacionit Zoran Gjingjiq”.
I pyeta se çfarë po bënin në Prishtinë. Më thanë se ky është takimi i tyre rajonal. I pyeta nëse e dinin se ishte Dita e të Zhdukurve në Kosovë. Nuk e dinin.
Pastaj u thashë atyre se do të shkoja në Mejë, se më 27 prill, kur të gjithë njerëzit nga fshatrat andej nga kufiri me Shqipërinë, i kishin dëbuar nga shtëpitë dhe më pas i mbajtën në fshatrat Mejë dhe Korenicë. Burra të ndarë nga familjet dhe se për ta nuk dihej asgjë deri në shtator 2001, kur u zbuluan varrezat masive në Batajnicë. Ata nuk dinë asgjë për këtë.
Më pyetën: “Ku shënohet kjo ditë?”. U thashë se nuk është afër, ndërkohë që ata tashmë niseshin të ktheheshin. Por ata nuk dinë asgjë.
Megjithatë, është një fakt, një gjë që ma jep një shpresë të vogël.
Së fundmi, jam bërë shumë skeptike, kështu sikur kam frikë të flas për këtë shpresë të vogël. Kjo puna e studentëve që po shkojnë në Bruksel, po vrapojnë dhe po kalojnë nëpër Kroaci. Ka kohë të gjatë, që marrëdhëniet mes Serbisë dhe Kroacisë janë në nivelin më të ulët. Nuk ka komunikim politik.
Por studentët shkojnë, një grup prej 20 vetash a më shumë. Vendosën të kalojnë nëpër Kroaci. U mirëpriten nga studentët në Osijek, dhe pastaj në Viroviticë, dhe në fund i mirëpret edhe kryetari i Varazhdinit. Është një hap i paimagjinueshëm që studentët mirëpriten nga një politikan kroat.
Kalojnë nëpër qytete kroate. Nuk dinë asgjë çka ka ndodhur, as çfarë ndodhi në Osijek, as çfarë ndodhi në Viroviticë, Varazhdin. Nuk dinë asgjë!
Dhe këtë e thonë. E thonë në protesta.
Kur erdhën disa studentë kroatë në përkrahje të studentëve, dhe kur e lexuan se për këtë arsye i kishin quajtur “ustashë”, studentët u përgjigjen se “s’kemi asnjë lidhje me atë nëse dikush është kroat apo i një kombësie tjetër. E kuptojmë njëri-tjetrin shumë mirë për çështjet për të cilat po flasim”... Ai komunikim i ri...
Surroi: Përveç Kosovës, nëse mund të të ndërpres.
Kandić: Epo, Kosova është… Ka një detaj.
Një i ri nga Novi Sadi, i cili ishte në atë grup me biçikleta, e tha në një emision: “Po kalonim rrugës nëpër Hungari, dhe gjatë një pushimi na afrohet një i ri, dhe thotë se është nga Kosova. Imagjino, më thotë se mbështet gjithçka që bëjmë dhe se ai shpreson se do të kemi sukses. Ai ishte me gruan e tij. dhe na thanë lamtumirë, dhe imagjino, ai foli serbisht”.
Aq ishte habitur sa e përsëriti disa herë në televizione të ndryshme. Kjo ishte një tronditje për të.
Surroi: Pra, tani kemi një “tabularasa” historike që duhet të plotësohet. Ne kemi një brez i cili s’është fort i informuar nëse mund të them kështu.
Kandić: Jo veç që nuk është e informuar...
Surroi: ...apo e keqinformuar...
Kandić: Tash më duket se disi Kosova dhe marrëdhënia me Kosovën janë çështja më e rëndë.
Surroi: Pashë një platformë të një grupi studentësh, dhe ta përsërisnin të njëjtën gjë për Kosovën, siç bën regjimi, pra nuk është asgjë e re.
Kandić: Kjo është pjesërisht ashtu.
Aty ekziston një flamur me mbishkrimin “Nuk dorëzohemi“, që u pa protestat e organizuara nga pushteti. Ka këso gjërash.
Nuk ka elemente të tjera, pos që fillimi i bombardimeve të NATO-s u shënua ashtu siç e shënon pushteti me të dhënat dhe shifrat që i përdorë ai. Reagova ndaj kësaj. Posaçërisht ngase një porosi qe simptomatike, dhe kjo ishte se pushteti sivjet doli me shifrën e 88 fëmijëve të vrarë në sulmet e NATO-s.
Shifra është e saktë, por mënyra se si përçohet kjo porosi, jep përshtypjen e fuqishme se bëhet fjalë për fëmijë serbë. Dhe këdo që pyesnim, thoshin “Po, ata janë fëmijë serbë”. Edhe studentët e përvetësuan atë... e përvetësuan edhe informacionin se disa mijëra njerëz u vranë në bombardime. Natyrisht, përsëri me përshtypjen e fortë se ishin serbë ata që vdiqën në sulmet e NATO-s.
I publikuam të dhënat që tregojnë me saktësi se nga 81 fëmijë nën moshën 16 vjeç, shumica, 58, janë fëmijë shqiptarë.
Surroi: Ku u vranë?
Kandić: U vranë në Korishë dhe Bishtazhin. Janë pikërisht fëmijët në kolonat e popullsisë që u përjashtua nga fshatrat dhe shtëpitë e tyre të nisura drejt Shqipërisë.
Pësimi i civilëve, mes tyre edhe i fëmijëve pranë Bishtazhinit, ka elemente që tregojnë se policia deri në një pikë e kishte përcjellë varganin.
Sa i përket pësimit në Korishë, ka shumë elemente që tregojnë se kjo ka ndodhur aty ku dikur kishte qenë fabrikë ushtrie, një ish-zonë ushtarake dhe se është e mundur që NATO-ja t’i ketë pasur të dhënat jo fort aktuale.
Por, nga ana tjetër, ushtria apo policia e projektoi me shumë kujdes dhe i ndali njerëzit që të mos vazhdonin natën, kinse kujdeseshin për ta, drejt Shqipërisë. I kishin mbajtur në atë ish-bazë ushtarake, kazermë, dhe se kështu u vranë.
Por kjo porosi, se nuk është e vërtetë që vdiqën vetëm fëmijët serbë, u publikua në një numër të vogël mediumesh, sepse mediat qeveritare i përmbahen narrativës zyrtare se kush ka vdekur.
Surroi: E vërteta zyrtare është... Ta marrim një shembull përgatitur nga ti dhe Fondi për të Drejtën Humanitare dhe ky është raporti për Brigadën e Motorizuar, në krye me Lubisha Dikoviqin...
Kandić: Bozhidar Deliq ishte e gjithë brigada 549, e Dikoviqi, nga Brigada e 37-të e Motorizuar.
Surroi: ...e cila më 1 maj mori pengje nga xhamia në Çikatovë pranë Drenasit, i shpërndau në disa kamionë, i ndau fëmijët nga burrat, dhe pastaj i mori dhe vrau burra dhe fëmijë, veçanërisht fëmijët. Fillimisht 25 fëmijë u vranë, nga të cilët, nëse e mbaj mend mirë raportin tënd, 17 trupa u gjetën më vonë dhe disa të tjerë nuk u gjetën, së paku kur u shkrua raporti.
Dhe Dikoviqi të paditi.
Dhe kjo ishte një metaforë për mua. Ata njerëz që duhen paditur për krime lufte, të padisin ty sepse e shkel të vërtetën zyrtare.
Kandić: Më duket se kjo është e zakonshme te regjimet, të cilat në fakt mbeten regjime. Pas luftërave, nuk vjen qeveria demokratike e vetëdijshme për atë që ka ndodhur, për krimet. Përkundrazi, ato regjime që përfundimisht bëhen regjime autokratike mbeten... ku ai që është kryetar bëhet diktator.
Kjo është karakteristikë veçanërisht për serbët.
Surroi: Dhe ato janë ndërtuar mbi ato të vërteta zyrtare.
Kandić: Po. Të vërtetat zyrtare janë formuluar asisoj që të mos lënë asnjë vend për dyshim në to. Ato plasohen kështu dhe plasohen përmes mediave zyrtare që mbërrijnë edhe te fshatrat dhe kështu, shumica e popullsisë në fakt, edukohet për atë që nuk është e vërtetë.
E që të dhënat e sakta të mbërrijnë te ajo popullatë e që të kenë ndikim është e pamundur pa mediume.
Qe 35 vjet që nga fillimi i luftërave në ish-Jugosllavi, kemi jetuar në situatën ku mediumet janë në anën e pushtetit, kurse ai pushtet nuk ia ka dalë ende, dhe nuk dihet se kur mund të ndodhë kjo, të bëhet pushtet demokratik, ta zbatojë ligjin, që ajo që përshkruhet në teorinë e tranzicionit nga një shoqëri konflikti në shoqëri demokratike, që ato krime të ndiqen penalisht me qëllim vendosjen e sundimit të ligjit.
Narrativat tashmë të formuara e që forcohen vazhdimisht me kalimin e kohës e që përqendrohen vetëm te viktimat e tyre etnike vazhdojnë të ngurtësohen dhe janë pengesa më e madhe që është e vështirë të kapërcehet. Si të anashkalohet kjo?
Nuk jam e sigurt se studentët mund ta ndërmarrin atë hap. Një është shkalla që po e kalojnë e që po i ndryshon marrëdhëniet me Kroacinë. Është një hap i mirë në lidhje me pajtimin, por ky pajtim do të ketë një kanal specifik.
Por kur flitet për Kosovën, krejt është shumë më e komplikuar, sepse shumë krime u kryen në një kohë të shkurtër. Këto krime u ndoqën penalisht në nivel global para Tribunalit të Hagës, gjeneralët më të lartë u dënuan, por nuk shkoi më tej se kaq, as nuk shihet si e rëndësishme në Kosovë. Në Serbi, kjo heshtet plotësisht. Aktgjykimet kanë mbetur të ngujuara në vitet kur u shpallën, dhe nuk ka më përparim.
Sikur diçka është çimentuar dhe është e vështirë të gjendet mënyra për ta zhbllokuar të tërën.
Surroi: Le ta analizojmë raportin tënd për viktimat në Kosovë. Ti e ke numrin e saktë të viktimave dhe unë shoh 3 elemente këtu.
Dua të ndalem te kjo: pse shoqëritë janë bërë të pandjeshme ndaj vrasjeve. A nënkuptohet në Serbi se shqiptarët duhen vrarë në luftë, që me gjasë është mendimi i shumicës gjatë luftës. Apo edhe në Kosovë, pas luftës, se serbët që kanë mbetur duhen vrarë gjithashtu, sepse kishte njëfarë tolerancë për këtë mënyrë të të menduarit.
Kandić: Çfarë është e rëndësishme, gjatë bombardimeve të NATO-s, në ato 78 ditë, u vranë 6970, le të themi se u vranë rreth 7 mijë civilë.
Ky është një numër shumë i madh.
Surroi: …nga numri i përgjithshëm i…
Kandić: 10.500 në vitin 1999...
Surroi: që nga viti 1998…
Kandić: ...bashkë me 1998-n, janë 13.500.
Surroi: Pse atëherë jetojmë në rrëfime heroizmi lufte, nëse janë vrarë civilët?
Kandić: Ky është rrëfimi se popullsia që e mbështet ushtrinë edhe ajo i përket atij elementi ushtarak dhe nuk trajtohet si civile.
Narrativa zyrtare e sheh popullsinë civile shqiptare si mbështetëse të kësaj ushtrie. Dhe në përgjithësi, ndaj popullsisë civile shqiptare nuk e ka qasjen, siç përshkruhet në normat ndërkombëtare dhe ligjet e Serbisë, se popullsia civile duhet të mbrohet sipas normave ndërkombëtare dhe të brendshme.
Nuk kemi asnjë vend që në praktikë kjo të ketë ndodhur, përveç disa ngjarjeve individuale, që popullsia civile të gëzonte statusin e një grupi shoqëror të mbrojtur e që ushtria e policia të jenë sjellë në përputhje me normat.
Nuk e di sa kohë do të duhet për ta hapur këtë temë dhe ta shohim atë në kontekstin e fakteve. Çfarë është bërë në 12 vjetët e fundit. As pushteti i mëparshëm... e kemi pasur një çast me rastin e arrestimit të Millosheviqit kur pushteti i ri doli me të dhënat mbi varrezat masive, pikërisht për ta fituar mbështetjen e popullsisë për arrestimin e Millosheviqit.
Por ajo nuk e pati fuqinë për të shkuar tutje me këtë çështje dhe për ta hapur këtë çështje. Prandaj Batajnica mbetet ende kontestuese edhe sot.
Ka shumë njerëz që nuk besojnë se atje ka pasur varreza masive. Kishte çaste kur dukej se kishte elemente që mund të nxisnin një klimë më të mirë për t’u përballur me të kaluarën, por ishin çaste kur pushteti, pikërisht nga frika, se nuk e kishte fuqinë dhe nuk mund ta bënte, ngase pushteti nuk ishte kompakt, sepse përbëhej nga grupe të ndryshme shoqërore dhe politike, pa qëndrim të qartë se duhej filluar me ballafaqimin me të kaluarën.
Pra, mendoj se çështja me Kosovën mbetet ende e hapur. A do të dalë çështje në rend të ditës me brezin e ri në Serbi... do të ishte një hap i paprecedent përpara, Është i domosdoshëm, por kur do të vijë.
Se a ka ky brez fuqi për të, e kam zor ta gjykoj, sepse më frikësoi, sa nuk janë të hapur as ndaj organizatave joqeveritare, as ndaj partive politike. Është e çuditshme që ata kanë një rezistencë të tillë ndaj organizatave joqeveritare.
Surroi: A mund ta imagjinosh situatën në vitin 2030, që dikush nga qeveria serbe të shkojë në Mejë dhe të vendosë lule?
Kandić: Kjo është pas 5 vjetësh.
Hipotetikisht.
Një vizion hipotetik gjithmonë e përfshin shpresën. Do të mund ta parafytyroja nëse do të vinte ndonjë garniturë krejtësisht e re, por para kësaj do të duhej të ekzistonte rruga që do të çonte nga njohja në Serbi dhe pa monumente që do të shënonin se në atë vend ishin trupat në varrezat masive, pa këtë, është e vështirë të bëhet ky hap...
Surroi: ...në Batajnicë.
Kandić: Po. Batajnica është çështja kryesore këtu.
Surroi: Ku do të vinin shqiptarët e Kosovës dhe krimet kundër serbëve pas luftës?
Kandić: Kjo, duhet të them, është një befasi e madhe. U habita që në Kosovë pas luftës, pas ardhjes së forcave ndërkombëtare, ndodhi diçka që tashmë ishte parë të ndodhte.
Mbaj mend dhe vazhdoj t’i kthehem ngjarjes, kur njerëzit filluan të ktheheshin nga Shqipëria. Isha në veturë, duke u kthyer nga Gjakova. Një burrë po ecte. Edhe unë e ndala veturën dhe i thashë: “Ejani me ne”.
E ai më shikoi dhe tha: “Po si me ju? Unë ika nga ju e tash do të vij me ju?”
Por pastaj pranoi, dhe e morëm. Po shkonte Drenas. Por ai tha gjënë e çuditshme.
Si tani, derisa po punoja për librin e të zhdukurve, i thirra bijtë e disa njerëzve nga Gjakova, janë të zhdukur dhe mbetjet e tyre nuk janë gjetur ende. Dhe e pyes njërin prej tyre se çfarë po bënte e ai më tha: “Tani, nëse ju tregoj se çfarë bëj, nuk do ta besonit. Kam ikur nga Kosova, më është dashur të largohem prej atje dhe tani punoj në një furrë buke të një shqiptari“.
E pyes “Si u bë?”.
E ai më thotë: “Askush nuk na do neve, serbëve nga Kosova”.
Surroi: Ata i quajnë “šiptari“.
Kandić: “Më së miri kuptohem me shqiptarin. Edhe ai ndihet njësoj si unë, pra edhe kuptohemi më së miri njëri-tjetrin”.
Imagjinoje një gjë të tillë kaq të çuditshme, sepse në Serbi nuk ndihen siç ndiheshin në Kosovë.
Por, nuk janë të vetëdijshëm se kishin pozitë të privilegjuar në Kosovë dhe nuk do ta kenë më kurrë askund, por nuk janë të vetëdijshëm se ajo që ishte përfitimi i tyre personal. Dhe se kjo nuk ndihmoi aspak që të gjithë të tjerët të kishin përfitim shoqëror, përkundrazi, ishte kundër shumicës dhe pakica përfitoi nga kjo.
Ata nuk e kuptojnë, thjesht e ndiejnë se tash janë degraduar në Serbi.
Surroi: Si do të duhej të përballej shoqëria e Kosovës me të kaluarën, me krimet që janë kryer ndaj minoriteteve?
Kandić: Kosova disi e ka rrumbullakuar kompaktësinë e saj etnike, dhe kam përshtypjen se brezi i ri nuk ka nevojë për askënd, që brezi i ri i shqiptarëve... ata kanë një komunikim krejtësisht të ndryshëm.
Serbët e rinj janë këtu, kryesisht nëpër fshatra, ata nuk i kanë ato elemente urbane, nuk ka asgjë të përbashkët midis të rinjve shqiptarë dhe serbë. Serbët janë plotësisht të mbyllur në vendet e tyre të vogla.
Ajo që shohim në jetën politike, pjesëmarrja e serbëve, është një botë krejtësisht ndryshe. Shqiptarët janë të orientuar drejt Evropës. Kam përshtypjen se as Kosova nuk është më një destinacion i qëndrueshëm për të ardhmen. Të gjithë po shikojnë se si të shkojnë në Evropë, dhe serbët nga Prishtina e tutje, nuk e dinë se ku janë, sepse jetojnë plotësisht të mbyllur, të izoluar si nga shqiptarët ashtu edhe nga Serbia. Ata nuk kanë të bëjnë fare me Serbinë.
Mitrovica veriore është tjetër. Por mua më duket se ata nuk janë të pranuar.
Po të mos ishte shoqëria civile në Kosovë që ishte i interesuar për integrimin e pakicave, në fakt nuk ishte aq e interesuar në lidhje me serbët. Me romët bëhej diçka.
E di që në ato zona ku romët ishin bashkë me shqiptarët gjatë luftës, se marrëdhëniet atje janë ende të njëjta siç ishin, për shembull, në Podujevë. Shqiptarët nuk harruan kurrë se romët qëndruan me ta, se kishin ecur bashkë nëpër pyje, që i përballuan të gjitha ato poshtërime, në ecje, kthim në Podujevë, për t’u ndjekur përsëri. I kaluan të gjitha së bashku dhe kjo i mban bashkë. Kjo bën komunitetin rom t’i përkasë atij vendi. Ajo është e integruar, ndryshe nga romët që jetonin në Gjakovë. Ata u refuzuan plotësisht, dhe askush nuk i pranoi as si pakicë, shiheshin si ndihmës, bashkëpunëtorë të forcave serbe, gjë që ndodhi në incidente, por në përgjithësi nuk ishte kështu.
Nuk ekziston një shqyrtim kritik i asaj që ndodhi pas bombardimeve të NATO-s. E di se sa jam endur, sepse në të njëjtën kohë kishte gërmime, varreza masive kudo. Familjet vraponin kur dëgjonin se diku po hapej një varrezë masive, vraponin për të kontrolluar nëse mbetjet e njerëzve të tyre ishin aty për të cilët nuk dinin se ku ishin, çfarë kishte ndodhur.
Dhe nga ana tjetër, ndodhën gjëra që nuk mund të ndodhnin në një sferë publike domethënë se kryesisht serbët e moshuar po zhdukeshin, se romët po zhdukeshin, dhe u hesht derisa u bë praktikë që krimet e vogla i mbuluan krimet më të mëdha ose të mëdha, sikur të ketë dallime midis krimeve të vogla dhe të mëdha.
Krimi është krim, por sigurisht numri i njerëzve të vrarë është diçka që tregon represion, ajo fuqi vrasëse e armikut, por kryerja e krimit është po aq e dënueshme edhe kur bëhet fjalë për krimin më të vogël.
Këtu, krimet e vogla justifikoheshin me krimet e mëdha.
Surroi: Ti e unë e filluam këtë shekull në zyrën e Madeleine Albrightit më 2000 kur morëm një çmim të përbashkët nga NED.
Dhe ai shekull filloi kështu siç ishte me demokracinë, të drejtat e njeriut, me narrativën se besonim se kishte nisur në fakt një periudhë krejt e re e jetës.
Tani jetojmë në rrethana shumë të ndryshme ku gjeopolitika, gjeostrategjia mbizotërojnë. Në të cilën të drejtat e njeriut, siç shihen nga administrata e re amerikane, në fakt të gjitha programet e të drejtave të njeriut janë hequr, pak a shumë nga Departamenti i Shtetit.
Flet për një kulturë të re politike.
Si do t’i trajtojmë të drejtat e njeriut nëse, edhe në periudhën më të mirë të mundshme, për shembull deri në vitin 2010, nuk arritëm t’i trajtonim vëllezërit Bytyqi, që po të zgjidhej me një procesi gjyqësor, do të ndihmonte në përballjen me të kaluarën.
Kandić: Nuk jam e sigurt nëse ndjekja penale e krimeve të luftës mund të çojë në pajtim. Të gjithë e besuam këtë në fillim. Për mua, Tribunali i Hagës ishte si një mekanizëm që në fakt do të…
Surroi: Nurembergu...
Kandić:...dhe pastaj mund të shihje sa ngadalë po shkonte, sa vite kaluan nga viti 1993 deri në vitin 2017. Kjo është një kohë shumë e madhe. Gjithsej 161 persona u dënuan. Dhe sa viktima përfshihen në ato raste, sipas të dhënave tona, të të dy Fondeve të së Drejtës Humanitare, është vetëm një pakicë në raport me numrin e përgjithshëm të viktimave, para së gjithash, flas për viktimat e krimeve të luftës.
Por ekzistonte një mekanizëm që hapte dialogë.
Pa dialog nuk mund të arrihet pajtimi, kjo ishte KOMRA, kjo qe ideja që u pranua në nivel rajonal, e cila u mbështet shumë nga njerëz të rrallë, me orientim demokratik politikisht. Dhe edhe pse me një çast të gjithë e mbështetën formimin e një komisioni rajonal ndërshtetëror që do t’i regjistronte të gjitha viktimat.
Nëse kjo do të kishte ndodhur, do të hapte rrugën për dialog. Atëherë thjesht do të dihej se kush ishin viktimat me emër dhe mbiemër, dhe ky do të ishte fundi i pazarllëkut ose me zvogëlimin e viktimave ose, në disa raste, një rritje e vazhdueshme e viktimave.
Por patëm fatkeqësinë që nuk kishim politikanë të gatshëm për këtë. Të gjithë bënin përllogaritje politike nëse është mirë të kishim diçka rajonale, që më pas do të duhej të futej në tekstet shkollore, e që do të bëhej pjesë e narratives zyrtare dhe pastaj në fund, vetëm Mali i Zi i mbështeti me këmbëngulje të gjitha këto, madje edhe qeveria mori një vendim se do të nënshkruante deklaratën e themelimin e KOMRA-s.
Të gjithë të tjerët në fakt kishin rezerva, dhe ajo që ishte më e vështira ishte disa të hiqnin dorë. Së pari, Kroacia hoqi dorë pas ndryshimit të qeverisë, dhe pastaj është edhe Bosnja. Ishte më e komplikuar për ne me pjesën e Bosnjës, Republikën Srpska, e cila nuk donte asgjë rajonale, duke konsideruar se çdo gjë që është rajonale është kundër serbëve, kështu që mekanizmi më i rëndësishëm që në burim ishte qytetar, pra nuk ishte një mekanizëm i paracaktuar, por e krijuam vetë në rajon... dhe mendoj se kjo është më e madhja... tani kur lexohet për të, janë shkruar dy libra shumë të mirë nga një profesor i LSE dhe nga një universitet gjerman.
Në fakt rezulton se ajo që kemi arritur të lidhim është se njerëzit që nuk ishin takuar më parë, grupe të ndryshme shoqërore, për ta nisur, dhe për të marrë pjesë në dialog dhe të kuptojnë se mund të kenë forcën për ta udhëhequr dialogun, të njohin njëri-tjetrin dhe e gjithë kjo ndodhi. Por doli që edhe kur grupet shoqërore marrin pjesë për tre vjet në një dialog dhe kur merren vesh për atë që është e rëndësishme për të ardhmen, nëse nuk ka vullnet politik, gjithçka dështon.
Surroi: Viti 2026, përnjëherë, Prishtina dhe Beogradi autoritetet e reja në Beograd, dhe autoritetet në Prishtinë, thonë së bashku do të krijojmë, formalisht dhe do ta gjejnë mënyrën për ta ringjallur KOMRA-n. Dhe kjo është që ta bëjnë së bashku.
Kandić: Nëse do të ndodhte, kjo do të ndryshonte vërtet marrëdhëniet historike midis Kosovës dhe Serbisë.
Do të kuptohej përmasa se çfarë në të vërtet ndodhi këtu. Politikisht, nuk mund ta shohësh se çfarë ka ndodhur ndërkohë. Çfarëdo që të thonë politikanët në Serbi, Kosova është një vend plotësisht i pavarur. Ajo ka qenë e pavarur që kur janë kryer krimet, që nga viti 1999 po, por me kalimin e viteve e gjitha paraqitet... edhe sot përdoret floskulla, “institucione të përkohshme”, madje thonë “i ashtuquajturi kryeministër”.
Surroi: “I ashtuquajturi ambasador i SHBA-së në Prishtinë”.
Kandić: Jeta njihet, në fakt, këto janë dy shtete. Nuk e përjashtoj se do të vijë çasti i një deklarimi politik se këtu gjithçka funksionon si shtet i pavarur. Nuk ka asnjë reagim përveç mesazheve qesharake propagandistike. Këtu zyrat po mbyllen, Ky shërbim po mbyllet...
Nuk ka asnjë shpjegim se çfarë është përcaktuar me marrëveshjen e Brukselit për të shpjeguar pse një institucion paralel, që është shumë i dobishëm për njerëzit e rëndomtë, njerëzit e rëndomtë ballafaqohen me situatë të tmerrshme, por, çdo gjë rrjedh nga ajo marrëveshje e Brukselit, por askush që ta thotë dhe ta tregojë qartë.
Pra, njerëzit e rëndomtë e paguajnë çmimin. Por unë e shoh atë moment kur e gjithë kjo do të duhet të pranohet politikisht dhe publikisht.
Surroi: Paradoksi që ndodhi në 10 vitet e fundit kur ti u more intensivisht me KOMRA-n është se narrativa e KOMRA-s u bë pjesë e rrjedhës kryesore të BE-së dhe Procesi i Berlinit e miratoi trajtimin e së kaluarës dhe pajtimin si pjesë të politikës ndaj Ballkanit Perëndimor. Por kjo nuk u prit mirë nga elitat në ato vende.
A mendon se ky çast, gjithashtu paradoksal, kur jemi shkojmë nga gjeopolitika ai që do të ndihmonte të gjithë energjinë rreth bashkimit të këtij rajoni me BE-në ta kishte komponentin e pajtimit dhe të përballjes me të kaluarën.
Kandić: BE-ja funksionon asisoj që shtetet ndërrohen në kryesim, dhe ky tregohet të jetë problem të madh. Kemi vende kryesuese që nuk e kanë njohurinë për përballjen me të kaluarën në kontekstin e mekanizmave të rëndësishëm kur si në zonën e ish-Jugosllavisë, disa vende ishin pjesë e konfliktit dhe çfarë janë mundësitë për të çuar tek afrimi dhe madje pajtimi.
Pra, patëm fatkeqësinë që kishte disa shtete që mbështesnin ose Kosovën ose Serbinë, por me atë ton të ashpër, pa u angazhuar në pajtim. Në kohën e Hungarisë, u shënua një prapakthim, kështu që kohët e fundit nuk pati agjendë brenda trupave të BE-së që merreshin me pajtimin. Është sikur është zhdukur. Dhe përveç kësaj, nuk ka pasur shqyrtim kritik të strategjive dhe programeve të BE-së, Komisionit Evropian, Këshillit Evropian. Pra, ajo mbështetje vazhdoi për vite me radhë dhe kushti përherë ishte që të kishte një partneritet politik. Me dobësimin e interesit politik për ato nisma, edhe mbështetja e Komisionit Evropian dobësohej.
Do të thosha se nuk ka pasur kurrë mbështetje shumë të qartë dhe të fuqishme për nisma të rëndësishme që vinin nga shoqëria civile në lidhje me dialogun dhe pajtimin. Ne gjithmonë kemi thënë: dialogu është e vetmja rrugë drejt pajtimit, por është një çështje kaq e rëndësishme dhe kërkon kohë dhe angazhim të sinqertë. Nuk mund ta caktoni vetë një takim, e ta caktoni edhe agjendën paraprakisht.
Mbështetja nuk ishte e përshtatshme dhe gjithmonë kushtëzohej nga pranimi politik të një nisme të caktuar, dhe tani, më duket se në kontekstin e gjithë situatës globale, është e vështirë të shihet madje se si do t’ia dalë mbanë BE-ja me politikën që vjen nga Amerika, ndërkohë që BE-ja nuk është e pjekur ta bëjë.
Kulti i të drejtave të njeriut është zhdukur në SHBA. Nuk mund të presim që e gjitha të ruhet, por ajo që shihet është se do të mbetet vetëm një kanal për organizatat joqeveritare për pajtim dhe përballje me të kaluarën nëpërmjet Komisionit Evropian. Nuk mund të llogarisësh fort në fondacione dhe fonde britanike, gjermane dhe amerikane. Më duket se do të ketë përherë e më pak.
Surroi: Edhe pse ishte Gjermania ajo që u themelua si demokraci duke u përballur me të kaluarën.
Kandić: Po, dhe pyetja është pse Gjermania, me përvojën e saj, nuk ishte më i pranishme në këto zona. Kohëve të fundit, flitet më shumë për përvojën gjermane por sinqerisht, përvoja gjermane është përvojë unike. Mund t’i përdorim disa elemente por ajo që ndodhi në territorin e ish-Jugosllavisë është e veçantë. Dhe rruga e vetme ka qenë që të njihen të gjitha viktimat me emër dhe mbiemër dhe kështu të mbyllet qarku i mohimit.
Surroi: E mbarova ciklin tim të pyetjeve dhe tani po ndërrojmë rolet, çfarë do të më pyesje?
Kandić: Ke pasur një vizion se si ta krijoje atë vështrim qytetar karshi politikës në Kosovë, mbi rolin e mediave të pavarura dhe ti në fakt, ke iniciuar krijimin e pjesëmarrjes civile në jetë ishin aksione të pabesueshme në vitet ‘90. Atëherë nuk ka pasur fondacione, s’ka pasur asgjë përkundrazi, ekzistonte ai përkushtim individual. E gjitha varej nga sa i vendosur ishte dikush në bindjen e tij se duhej bërë diçka.
Pastaj hyre në ujërat politike, por gjithmonë e ruajte atë pjesë të karakterit tënd. që ishte veçanërisht i ndjeshëm ndaj nismave me një dozë fuqie.
Si të duket shoqëria civile në Kosovë sot? A është shumë i fokusuar te viktimat etnike dhe pse nuk ka komunikim më të madh nga këtu me të tjerët. Më duket se nuk ka mjaftueshëm, mund ta kem gabim, por të pyes si e sheh ti?
Surroi: Gjasat janë se nuk jam shumë mirë i informuar për të gjitha detajet. Por, e shoh një boshllëk të madh. Nga njëra anë, ka diçka që po bëhet një profesionalizim i shoqërisë civile, gjë që është e kuptueshme. Njerëzit jetojnë prej saj.
Por nga ana tjetër, mungon motivi, nxitja që do ta tërheqë shoqërinë nga një drejtim. Për mua, pyetja e madhe është se si do t’i qaset jo vetëm Kosova, por i gjithë rajoni, në lidhje me trazirat në Serbi. Sepse kjo, sipas mendimit tim, është një lëvizje krejtësisht e re, e cila shfuqizon legjitimitetin jo vetëm të pushtetit, por edhe të natyrës së pushtetit në Serbi, si pushtetit ashtu edhe opozitës, natyrës së sistemit politik në Serbi. Është akt jashtëzakonisht revolucionar por jo domosdo do të prodhojë një rezultat pozitiv. Por është një lëvizje që tha se këtë që e kemi bërë deri tash si shoqëri nuk është e mirë.
Kërkojnë t’u kthehen themeleve të një shoqërie demokratike... ka ide edhe nga lëvizja jote më 1968, kur ti ke marrë pjesë në demonstrata, por është lëvizje kreative që për herë të parë nuk kërkon t’i zgjidhë gjërat në Bosnjë dhe Kosovë. Kërkon t’i rregullojë gjërat në Serbi, dhe për këtë arsye është risi.
A do të ketë sinergji të shoqërive civile në rajon, që këto lëvizje jo vetëm ta inkurajojnë njëra-tjetrën, por falë sistemit të enëve të lidhura t’i kontribuojnë ndryshimit në të gjitha shoqëritë në rajon. Për mua, për shembull, te përballja me të kaluarën, është çasti momenti kur Serbia fillon të përballet me të kaluarën. Kështu mendoj dhe shpresoj do të ndodhë në të ardhmen. Pastaj do të hapet procesi i përballjes me të kaluarën në të gjithë rajonin, me të gjitha ato luftëra.
Tash jemi në pat pozicion ku është më lehtë të flasësh për luftërat e të tjerëve dhe përgjegjësinë e të tjerëve për luftën assesi për “tonat“... assesi të pranojmë se tanët kanë kryer krime, tanët nuk kryejnë krime, veç ata tjerët i kryejnë.
Nëse fillon në Serbi, atëherë mund të jetë një lëvizje shumë pozitive për të gjithë rajonin.
Kandić: A nuk mendon se shoqëritë civile po dobësohen se nuk ka asnjë vrull. Ajo që më duket mua, për shembull tani, se shkurtimi i fondeve amerikane, ka ndikim serioz. Shoqëria civile në Serbi dikur ishte shumë e fortë, por tani është shumë e dobët. Në Bosnjë dhe Hercegovinë, e njëjta gjë, shumë e dobët. Në Kroaci është më mirë sesa ishte sepse ata marrin pjesë si organizata nga vendi anëtar i BE-së në projekte të ndryshme evropiane.
Por, si e sheh këtë lidhje, lidhja e studentëve me Kroacinë nuk ka të bëjë fare me shoqërinë civile. Është në një nivel profesional, studentët me studentë.
Surroi: Është shoqëri civile burimore.
Na mungojnë njohuritë.
Fakti është se jetojmë në një botë krejtësisht të ndryshuar të revolucionit të ri teknologjik. Mediat sociale kanë ndryshuar gjithashtu mënyrën, jo vetëm të marrjes me politikë, e me të edhe të shoqërisë civile dhe rolit të saj në shoqëri. Politika dhe shoqëria civile serioze, mbështeteshin te leximi dhe shkrimi.
Ti bën raporte, e jo një “cicërimë” a status në Facebook . Dhe tash jetojmë në një kohë kur leximi është mënyrë e sjelljes e vetëm një pakice të madhe njerëzish. Një pakicë e madhe njerëzish mund ta lexojnë një artikull në ditë. Dhe kjo do të thotë që e gjithë analiza e bërë nga shoqëria civile dhe lëvizjet politike, etj., duhet të reduktohet në një cicërimë në Twitter ose një njoftim në Facebook, dhe kjo është sfida më e madhe tani.
Këto janë në fakt sfida që ndihmojnë strukturat autokratike, siç e kemi parë në SHBA, ku mogulët teknologjikë në të vërtetë shkojnë drejt lëvizjeve jodemokratike.
Kandić: Aktualisht në Serbi, e kemi revoltën studentore si goditje kundër institucioneve. Institucione që nuk guxojnë ta përdorin forcën. Por shohim se asgjë nuk ndryshon në politikë. Tani kemi një politikan, kryetarin e Serbisë, i cili tregon se i urren studentët, urren grupe të caktuara shoqërore dhe e përsërit këtë çdo ditë. Shohim se si sistemi njëmend nuk funksionon. Nga ana tjetër, studentët janë këmbëngulës nga dëshira për ta ndryshuar sistemin, erdhën te niveli i artikulimit politik, por asgjë nuk funksionon.
Këtu në Kosovë aktualisht kemi një lloj bllokade politike. Në Kosovë, kemi figurën kryesore politike, që është kryeministri Albin Kurti, dhe në Serbi, qe dymbëdhjetë vjet është një personalitet, ai është kryetari i Serbisë.
Ata janë dy personalitete krejtësisht të ndryshme. Por pyetja ime: Kam pritur shumë më shumë nga Albin Kurti. E njihja, nuk është nacionalist, ka një arsim fantastik. Mori pjesë aq shumë në jetën civile, lëvizi, komunikoi. Pse nuk bëri më shumë për integrimin e serbëve... Pakicat janë gjithmonë më të rëndësishmet për stabilitetin e një shoqërie dhe për përballjen me të kaluarën.
Kur isha në Grackën e vjetër këtë verë, serbët më thoshin “E donim më shumë Thaçin sesa Albin Kurtin”. I pyeta: “Pse?” Më thoshin “Ai madje edhe erdhi këtu”.
A mendon se Albin Kurti mund të kishte bërë më shumë sesa bëri, dhe nëse ka ende vend që të bëjë më shumë për t’i afruar njerëzit, nga Serbia dhe Kosova në një nivel shoqëror?
Surroi: Unë mendoj se duhet bërë më shumë. Unë mendoj se çështja kryesore do të jetë... procesi që po ndodh në Serbi, është një proces që e kanë kaluar edhe kombet e tjera në tranzicionin nga komunizmi, dhe për mua, kjo që po ndodhë në Serbi, është analogjia e Evropës Qendrore, në fakt përmbysja e komunizmit, jo në mënyrë të dhunshme.
Ajo që po ndodh në Serbi është në fakt përmbysja e vonuar e sistemit autoritar, të komunizmit, sido që ta quani, ose një sistemi në të cilin jo-demokracia është më e fortë se ato struktura demokratike dhe struktura formale.
Nëse do të ketë përmbysje në Serbi, jo vetëm të pushtetit por edhe të natyrës së pushtetit, sistemit kur fillon ai proces, e mendoj se ka filluar tashmë, se ka arritur një nivel të caktuar...
Nuk e di nëse është një moment kritik apo jo, njerëzit vetë do ta shohin se kur dhe si do të jetë. Por, nëse kjo ndodh, atëherë njerëzit në Kosovë që ishin të varur nga pushteti, serbët e Kosovës që ende varen ekzistencialisht në një mënyrë, shoqërisht në një mënyrë tjetër, etj., atëherë do të shohin se s’kanë pse të jenë të varur nga pushteti. Se do të shfaqen raporte të reja. Natyrisht, serbët e Kosovës do të jenë gjithmonë të lidhur me Serbinë në një mënyrë ose në një tjetër. Si çdo pakicë tjetër, duhet të kenë të drejtën e garantuar, dhe ne këmbëngulëm për këtë gjatë gjithë procesit të negociatave si në Rambouillet dhe në Vjenë që të jetë kështu.
Por mendoj se klima politike do të jetë e favorshme. Kjo është arsyeja pse them se të gjithë njerëzit duhet të përfitojnë nga elementi pozitiv i përmbysjes për ta shfrytëzuar momentin historik për t’i përmirësuar marrëdhëniet, dhe për Kosovën kjo do të thotë përmirësim i raporteve midis shoqërisë shumicë...
Kandić:...dhe minoriteteve
Surroi:...dhe komuniteteve joshumicë, siç i quajmë ne.
Kandić: Si e sheh Kosovën në vitin 2030?
Surroi: Në një version optimist, më 2030 Kosova do të jetë pjesë një ombrellë sigurie, që do të jetë ombrella evropiane e NATO-s që e mbulon rajonin. Kujtoj se kjo është më e rëndësishmja në të çast ose varianti më optimist i çastit. Që njerëzit të mos kenë frikë nga njëri-tjetri; që shtetet të mos i frikohen njëri-tjetrit, të tejkalojmë atë vijë ku mendojmë për luftën
Kandić: A mendon se ekziston ndonjë rrezik real për një luftë në Bosnjë ose një luftë në Kosovë?
Surroi: Nuk është problem i përdorimit të forcës aq sa është problem i të menduarit për luftën, të menduarit kolektiv për luftën në mendjet e njerëzve. Dhe ne që kemi kaluar nëpër luftë, dhe të gjithë ne që kemi kaluar nëpër të gjitha këto luftëra nuk mund ta harrojmë këtë. Ne duhet të jetojmë në një periudhë në të cilën do të ketë paqe më të sigurt sesa luftë. E tani lufta është mundësi. Duhet ta eliminojmë këtë vërtetësi nga mendim kolektiv.
Madje as mungesa e luftës nuk është paqe.
Duhet ta mbërrijmë situatën ku nuk jetojmë në periudhë mungese lufte, por të jetojmë në paqe. Dhe kjo nënkupton siguri, por gjithashtu nënkupton edhe aftësinë që të gjitha këto vende të komunikojnë brenda asaj ombrelle sigurie. Kjo do të thotë që të gjitha çështjet për të cilat biseduam, përballja me të kaluarën, bashkëpunimin ekonomik, sepse gjithmonë thonë se po të bashkëpunonin shtetet ekonomikisht, atëherë gjithçka do të rregullohej. Epo, kjo nuk ka ndodhur kurrë, nuk ka ndodhur në 30 vitet e fundit. Duhet t’i zgjidhim krejt këto probleme dhe të bashkëpunojmë ekonomikisht. Ky është skenari optimist.
Skenar pesimist do të ishte që situata në rajon mbetet ashtu siç është. Kosova do të përparonte, do të nisej drejt zhvillimit ekonomik, por, përderisa gjendet në një konflikt të papërfunduar, do të ketë telashe ekzistenciale. Dhe ky është problem jo vetëm për Kosovën, por për të gjithë rajonin.
Kandić: A mendon se politika e Donald Trumpit mund të ndihmojë Kosovën dhe Serbinë në krijimin e disa marrëdhënieve më të mira ose me atë politikë të re të Trumpit e cila është e paparashikueshme mund të çojë në përkeqësimin e raporteve.
Surroi: Dy gjëra ndodhën me politikën e Trumpit, e që nuk ishte vendim i tyre i drejtpërdrejtë.
Gjëja e parë është se Evropa duhet ta shohë të gjithë kontinentin si një zonë sigurie. pa garanci amerikane. Dhe kjo më pas hap çështjen e identitetit evropian. Dhe çështja tjetër është që ne të bëhemi evropianë, Kosova, Serbia, Bosnja, Mali i Zi. Bëhemi më evropianë nga ç’ishim pikërisht nga ky fakt. Nga njëra anë, Putini po e shtyn Evropën drejt identitetit të saj, dhe Trumpi me politikën e tij të re, natyrisht, me motive krejtësisht të ndryshme, e shtyn Evropën drejt identitetit të vet, të sigurisë, të politikës etj.
Do të thotë se ky është çasti kur krejt vendet e Ballkanit Perëndimor duhet ta projektojnë ardhmen e tyre. Duhet ta bëjnë ofertën e tyre në ndërtimin e përbashkët të identitetit politik të sigurisë evropiane.
Kandić: Po të ekzistonte posti ministror, ta zëmë ministri për përballjen me të kaluarën ose për vendosjen e raporteve në territorin e ish-Jugosllavisë, të cilat do të çojnë te njohja e viktimave dhe respektimi i tyre, çfarë do të ishte gjëja e parë që do ta bëje po të ishe në atë post? Cili do të ishte propozimi yt, çfarë mekanizmi, çfarë do të...
Surroi: Do të të propozoja ty në të gjitha ministritë.
Kandić Çka do të bëje ti në lidhje me këtë problem, në lidhje me njohjen e viktimave, që të respektohen të gjitha viktimat, dhe të ndalet lufta e politikave të kujtesës.
Surroi: Ti e hape shtegun, unë thjesht do të vazhdoja. Do të këmbëngulja që me kolegun nga Beogradi ta gjenim një datë ku do të thoshim: do të vij dhe do të vendos lule në Batajnicë dhe do të shkoj në Grackë të vjetër për të vendosur lule. Eja me mua në Mejë. Thirrmë, tregomë se ku mendon se mund të punojmë dhe pastaj do të themi, ta fillojmë konkretisht se si do ta përfshijmë ballafaqimin me të kaluarën, numrin e viktimave etj., si një projekt i përbashkët që të gjitha qeveritë në rajon duhet ta pranojnë si fakt.
Dhe thjesht, është një gurthemel drejt pajtimit.
Kandić: Fatkeqësisht, tash në Serbi, në postin ministror me mandatin e minoriteteve, e të drejtave të njeriut, është një person nga i cili assesi nuk mund të pritet të bëjë asgjë me vlerë njerëzore.
Surroi: Mendoj se do të vijë koha kur rrethanat do të jenë më ndryshe në Serbi dhe se në vjeshtën e këtij viti, kur të vish përsëri, do ta vazhdojmë këtë bisedë.
Faleminderit shumë, Natasha.
Kandić: Faleminderit ty. Ishte bisedë e këndshme.
