Surroi: Në Pikë me mua është Agim Sopi, skenarist, regjisor filmi, regjisor teatri, shkrimtar.
Mirë se erdhe Agim!
Sopi: Mirë se ju gjeta!
Surroi: Kosova është projekt mendor, është një projekt intelektual, është një projekt i cili ka pasur thyerje të jashtëzakonshme prej momentit kur gjendej në Jugosllavi pa vullnetin e vet dhe e fillon një rrugëtim. Në atë rrugëtim Agim Sopi nga Prishtina niset në Poloni mbas Kushtetutës së vitit 1974, mbas autonomisë, në fakt, si një pjesë e projektit shtetëror që t’i kemi të gjitha institucionet, pra të kemi edhe regjisorë, edhe teatër, edhe film dhe të gjitha të tjerat.
Si është perceptimi yt në të kthyer?
Sopi: Tani po fillojmë nga e para. E tha se Kosova është një projeksion intelektual si shtet. Unë do të shtoja se të dy shtetet shqiptare janë projeksione intelektuale.
Edhe shteti i Shqipërisë është krijues si projeksion intelektual i rilindësve dhe pastaj, më shumë kisha me thânë, me një fuqi diplomatike ka krijuar një bindje në atë Shqipërinë e ngushtë të kufijve ekzistues, Shqipërinë e Londrës, siç e quajnë, po megjithatë e kishte krijue bindjen tek aleatët dhe kishte krijuar mjaftueshëm aleatë që ta kompensojë atë që i mungonte, pra forcën, sepse shtetet krijohen me forcë, dhe më në fund kishte rezultue me një krijim të andrrës së kamotshme, të asaj inteligjence që kryesisht ishte shkolluar jashtë, një inteligjencë e jashtëzakonshme me vëllezërit Frashëri, Gjergj Fishtën, Faik Konicën, të mos i përmendim të gjithë ata emra... një plejadë e jashtëzakonshme të njerëzve intelektualë të nivelit absolut evropian e botëror.
Të mos harrojmë se Konica ishte mik i Mallarmesë, i Aragonit, i Picasos, i njerëzve me zâ në botë...
Surroi: ...përfshirë edhe Ismail Qemalin... ndonëse kanë qenë oborrtarë, kanë qenë intelektualisht të ngritur.
EMISIONI I PLOTË
Sopi: ...nuk i përjashtoj... deshta me thânë që fillimisht fuqia motorike e projeksionit ideor dhe mendor të dy shteteve shqiptare ka qenë inteligjenca kreative. Prandaj, i përmenda këta, sepse e njëjta gjë ka ndodhur edhe në Kosovë.
Surroi: ...prej Hasan Prishtinës...
Sopi: ...sidomos projeksionin e Kosovës së pavarur, e cila ka rezultues. Andrra është realizue si shtet. Ka qenë kryesisht elita e mbledhur rreth Lidhjes së Shkrimtarëve nga Ibrahim Rugova e Mark Krasniqi, Gazmend Zajmi, mos t’i numëroj të gjithë tash... Sabri Hamiti e kështu me radhë, deri te gjenerata juaj e re dhe po ashtu, e gjithë kjo elitë intelektuale që ka kriju konceptin e Kosovës së pavarur ka qenë po ashtu e shkolluar jashtë ose që ka jetue për vite të gjata jashtë.
Pse po e bëj këtë krahasim?
Po e bëj këtë krahasim, sepse edhe elitat shqiptare që kanë projektu shtetin e Shqipërisë, edhe elitat e Kosovës kanë ardhë me një slogan, ai slogani i famshëm i Naim Frashërit: “O dritë e diellit që lind nga perëndon”, kanë ardhë për ta kriju identitetin evropian te shqiptarët para së gjithash, sepse edhe në atë kohë, po edhe në kohët më të reja, fatkeqësisht në Evropë e më gjânë ka ekzistuar një stereotip për Ballkanin si një kazan plehu, krimi gjaku që është si një mbeturinë otomane që nuk ia vlen të merresh me të, si një vorbull e luftërave, e trazirave dhe ka qenë vështirë që ta thyesh këtë stereotip dhe t’i bindesh që megjithatë, ne jemi një popull i lashtë evropian, pavarësisht udhës së mundimshme të Golgotës, nëpër të cilën kemi kalue dhe nëpër të cilën shpeshherë kemi humbur identitetin.
Surroi: Po, edhe prej atij ambienti, si pjesë e këtij projekti, Agim Sopi niset në Poloni për të studiuar.
Sopi: Ka qenë një gjeneratë e tânë e cila mbas krijimit të autonomisë substanciale, reale, me Kushtetutën e vitit 1974, elita politike e asaj kohe ka qenë e vetëdijshme se shteti nuk krijohet vetëm si projeksion dëshirash, por krijohet si instrument i ndërlikum i sektorëve të ndryshëm që krijojnë një jetë intelektuale, një dije, një jetë, një zhvillim ekonomik, industrial, bujqësor, gjithëfare, sepse shteti punon si një mekanizëm i ndërthurun dhe i ndërlikuem dhe nuk mund të projektohet vetëm si njëfarë lloj fontane dëshirash.
Me fjalë të tjera, ata që kanë projektu dhe kanë shty përpara autonominë e 1974-s, e kanë projektu edhe shtetin, realisht, fillimisht në themele.
E di që në 72 pika, GJND-ja, për të drejtën e Kosovës në shpalljen e Pavarësisë, thirret në Kushtetutën e vitit 1974. Ajo ka qenë një bazë juridike absolute që i ka hapë dyert shtetit të Kosovës dhe nuk ka qenë vetëm një akt juridik ose një projeksion dëshirash, po një projeksion i ndërtuem hap mbas hapi, i shndërruem në realitet.
Këtë projeksion, elitat politikë të asaj kohe kanë shkollu njerëz, kanë çu garnitura e garnitura, gjenerata e gjenerata, të paktën deri në vitin 1981, kur është shkatërrue gjithçka.
Kanë qenë nja tri-katër gjenerata, tre-katër breza të shkolluem jashtë Kosovës, qoftë nëpër universitetet e Jugosllavisë, qoftë nëpër universitetet e Evropës. Ata njerëz janë kthy. Ata njerëz e kanë bâ shtetin e Kosovës, gjegjësisht autonominë e 1974-s, funksionale.
Nëse lëshoheni në Prishtinë nga Veterniku, nga spitali e deri te Kuvendi i Kosovës, të gjitha ndërtesat kapitale, të gjitha institucionet janë të krijueme vetëm për gjashtë vjet autonomie, nga 1974 deri në 1981. Faktikisht ne po i bëjmë njëzet e pesë vjet lirie dhe s’kemi qenë të aftë ta ndërtojmë qoftë një teatër, qoftë një Kuvend, qoftë një institucion, çfarëdo qoftë, qoftë edhe për gjendje sociale, ku mund të shkojnë punëtorët të regjistrohen si të papunë.
Me fjalë të tjera, njëfarë lloj vullneti i jashtëzakonshëm për ta bâ shtetin nga e para në të gjitha nivelet dhe si strukturë funksionale, ka qenë i jashtëzakonshëm në atë kohë.
Të gjithë ata njerëz që janë dërgue dhe që janë shty përpos që ka pasë të dërguem nëpër universitete të ndryshme, sidomos sektorët që Kosova ka pasë mungesa, ka pasë të dërguem edhe me marrëveshje të ndërsjellë. Universiteti, me Sekretariatin e Arsimit të Krahinës të asaj kohe, qoftë njerëz që kanë shku me iniciativa vullnetare, të gjithë kanë qenë të mbështetur pastaj nga shteti dhe të gjithë kanë qenë të inkurajum që të kthehen.
Shumica e tyre njerëzve janë kthy dhe kanë hartue, pikërisht ata njerëz, e kanë hartue projektin, andrrën e shtetit të Kosovës, që është shndërru prapë në realitet.
Surroi: Që vetëm t’i ilustrojmë këto kur përmende këmbimin e njerëzve...
Ministri i Jashtëm në Autonominë e Kosovës, domethënë sekretar për Marrëdhënie me Jashtë, siç është quajtur, ka qenë Ukshin Hoti, sa për ta ilustruar nivelin e njerëzve të cilët kanë marrë pjesë, e ky ka qenë ndër më të rinjtë.
Sopi: ...është krijue një plejadë e jashtëzakonshme. Unë po i përmendi vetëm disa për shembull, nga jeta kulturore, qarqet kulturore. Gjenerata e parë, për shembull, e elitës politike të asaj kohe në Kosovë, kanë qenë partizanët me gjysmë shkolle, me pak shkollë.
Surroi: ...nejse, s’është gjysmë shkollë, e kanë kryer Normalen e Elbasanit.
Sopi: Po ata njerëz kanë kontribu shumë, sepse të mos harrojmë që ne Kosovën e kemi trashëgu mbas Luftës Dytë Botërore, me 90% analfabetë.
Ai ka qenë një hendikep i jashtëzakonshëm dhe në ata analfabetë të shkretë ka rëndue mandej pesha e dhunës dhe tortura e represionit që të shpërngulen dhe ta lëshojnë atdheun me të gjitha format, që nuk i ka lânë as me marrë frymë, e lëre më me u zhvillu, e m’u shkollu. Dhe përnjëherë fillon një shkollim masiv, një iluminizëm i papamë, ndoshta, në histori, dhe mbërrijmë me krijimin e një elite intelektuale goxha kompetitive dhe goxha, si them, për t’u vlerësue, jo vetëm brenda kufijve të Kosovës.
Unë, kur jam kthye nga Zagrebi, mbas mbarimit të studimeve, në vitin 1982, kam gjetë për shembull, gjeneratën e dytë të politikanëve të shkolluem, gjeneratën e Mahmut Bakallit, që kanë qenë, jo vetëm të barabartë me politikanët e Jugosllavisë, por shpeshherë superiorë, deri te gjenerata e re e Qemal Hasanit, Hashim Rexhepit... Azem Vllasit, dhe gjenerata e parë e mplakun e plejadës së artistëve nga Esad Mekuli, e deri te Anton Pashku, gjegjësisht, gjenerata pastaj e intelektualëve, artistëve të implikum në politikë, që kanë qenë njëfarë urë lidhëse mes artit të politikës, si Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Nazmi Rrahmani, të mos i numëroj të gjithë, dhe elita tjetër intelektuale, e shkrimtarëve dhe artistëve si Gjelosh Gjokaj, Rexho Mulliqi, Anton Pashku, Ali Podrimja, deri te Sabri Hamiti e gjenerata e re.
Surroi: Po t’ia vinte njeriu një vijëz kësaj, një rikapitullim, i del që projekti shtetëror i Kosovës është projekt artistik po ashtu, ose ka qenë pjesë e nxitjes së artit. Ka ekzistuar ndërlidhje e fortë mes ndërtimit të një sistemi kushtetues dhe ndërtimit të një identiteti kulturor.
Sopi: Absolutisht. Para së gjithash ka qenë projeksion politik, po projeksion intelektual, në të njëjtën kohë.
Thjesht, elitat politike të asaj kohe, që kanë qenë mes dy binarëve të presionit, në mes politikës të Jugosllavisë, që kanë qenë si tutorë dhe çdo iniciativë reale që i ka zgjânu kufijtë e autonomisë, është pengu dhe mes presionit të popullit, një vullneti, një entuziazmi që duhet të ecet me hapa të jashtëzakonshëm që të kapërcehen shekujt për javë, sepse ne kemi ngelë në bisht, të fundit.
Kjo farë ndërlidhje ka funksionu, sepse janë kriju paralelisht edhe infrastruktura edhe zhvillimi ekonomik, edhe zhvillimi industrial. Mos harroni se Kosova në atë periudhë ka pasë gjigante ekonomike si: “Trepça”, Elektroekonomia, Fabrika e Gypave...
Surroi: “Ferronikeli”...
Sopi: ...”Ferronikeli”..., shumë ndërmarrje që kanë prodhu miliarda gjatë vitit. Ka pasë industri tekstili, ushqimore, gjithfarë ka pasë, prej fabrikës sheqerit, e t’vajit, e t’drunit, e çka nuk ka pasë realisht.
Surroi: ... po flasim për një shtet socialist faktikisht, për një shtet socialist të emancipuar.
Sopi: Po, po që ka funksionuar. Nuk kanë qenë ato veç fabrika socialiste, të cilat mbahen me injeksione të shtetit.
Ato kanë kriju profite, kanë funksionu dhe ata punëtorë, në ato paga sado modeste, kanë jetu mirë.
Surroi: Është interesant, sepse në të njëjtën kohë kur merr hov ky zhvillim kulturor, kemi një lloj gare me zhvillimin kulturor në Shqipëri dhe ndikimin politik kulturor të Shqipërisë, të sistemit të Enver Hoxhës këtu.
Si është manifestuar kjo te ju, sepse kemi të bëjmë me dy kultura faktikisht.
Sopi: Asokohe ka ekzistu një vullnet, një entuziazëm i kapërcimit të kufirit dhe zbulimit të misterit të quajtur “parajsë socialiste”, shtetit shqiptar.
Unë kam pasur rastin që të shkoja një herë gjatë asaj mbylljeje. Dhe kam qenë shumë i trishtum.
Surroi: Kur patët shkuar, ju studentët prej Zagrebit.... me Ramush Tahirin...
Sopi: Kam qenë shumë i trishtum në kthim dhe kam qenë shumë i pikëlluem, sepse gjithherë në dëshpërimet e skajshme sa deri në atë kohë, në Jugosllavi, gjithherë kam shpresue se kam një shtet amë që më mbron, nëse jo mua personalisht, që ma mbron dikë të familjes që, edhe unë nëse sakrifikohem diku, se do kohë dikush mbetet, kam dikund, kam një adresë ku mund të shkojë familja ime.
Dhe kur jam kthy nga Shqipëria, kam kuptu se unë nuk kisha pasë shtet. Kish qenë një gënjeshtër e madhe.
Atje kish qenë një llogor i dhunës. Një shtet i mbyllun me gjemba gjithandej që e kish robnu vetveten dhe që vazhdonte ta realizonte një projekt vetëshkatërrimi deri në atomin e fundit. Një projekt i krijum nga të huajt dhe i ushqym nga të huajt.
Ju e dini që Partinë Komuniste të Shqipërisë e kanë krijuar Dushan Mugosha dhe Milladin Popoviqi dhe ajo ka qenë vetëm një degë e Partisë Komuniste të Jugosllavisë deri në 1948, kur Jugosllavia është nda nga blloku i Lindjes dhe ata po ashtu janë nda si shenjë protestë.
Surroi: Një pyetje. Kur je kthyer nga Shqipëria, a ke komunikuar me familje, me miq, a iu ke treguar çka ke parë?
Sopi: Po, patjetër! Natyrisht!
Surroi: Dhe, përgjigjja?
Sopi: Po disa, pak njerëz, baba im ka qenë po ashtu i zhgënjyem, sepse ka qenë idealist ai, i ndjeri ka pasë krye Normalen e Prizrenit. Ibrahim Fehmiun e ka pasur profesor, babën e Bekimit, dhe ai ka qenë njëfarë andërrimtari joideologjik, kisha me thanë, pa ngjyrë ideologjike, se do të bashkohet Shqipëria.
Po ne në shtëpi e kemi pasë edhe një gjysh që ka luftu me Ballin Kombëtar dhe që ka qenë fort i zhgënjym që Shqipëria ka mbetë nën tutelën e Lindjes, mbas Luftës së Dytë Botërore.
Dhe ai ka qenë i lumtur, madje, që mua më është kriju bindja që atje është një ferr, të cilin ai e ka përjetu me siguri në dimensione edhe më të thella.
Surroi: Është interesant momenti i evoluimit më të madh të Kosovës, ty të gjen me projektin e parë filmik, i cili bunkerizohet: “Njeriu prej dheu”.
Si ndodhi kjo?
Regjisori i ri, i cili ...
Sopi: Sapo isha kthy, 25 vjet i kam pasë.
Surroi:...edhe merresh me një temë e cila është dramatike, shkuarja e shqiptarëve në Turqi, një temë tabu, gati.
Sopi: Tani ajo ka një histori. Është ngjarje gjysmë e vërtetë.
Surroi: E lidhur me familjen tënde.
Sopi: E lidhur me familjen time. Ne e kemi pasë vëllaun e gjyshit atje, të dëbuem në kohën e Rankoviqit dhe ai gjatë jetës së vet ka bâ katër nënshtetësi të ndryshme, ka bâ pasurinë, ka bâ gjithçka dhe është përpjekë me çdo kusht, gjithherë, që të kthehet, të paktën që ta shohë edhe një herë atdheun e vet, edhe njerëzit e vet të dashtun në Kosovë dhe nuk i është mundësu.
Dhe unë kthehem nga Zagrebi në vitin e tretë të studimeve.
Kam qenë shumë i lidhur me gjyshin, por atë vit më priti shumë ftohtë.
Po e pyes babën: “Çfarë është në pyetje?”
Më tha: “Është i dëshpërum kështu-kështu, se ka ardhë Mixha Hashim, por s’po vjen në shtëpi”
“Si more s’po vjen në shtëpi?”
“Po s’e di. E kemi pa në Ferizaj, e kemi pa në Lipjan, e kemi pa në Prishtinë...”,
dhe unë personalisht bashkë me babën tim kemi dalë me e kërku dhe kemi hasë në njerëz që na e kanë vërtetue se e kanë pa: “Po e pamë, u përshëndetëm, po nuk e ditëm që s’po vjen që ju s’e keni pa... çka ka ndodhë...”
Mbas dy muajve, megjithatë vjen një letër, që ai ka vdekë dhe që ka lanë një amanet që të paktën të bâjmë çmos, i ka lanë edhe paret, që të paktën eshnat t’ia sjellim, t’ia varrosim në atdhe.
Dhe ky ka qenë një shok, si me thanë, për familjen dhe për mua si një artist, në hapat e parë. Kur e pata shkrue një sinopsis dhe e lexova para profesorëve të mi asokohe, ata u mrekullun, thanë: "Ky është rrëfim përtej Bergmanit”.
Dhe kështu ata më inkurajuan që ta bëjë skenarin. Skenarin e patëm bâ bashkë me Fadil Hysajn, dhe gjithherë tue i pasë mentorë profesorët e mi të asaj kohe, që kanë qenë emra jashtëzakonshëm të kinematografisë botërore dhe gjetëm edhe mbështetje të Azem Shkrelit dhe të Ibrahim Rugovës, i cili ka qenë kryetar i Këshillit të “Kosovafilmit”. Megjithatë, kur konkurruam në “SIZ të Kulturës”, aso kohe...
Surroi: Bashkësi Vetëqeverisëse të Interesit...
Sopi: Kështu është quajt një miniministri e Kulturës në atë kohë, na refuzuan me vërejtje se edhe mund të zhvillohet ky projekt, po duhet të tkurret, duhet të hiqen skenat e dhunës së periudhës së Rankoviqit... dhe u ulëm prapë dhe bashkë edhe me Azem Shkrelin, e reduktuam skenarin nja tridhjetë faqe.
Megjithatë, e ruajtëm strukturën.
Filluam. Xhirimet janë realizu me shumë probleme dhe me tepër pak para. Kjo gjeneratë e re nuk e kupton atë punë, po për shembull kam pasë gjithsej një me dy shirita të filmit.
Mesatarja në ish-Jugosllavi ka qenë një me tetë, një me dymbëdhjetë, e në botë një me pesëdhjetë, një me tetëdhjetë.
E tash unë një me dy, çdo kuadër ka mujtë me u xhiru maksimalisht dy herë. Domethânë, nëse kuadri ka qenë ma i komplikueshëm dhe ka lypë, qoftë për lojë të aktorëve, qoftë për komplikim të lëvizjeve kinestetike të kamerës, është dashtë të përsëritet më shumë, atëherë kuadrot më të thjeshta, shembull si plane të afërta, u dasht të përsëriten vetëm një herë. Doli si doli.
Ai është materiali, se s’ka pasë material më shumë. Dhe jo vetëm kjo. Kemi pasë të inskenume nja katër-pesë incidente, derisa i kanë pasë nxjerrë në set revolet me u vra, spekatorë kinse, që shpikeshin nga kërkund, nga hiç
Surroi: Provokatorë...
Sopi: Provokatorë, thjesht, megjithatë e xhiruam filmin dhe kur u montu filmi, u shfaq premiera.
E mbaj mend, ishte krejt elita e politikës, në krye me Fadil Hoxhën, dhe mbas premierës ata nuk u ndalën të përshëndeteshin, që s’ka qenë fort shenjë...
Unë e mbaj në mend kur e kanë bâ shfaqjen e parë, herën e parë e të fundit që jam takue me Mahmutin, që ma ka dhënë dorën, mbas premierës. Më ka thirrë drejtori në zyrë, tha: “Hajde po ju thirr Mahmuti”. Unë, me të thânë të drejtën, menjëherë kam mendu se donte me e ndalë shfaqjen, që edhe ndodhi masandej, u ndalua “Trungu ilir”.
Pra, kur shkova nalt e cakërroi gotën, tha: “Hajde gëzuar, na ke bâ krenar sonte, kështu dua ta shoh Teatrin e Kosovës, që të jetë konkurrent me Lubjanën dhe Beogradin dhe vazhdoni punoni, mua më keni mbrapa politikisht dhe materialisht”.
Kaq ka qenë.
Ky ka qenë takimi im i parë e i fundit me Mahmutin, po...
Surroi: Që ka qenë kryetar i partisë, atëherë njeri i fuqishëm.
Sopi: Ka qenë njeriu kryesor, realisht.
Po në premierën e “Njeriut prej dheut” ikën, dhe asnjëri as nuk na e zgjati dorën, as nuk priti të na thoshte asnjë gjë, edhe pse ishin ovacione të gjata të publikut. Të nesërmen filmi u hoq prej repertorit.
Shkova me pyetë në “Kosovafilm” se çfarë ka ndodhë, thânë na ka ardhë një letër, e ka drejtori. Filmi ndalohet!
Dhe kështu filloi Odiseada... takimet, hetimet... nga dy-tre muaj derisa ma ngritën një aktakuzë penale për shkatërrim të shtetit, sistemit dhe të vëllazërim-bashkimit, krejt përnjëherë.
Surroi: Që është sendi më i rëndë i mundshëm në Kodin Penal.
Sopi: Drejtori i asaj kohe i Teatrit iu kishte thënë..., isha tue punue “Gofin” e Anton Pashkut, një dramatizim i librit të Antonit në teatër, e hoqën edhe atë prej repertorit.
Të nesërmen, kur shkova në teatër, portieri më tha: “Po m’vjen shumë keq, po kemi një urdhën, je i përjashtum prej teatrit, edhe kemi një urdhën mos me të lânë me hy brenda.
Hajde për hair!
Dhe krejt ai vendim krijoi pasoja që njerëzit, miqtë, shokët që i kisha e kthejshin rrugën, mos me më taku, mos me më përshëndetë!
I pari, me të cilin jam përshëndetë mas një kohe të gjatë, pas nja dy jave, ka qenë Ibrahim Rugova, që më ka ftu në kafe në “Elidë”, dhe nga ai takim ne jemi taku nja dhjetë-pesëmbëdhjetë herë gati.
Në “Elidë” pishim kafe, bisedonim për literaturën, për Roland Bartesin, për Borgesin, asnjë fjalë politike, asnjë gjë.
Madje, në fillim nuk e kuptojsha pse ky ritual, sepse si hyshim ne zbrazej “Elida” edhe vinin do njerëz të tjerë...
Surroi:...ata që zakonisht nuk pinë kafe.
Sopi: Dikur më vonë e kuptova, ai njeri ka dashtë me përçu një mesazh. Një mesazh solidariteti, me iu thânë atyne njerëzve se ky njeri nuk është vetë, e ka edhe dikë mbrapa. Dhe me marrë një përgjegjësi të tillë në kohë të tilla, me e thânë të drejtën, është goxha guxim dhe kurajo. Prandaj, unë e kam dashtë pa kusht atë njeri.
Surroi: Kjo është pas demonstratave, natyrisht.
Sopi: Po pas demonstratave të 1981-s, më 1986. Dhe kështu ka rrjedhë, derisa ka ardhë Viktor Meier, i Frankfurter Allgemaine Zeitung. E sjell Jusuf Buxhovi, që është e vërteta, dhe kemi bâ një bisedë të gjatë, e cila po ashtu edhe ka pasë një dramë për ta nxjerrë materialin e xhirum përjashta, këta kanë qenë të bindur, policia, se e ka marrë materialin.
Madje ka marrë dy kaseta, një të lanun mbi tavolinë dhe një tjetër në magnetofon, sepse ata diktafonat kanë qenë asokohe të vegjël, ai e ka pasur një tjetër rezervë, që kur ka zbritë në restorant me dreku, ia ka dhënë veç dikujt, një kuriri, që e ka nxjerrë jashtë dhe mbas tri ditëve ka dalë intervista e gjatë në Frankfurter.
Mbas asaj interviste kanë vërshu masandej gazetat... Oriana Fallaci, Jim Fish, Fred Morrison, shumë gazetarë, nga Monde Diplomatique deri te Corriere della Sera dhe u bë problem ndërkombëtar ndalesa e filmit.
Si duket, asokohe i kanë matë pasojat, nëse më burgosin më bâjnë hero pa qenë, dhe nëse më lanë të lirë, thjesht heshtet ajo punë edhe mbyllet, harrohet.
Surroi: Po të kishin arrestuar, e kishe pasur fatin e Vaclav Havelit.
Sopi: Me siguri. Po të më kishin arrestu, më kishin bâ një hero të paqenë, me zor, dhe kanë mendue... sepse, të jem i sinqertë, unë e shpjegova se si ka rrjedhë realizimi i filmit dhe ideja.
Unë nuk kam pasë ide t’i kundërvihem platformës së Lidhjes Komunistëve të atij viti, që është quajt “Platforma e Lidhjes Komuniste për kthimin e serbëve dhe malazezëve të shpërngulur me dhunë nga Kosova”. Kështu ka qenë.
Ka qenë një dokument për rikolonizimin e Kosovës dhe ata e kanë marrë se elitat politike tonat më kanë cytë ta bëj unë atë film, që t’i kundërvihem asaj lloj politike me një fakt historik që nga Kosova janë shpërngulë 600 mijë shqiptarë me dhunë.
Surroi: Ndërkohë që mendja e tyre u tregonte se ti mundesh me e bâ një film brenda një jave e jo një projekt, i cili ka filluar që nga viti i tretë i studimeve.
Sopi: Po, me siguri, por nuk e di.
Kaq kanë ditë. Nuk e di, nuk po hyj ma thellë, po kështu ka rrjedhë ky muhabet i filmit. Dhe mbasi u tërhoq, përcillesha me polici, hap mbas hapi, e kështu me radhë dhe një ditë bukur u hupën, u zhdukën ata. Thirri drejtori: “Ku je, pse s’ke ardhë me marrë rrogën, s’po vjen...”
Surroi: Drejtori i Teatrit?
Sopi: Po... Thashë paska ndërru diçka... “Jo, se keqkuptim, s’ke pasë ti kurrfarë ndalese, asnjë gjë...”
Ma shtini dorën për krahu: “Hajde shkojmë, merre rrogën, nënshkruaje”..., ma dhanë rrogën për tre muaj. Dhe ndryshoi gjithçka.
Megjithatë, filmi u lëshua i premë. Filmi gjatë ndalesës është censuru, janë heqë kryesisht prapë pjesët e dhunshme, torturat e shqiptarëve që kanë ndodhë mbas perdeve misterioze, kryesisht natën dhe nëpër objekte të braktisuna, nëpër mulli, nëpër shkolla të braktisuna...
Janë vra njerëzit me torturë dhe janë hedhë në lumenj që të zhduken edhe kufomat e tyne.
Surroi: Posaçërisht në aksionin e armëve.
Sopi: Këto pjesë kanë qenë të xhirume nja shtatë-tetë minuta dhe nja shtatë-tetë minuta tjera kanë qenë kolonat e popullit të shpërngulun... që shpërnguleshin fshatra të tâna...
Kur u heq krejt kjo, ka ngelë në njëfarë mënyre veç drama e shpërnguljes atje, po e rrënume, sepse e pren edhe lidhjen e një figure misterioze, që shfaqet edhe ky kur kthehet si hije në Kosovë, kryepersonazhi Sokoli, luan Mirko Gashi, njëfarë njeriu misterioz, të zi, që madje atje edhe kur takohet ky me gjeneratën e vet të vdekur, ai ndërhyn, i pret ato lidhje, ato raporte emocionale një njeri që mbikëqyr lidhjet e mundshme të rikthimit të atyne njerëzve të shpërngulur dhunshëm.
Me fjalë të tjera, filmi është rrënue goxha, është rrënu strukturalisht me heqjen e atyne njëzet faqeve paraprakisht të skenarit; është rrënu me heqjen e tetëmbëdhjetë minutave film, që është edhe ma tragjikja, ata tetëmbëdhjetë minuta negativit janë djegë, nuk ekzistojnë më.
Kjo është historia e “Njeriut prej dheu” .
Surroi: Domethënë, nëse mund të përmblidhet momenti kur fillon një frikë dhe represion nga ideja është ky, lidhet me ty, lidhet me... unë e mbaj mend në atë kohë, në “Rilindje”, ka ekzistu censura, kemi qenë jashtëzakonisht të ndrydhur në të drejtën e artikulimit ose bile ndonjëherë na shtoheshin fjali e fjalë. Ty, për fat të mirë, nuk ta kanë shtuar asnjë segment të filmit.
Sopi: Jo, i kanë shtu!
Surroi: Apo?
Sopi: I kanë shtu!
Po unë madje kam shku i kam xhiru disa. Disa i kanë xhiru vetë, por nuk kam shku me i montu ato pjesë.
I kanë shtu kur kthehet ky, sheh ndryshimet në Kosovë, zhvillimin bllabllablla, sepse filmi ato nuk i ka pasë për shkak të atmosferës se ai ndodh komplet me një atmosferë të zymtë, ku bashkudhëtojnë jeta dhe vdekja, kjo ka qenë ideja e filmit, nuk ka qenë ideja me tregu ekskluzivisht, dhunën, saktësisht, historikisht shpërnguljen e shqiptarëve.
Filmi ka pasë ide që ta shtyjë përpara tezën se njeriu i vetëdijshëm intelektualisht dhe politikisht ka një koncept për atdheun, nuk e konsideron vendin ku jeton, vendlindje, po atdhe.
Vendlindja dhe atdheu janë dy nocione krejt të ndryshme, njeriu mund të lindë kudo: mund të lindë në tren, mund të lindë në spital, mund të lindë në Izrael ose në Palestinë.
Po aty ku rritet, burrnohet, aty ku krijon familje, aty ka kujtimet, aty ka raportet e krijume me njerëz tjerë, me shtetin, me idetë e veta, me produktet që krijon, me gjithçka, është ai dhe karshi jetës që zhvillon në atdhe ka detyrime dhe obligime, ka përgjegjësi që ato t’i rrisë dhe t’i mbajë.
Ne shumica e konsiderojmë atdheun vendlindje, që na ka lindë, dhe si nana që ka borxh me mbajtë fëmijën, edhe atdheu na ka borxh me na mbajtë, me na kriju mirëqenie dhe na me ndejtë në kokërr të shpinës me hangër e me fjetë.
Surroi: Represioni domethënë i filluar dhe fillimi i rezistencës mund të matet aty, mund të matet me ty e me Ibrahim Rugovën në “Elidë”, aty pastaj Ibrahimi i kalon disa vjet dhe “Elida” shndërrohet në pikë reference, në qendër të rezistencës intelektuale, por është interesante se ti ke pasë edhe një shfaqje “Trungu ilir”, i cili po ashtu ka pasë të njëjtin fat, domethënë të një konfrontimi ideologjik me një sistem represiv, në Sarajevë, apo jo?
Sopi: Në “Sarajevë festival” ka qenë, po shfaqja është bâ problem para se me shku në Sarajevë, që është e vërteta.
Shfaqja e ka pasë premierën në fund të vitit 1980 dhe u prit po ashtu shumë me ovacione. Ka qenë një shfaqje e goxha me premisa nacionaliste, që të bëhem i sinqertë, po si realizim ka qenë shumë avangardë. Unë vij nga një shkollë, që kam pasë fatin, kam ndejtë gati gjashtë muaj në “Teatr Laboratorium” të Jerzy Grotowskit, që i kam pasë miq krejt atë trupë me Ryszard Cieślak e Rena Mirecka, kam shku edhe nëpër pushime dhe e kam njoftë dhe e kam pasë mik dhe e kam ende, se ai është gjallë, Krzysztof Jasińskin, e “STU Teatr”, ata të dy kanë qenë miq të ngushtë dhe kanë fillue udhëtimin teatror bashkërisht.
Surroi: Edhe ata kanë qenë një pikë rezistence ndaj komunizmit në atë kohë.
Sopi: Absolutisht. Po pra... Grotowski jo, po Jasiński ka qenë bashkë me Lech Wałęsan në “Solidaritet”, sidomos e ka pasë mik të jashtëzakonshëm, kardinal Wyszyńskin, i cili ka qenë kupola e krejt rezistencës të Lindjes, t’ju them të drejtën, njeriu që e ka vu Shën Palin papë, e shumë raste ka ndodhë plot gjâna që kanë qenë pjesë e një puzzle të madhe për ta kriju rezistencën me ardhë deri te shembja e Murit të Berlinit.
Nuk ka qenë ajo veçse njerëzit kanë pasë vullnet, sepse vullnet kanë pasë qysh nga 1946, 1948, 1956, në Hungari, masanej prapë 1968 në Çeki e kështu me radhë, domethânë revolucione, rezistenca ka ndodhë në kontinuitet dhe janë shtypë të gjitha me gjak.
Dhe janë shtypë në mënyrë shumë brutale madje, po ka ardhë, ka qenë një luftë e përbashkët e Perëndimit se kanë mendu se ka ardhë koha dhe kështu ka rezultu që të shembet ai bllok i së keqes, një bllok i ndarë me një mur të akullt prapa së cilit janë shumë, shumë jetë njerëzish, miliona jetë njerëzish. Unë veç e kujtoj një poezi të Czesław Miłoszit, kur e ka e lëshu Poloninë.
Thotë kështu:
“M’i hallakatën xhepat
ma hallakatën valixhen,
nuk ma hallakatën prapanicën
atje kisha komunizmin”
Me fjalë tjera, është një si të them metaforë e ndyrë për një ndërgjegje të vrame, për një jetë të ndyrë të jetume në gjiriz.
Kjo ka qenë një dramë edhe ma e randë është se ose unë kisha me thânë që gati e barabartë me kohën e nazifashizimit
Surroi: Është interesant që në të njëjtën periudhë kur ti lufton për të drejtën tënde të shprehjes artistike, zhvillohet një lëvizje, e cila frymëzohet nga Shqipëria dhe e cila politikisht fiton në Kosovë. Janë jetë paralele të lëvizjes shqiptare.
Sopi: Janë jetë paralele, fatbardhësisht po them prapë, fatbardhësisht që një rilindje e dytë në Kosovë, e krijume me Lidhjen e Shkrimtarëve, Ibrahim Rugovën dhe alternativen politike shqiptare, e kanë ndërru këtë realitet. Që nga viti 1968, ndoshta 1968 s’ka pasë krejt ngjyrë politike, po 1981 po.
Nga 1981 ka fillu të merr nji ngjyrim politik që ne jemi të orientum në Lindje, madje jo në Lindjen e tipit jugosllav, që megjithatë ka qenë pak ma liberal, po në Lindjen ekstreme komuniste, atje te Hrushçovi dhe te ata zotnitë e Bashkimit Sovjetik. Me fjalë tjera, kjo ka qenë një projekt goxha i madh i Lindjes dhe i atyne njerëzve që me vetëdije, a pa vetëdije, i kanë shërbyer si mercenarë të së keqes për ta orientue Kosovën edhe Shqipërinë, si pjesë gjeostrategjike të rëndësishme për Perëndimin, për ta orientu kah Lindja. Dhe po të mos kish ngadhnjye ideja proevropiane e elitave politike në Kosovë, me siguri ne sot do të ishim në situatën e Ukrainës që do duhej me dalë me gjak dhe me mija-mija kufoma nga ai bunker.
Surroi: Po sa ka pasur ndikim, mendon ti, projeksioni të cilin e kanë ndërtuar krijuesit, Anton Pashku, Ali Podrimja, ti, Ibrahim Rugova si kritik letrar, e të tjerë. Është një bërthamë e një identiteti të ri kulturor.
Sopi: Jo, tani unë s’kisha me shti veten te këta, unë jam i vogël m’u krahasu me këta njerëz. Ata njerëz vërtet kanë qenë njerëz të mëdhenj, njerëz që kanë kriju identitetin kulturor, madje edhe politik këtij vendi, që kanë kriju një andërr , që kanë shndërru një andërr në realitet.
Dofarë lloj profetësh të kohës, kisha me i quajt dhe ata kanë bâ diçka që, të jem i sinqertë, as unë s’kam besuar në atë ide.
E kam dashtë fort dikund në thellësinë time, por nuk kam besu se mund të bâhet realitet, sidomos jo me këtë çmim që e kemi pagu.
Prandaj, ata janë shumë të randësishëm, e thashë edhe një herë, komplet njerëzit e LDK-së të tubum rreth Ibrahim Rugovës, sidomos ajo radha e parë, sepse LDK-ja e ka pasë gjysën e Kosovës, për të mos thânë shumicën dhe alternativa intelektual e shoqërisë civile, po ashtu që kanë qenë në frekuenca të njëjta, por afërsisht kanë kriju realitetin e sotëm, kanë lidhë lidhjet e shkëputuna kaherë, ndoshta s’e di a i kemi pasë najherë ato lidhje... s’i kemi pasë kurrë me Perëndimin dhe thjesht atë andrrën e rilindasve të kohës së Naimit e kanë shndërru në një realitet tjetërfare. Na e kemi bindë Perëndimin se jo vetëm gjeografikisht jemi pjesë e Evropës, po jemi edhe kulturalisht edhe me sjellje edhe shpirtnisht andej.
Prandaj, me një moment, ideja dhe projekti ka qenë yni, po realizimi, natyrisht ne kemi kontribuu edhe në realizim aq sa kemi pas fuqi, po si në Shqipëri, si në Kosovë ka qenë e Perëndimit. Po të mos ishte presidenti Wilson, asokohe dhe Britania e Madhe, Gjermania e Austria, Shqipëria s’do të kishte ekzistu dhe po të mos ishte zonja Albright me elitën amerikane politike dhe hebreje, sidomos dhe Britania prapë, dhe Gjermania, Kosova prapë sot s’do të kishte ekzistu.
Kështu që shtetet tona realisht janë produkt i Perëndimit, janë një investim i madh i tyre dhe ne u kemi borxh përjetësisht.
Surroi: Interesant, të kalojmë në realitetin e sotëm, meqenëse kemi mbërritur deri te pavarësia jonë. Nëse ndërtimi i autonomisë ka qenë projekt mendor, nëse ndërtimi dhe rezistenca paqësore deri te pavarësia ka qenë projekt mendor, cili është projekti mendor i paspavarësisë, sipas mendimit tënd? A ekziston?
Sopi: Nuk jam fort i sigurt.
Surroi: A ekziston fare?
Sopi: Edhe nuk jam i sigurt, po e them.
Nuk jam i sigurt, sepse në hapat e parë kemi qenë goxha të hendikepum nga e ashtuquajtun bashkësi ndërkombëtare, gjegjësisht UNMIK-u, që ka qenë një konglomerat i gjithë botës dhe që kanë ardhë secili për interesa të veta të punojnë.
Ka qenë një katrahurë, kisha me thânë një joorganizim ose dikush ka ndërtu, dikush ka prishë njëfarë logjike e Rozafës. Po ç’është e keqja edhe neve na ka gjetë të ndamë, në dy tabore, si popull dhe si projekt politik dhe tue qenë të ndamë në dy tabore, dhe tu e fillue një luftë të pakompromis për pushtet, ne e kemi harru shtetin.
Tue e harru shtetin, atëherë ajo o kriju si njëfarë instrumenti i të huajve për interesat gjithfarë meskine të atyne njerëzve që kanë qenë këtu dhe ne në këtë katrahurë kemi ba disa hapa të vegjël kur kanë fillu mu kriju institucione të përkohshme, të ashtuquajtuna të Kosovës, ka ekzistu atëherë një entuziazëm që të gjithë kemi shku, kemi kontribu, kemi punu falas, pa honorare, jemi përpjekë që t’i ringrisim institucionet që kanë qenë, që kanë qenë funksionale, shumë kompetitive, shembull, me gjithë ish-Jugosllavinë.
Po ka qenë goxha vështirë, ka pasë pengesa të dyanshme.
Në njërën anë të klasës politike, e cila është përpjekë që t’i kapë ato institucione në hapat e parë të krijimit...
Surroi: Përfshirë arsimin, përfshirë të gjitha.
Sopi: ...sidomos edhe në ato institucione të përkohshme e kisha me thânë pjesën vitale të krijimit të identitetit shtetëror edhe kulturor të një vendi, i kemi pasë ne në dorë, shqiptarët, arsimin, kulturën, shëndetësinë. Nëse këto tri sektore i krijon si duhet, ti e krijon identitetin. Zhvillimi ekonomik është masandej rezultat i mirëqenies arsimore para së gjithash dhe kulturore.
Kjo nuk ka ndodhë, fatkeqësisht. Fatkeqësisht, pikërisht këta sektorë kanë qenë ma të këqijtë, hallkat që s’kanë funksionuar fare.
Surroi: A ka pasë një interes tjetër për mos me funksionu?
Sopi: Natyrisht.
Surroi: Privat?
Sopi: Natyrisht. Po edhe privat, po ato privat janë periferike, janë interesa meskine.
Ka pasë interesa të ndërthuruna të shërbimeve të ndryshme, në Kosovën e masluftës ke pasë shërbime që janë ndeshë shpeshherë nëpër errësina të natës me njëra-tjetrën dhe janë ndjek deri në likuidim, me fjalë tjera, ka qenë një terren goxha i minum, terren shumë jo i sigurt, terren, që ka insistu ta krijojë një luftë qytetare dhe që ka rezultue me 2004-n, me kaosin, i cili ka qenë goxha i ngjashëm me 1997-n në Shqipëri, që të krijohet një anarki dhe të dëshmohet që këta njerëz nuk e meritojnë, nuk dinë me bâ shtet dhe madje nuk e meritojnë as lirinë, sepse e keqpërdorin.
Surroi: Tash jemi në vitin 2025, pra 26 vjet mbas lufte, në përkthim të kohës mbas Luftës së Dytë Botërore, ky do të ishte viti 1971
Deri në vitin 1971 janë bërë Teatri, Universiteti, fillojnë investimet për ta ndërtuar “Boro-Ramizin”, etj.
Si është e mundur që Kosova e ka hapur një gropë për operën “Ibrahim Rugova” dhe e ka mbyllur atë gropë, dhe vazhdojmë me projekt
Sopi: Po prandaj ne nuk kemi arritë ta krijojmë. Teatrin e parë shqiptar tamam, pos atij në Shkodër që e ka kriju Ahmet Zogu, po e bën Edi Rama.
As Shqipëria, as Kosova s’ka pasë teatër. Këto që i kemi janë shtëpi të kulturave që i ka kriju Jugosllavia, gjegjësisht Enver Hoxha, për nevoja vallëzimi, të mbledhjeve partiake e kështu me radhë.
Kështu është edhe teatri ynë. Ne e mbajmë mend kur pat fillue 1981-shin, sidomos mas atyne fjalëve të zotit Mahmut Bakalli, që i përmenda ma herët që ta bëjmë teatrin, unë e pata thirrë Xhorxh Paronë, një profesor timin, për ta bërë “Makthbetin” dhe ajo ka qenë një ndër shfaqjet më të famshmet në gjithë Evropën.
Mbaj në mend, kur kemi qenë në Lojërat Verore të Dubrovnikut, ka qenë radha e aktorëve të Teatrit Mbretëror të Anglisë, t’u pritë autograme prej Istref Begollit. Deri në qat nivel, domethânë, e kemi pasë atë teatër.
Po qe aso kohe për të ardhë ai, për ta bâ shfaqje, na është dashtë të thërrasim ekspertë nga Sllovenia, të bëjmë adaptime akustike para së gjithash po edhe për pjesëtime vizuele, të cilat i krijon teatri, sepse teatri është një arkitekturë e posaçme e cila nuk mund të bâhet në Shtëpi të Kulturës, as nuk mund të bâhet ku kudo. Jo teatri klasik, kurse teatri modern interaktiv mund të bëhet edhe këtu, në këtë studio ku jemi edhe në rrugë, edhe në shkallë, edhe gjithkund.
Po me fjalë tjera, ne nuk kemi arritë ta bëjmë asnjë ndërtesë teatri, asnjë gjâ, as qoftë edhe të një teatri modern, tjetërfare, që bëhet me katër-pesëqind mijë euro.
Surroi: ...as sallë koncertale.
Sopi: ...asnjë sallë koncertale të nivelit të thjeshtë kamertale, që mund të shfaqen grupe të vogla muzikore, qoftë ato jazz, qoftë muzikës serioze, s’kemi mund të bëjmë asnjë gjâ, absolutisht asnjë gjâ.
Këto që po i shihni, ndërtesa betoni, Babiloni gjithandej, janë shpërlarje të parave të pista, parave të vjedhura të buxhetit pronës së shtetit të punëve të ndyta, kjo s’ka të bëjë me zhvillim ekonomik, s’ka të bëjë me zhvillim të shtetit, s’ka të bëjë me zhvillim të një mentaliteti të logjikshëm politik.
Domethânë s’ka të bëjë me asnjë gjâ.
Surroi: Domethënë projeksioni mendor i pasluftës ka qenë jo i orientuar kah shteti, po kah individi.
Sopi: Kah pushteti.
Surroi: Ose nga pushteti.
Sopi: Pushteti i përbamë nga individë me interesa të ndryshme klanore ose krejt personale meskine.
Surroi: Dhe tash e kemi për herë të parë në liri, Agim Sopi duket thuajse është ende nën sanksione. E kemi pasur një përvojë të përbashkët në teatër, me shfaqjen, ku kemi pa që ekziston censurimi politik, si është e mundur?
Sopi: Ekziston për mua. Unë e kam pasë një ndalesë me shkrim. Ma ka pasë tregue Azem Shkrelise mbas “Njeriut prej dheu” konkurrova me një skenar, e më refuzuan me elegancë. Kur konkurrova me tjetrin, më thirri Azem Shkreli në zyrë dhe ma tregoi një letër.
“Po më vjen keq”, tha, “tepër keq po na kemi urdhër: ti e ke ndalume me bâ film. Sa të është ky pushtet, mos u mundo në këtë drejtim. Nëse do me ndjek andrrën, ik dil jashtë. Nëse s’do rri, bâne punën që të është ofruar dhe kaq!”
Dhe kështu kanë kalue dhjetë vjet të kohës së ish-Jugosllavisë deri në 2000, kur unë e kam pasë të ndalume me dekret për t’bâ film. Mbas 2000, vjen një periudhë deri në 2010-n, që kam fitu mbështetje nga shteti për dy projekte, të dyjat janë me tema lufte: ”Anatema” dhe “Agnus Dei”. Të dy filmat kanë shëtitë goxha shumë nëpër botë. Kanë fitu shumë çmime, mbi njëqind e tridhjetë.
Po nga ajo kohë, pushteti ma ka pasë çu një fjalë që ti, sa të është gjallë ajo elitë politike, ti s’bân filma.
Dhe e mora si tallje ta them të drejtën. Por, në gjithë këto vite, dhjetë vjet pushteti të Hashim Thaçit dhe pesë vjet të Albin Kurtit, kam konkurru për çdo vit dhe për çdo vit jam refuzu me majat e letërsisë shqiptare nga Fatos Kongoli e deri te romani im “Rahela”, skenare, të cilat kanë pasur recensione ndërkombëtare të jashtëzakonshme nga Beri Morau deri te Lindsi Kasdan e Denis Loan, dhe janë refuzuar në heshtje nga amatorë, injorantë, dasmaxhi, çka ta di unë, të mos shkretoj shumë, dhe asnjëherë, asnjë njeri nga elita politike ose kulturore, nuk ma ka spjegue pse unë s’kam të drejtë të bâj film.
Surroi: Domethënë, më transparent paska qenë ai pushteti me Azem Shkelin.
Sopi: Po, ata e kanë shkru saktësisht në letër pse mu më ndalohet të bâj film. Dhe jo tjetër gjâ. Unë kam vazhdu me punu në teatër, mbas asaj periudhe, 1986-n e kam bo prapë një shfaqje shumë problematike “Varreza për Boris Davidoviçin”, me dramën serbe, një shfaqje që trajton fatin e hebrenjve gjatë komunizmit.
E di që, realisht, komunizmin e kanë kriju hebrenjtë në Rusi, po masandej, rusët e kanë marrë si ide pansllaviste atë për ta shpërnda ma lehtë idenë e tyre megalomane dhe hebrejtë i kanë likvidu. Boris Davidoviç ka qenë një hebre, që është konsideru Hamleti i revolucionit, aso kohe, ka qenë një gjeni shkencëtar që ka zbulu një bombë të vogël në madhësi të arrës, me aftësi të jashtëzakonshme shkatërrimi; i ka ra pianos në mënyrë të mrekullueshme; e ka ditë Dostojevskin dhe Biblën përmendësh; ka qenë thjesht një intelektual par excellence, një artist dhe një shkencëtar, ka frekuentu sallonet ma elite të Moskës. Ka bâ gjithçka, ka qenë dashnor, “maço man”, gjithçka. Dhe i bëjnë një proces të montum, derisa e detyrojnë që të vetëhudhet, të vetëvritet n’kazan të plumbit të shkrimë.
Unë asokohe, meqë e kisha edhe mllefin e gjithë asaj katrahure që m’u hodh në shpinë padrejtësisht, sepse unë nuk kërkojsha bela politike...
Surroi: Edhe ishte epoka e diferencimeve ideopolitike, përndjekja e madhe intelektuale.
Sopi: Unë e bâna një mashtrim që në teatër kaloi. Bâna që të gjithë personazhet, që kryesisht kanë qenë ndjekës dhe hetues rusë t’i luajnë serbët, dhe të gjithë hebrejtë e ndjekun, shqiptarët në krye me Faruk Begollin. Dhe kjo kaloi këtu
Surroi: I pëlqeu edhe Danilo Kishit, vetë.
Sopi: Danilo Kishi ka qenë i mrekullum. Na ka ftu atë natë kur kemi qenë në Beograd, na ka ftu në darkë atë natë, tânë darkën ka qajtë, se unë filloj me vrasjen e babës së tij. Dhe ish i emocionuem prej kah unë e dija.
Unë atë e pata mësu nga një konverzacion të Durbeshiqit, profesorit tim, me Matvijeviqin në Zagreb. Matvijeviqi ka qenë shumë i afërt me Kishin, ka qenë edhe diçka i afërt, ai ka qenë edhe prejardhjeje hebreje dhe na i pat tregue qysh natën e Kërshëndellave e kanë marrë atë, një dimër shumë të ftoftë, kur Danubi ka qenë i ngrimë dhe kanë hapë një vrimë në akull, mbas torturave të mëdha e kanë shti në atë vrimë dhe kurrë s’ju ka gjetë kufoma.
Kështu fillon edhe ajo shfaqja ime këtu.
Edhe ai që nga hapja e perdeve, kur e ka pa projeksionin e babës së vet ka fillu me qajtë dhe u mbyt nga emocioni deri në fundin e shfaqjes. Por në Beograd mori zjarr, se e kuptuan. Edhe të nesërmen ia nisën me sha shfaqjen, natyrisht, si zakonisht. Megjithatë, shpëtoi pa pasoja.
Surroi: Agim, po i ndërrojmë pak rolet.
Sopi: Patjetër!
Surroi: Edhe tash radha jote me shtru pyetje.
Sopi: Tani përafërsisht edhe ti je kthye në kohët kritike nga jashtë.
E ti je kthye me një bagazh shumëfish më të madh politik. Ke pasë fatin je rritë nëpër ambasada e je shkollu jashtë. Je shoqnu po ashtu me njerëz të jashtëzakonshëm eminentë, e di që je shoqnu me Juan Rulfon.
Surroi: S’jam shoqëruar, po jam takuar një herë. E kemi pasur një bisedë të gjatë.
Sopi: Dhe, i cili konsiderohet baba i realizimit magjik.
Po ta parashtroj të njëjtën pyetje: Kur je kthy në Kosovë, mbas një shkëputjeje, edhe pse ti s’ke qenë komplet i shkëputun, se e ke pasë familjen me vete, si të është dukë tash ai dallim?
Surroi: Ka qenë dallimi shumë i madh, se kur jemi larguar nga këtu për në Meksikë..., unë dy herë jam larguar, një herë në Bolivi, një herë në Meksikë..., kur jam larguar për në Bolivi, kam qenë fëmijë, dhjetë vjeç, po kur u ktheva, ishte 1974, ishte fillimi i atij gufimi zhvillimor në Kosovë.
Kur u ktheva për herë të dytë, në vitin 1982, gjëja e parë që ishte vizualisht , ishte në mbrëmje, ecja e policëve të armatosur me kallashnikovë, me antiplumb, me helmeta, që ishte diçka që unë nuk kisha parë ndonjëherë.
Sopi: Welcome to hell!
Surroi: Welcome to hell!
Ishte pamje e jashtëzakonshme dhe ishte hera e parë në jetë, nejse isha i ri atëherë, por ishte hera e parë që ndonjë polic të më ndalte dhe të më kërkonte letërnjoftimin. Dhe gjithë shokët e mi më thoshin se duhet ta kesh gjithmonë letërnjoftimin me vete, se përndryshe të marrin.
Kështu që imazhi i parë ishte ai i dhunës, i dhunës së shtetit.
Imazhi i dytë pastaj ishte një rrëmuje politike. Mbaj mend Korzon dhe sesi gjithmonë në rininë tonë Korzoja ka qenë... ana këndej kah Komiteti ka qenë pjesa shqiptare, edhe në anën tjetër ka qenë pjesa serbe.
Nuk e di si ka ndodhë, po kështu ka qenë gjithmonë. Por, ky nuk ka qenë ndonjë problem ndonjëherë. Nuk është shkruar për të deri në vitin 1982-83, kur fillon kur fillon një valë e jashtëzakonshme antishqiptare, e të cilën ndoshta kemi jetuar në një iluzion në vitet ‘70, por nuk kemi menduar se ekziston kaq shumë urrejtje ndaj nesh.
Sopi: Urrejtja konsideroj se është ushqye edhe artificialisht, nga pushteti para së gjithash.
Surroi: Sigurisht! Nga institucionet. Nga kjo perspektivë që jemi sot, e shoh që edhe kjo është pjesë e një praktike të kulturës së luftës që në momentin kur ti do që të konfrontohesh me kundërshtarin, ti e dehumanizon, dhe atë çka ne kemi parë gjithë ato vite, posaçërisht në vitet ‘80, ka qenë dehumanizimi ose përpjekja për dehumanizim të shqiptarëve, në mënyrë që në momentin kur të fillojë lufta të jetë lehtë, sepse nëse ti e vret, nëse ti e dëbon, nëse ti e prangos një shqiptar, ai është i kategorisë së dytë edhe ashtu. Kështu që nuk ke ndonjë ndjesi morale për këtë punë.
Sopi: Po me një mënyrë atëbotë shqiptarët kanë qenë të shndërrum numra, jo në individë. Po tash ky fillimi tillë, domethânë, një shok kisha me thânë këtu, para së gjithash intelektual, që të ka ndodhë me një ndryshim çfarë s’e ke pritë, si ka përshkallëzu, si është përjetue, kur ka fillue, me njëfarë mënyre jo veç eliminimi dhe diferencimi, para së gjithash i elitës politike, po edhe kulturore.
E di, madje, ka ekzistu edhe një dokument për shkatërrimin e institucioneve kulturore të kohës së autonomisë, sepse e kanë konsiderue që janë substrakt i krijimit të identitetit kulturor dhe që ato duhet të zhduken para së gjithash kultura dhe arsimi, se kanë mendu se këto kanë qenë fajtore për krijimin e gjendjes.
Si e ke përjetue këtë periudhë kur me eliminimin e disa politikanëve, që kanë qenë emblema të një periudhës t’zhvillimit të aso kohe, komunist/socialist, po e quej, ku pjesë ka qenë edhe baba yt, i cili e ka pague me likvidim.
Surroi: Kur u ktheva prej Meksikës, fushata ndaj njerëzve ishte fushata ndaj atyre për të cilët unë kisha dëgjuar si fëmijë. Gazmend Zajmi ka qenë personi i afërm me familjen time dhe eliminimi i tij e presioni i jashtëzakonshëm psikik ndaj tij, e ndjeja se po afrohej gjithë ajo valë. E pastaj kjo shkonte shkallë-shkallë edhe pushteti i Serbisë i ka testuar këto rrathë të rezistencës edhe në momentin kur ka pa që u kalua një rreth i rezistencës, kalon te tjetri, te tjetrit, te tjetri...
Dhe eliminimi i kuadrove politike, posaçërisht kuadrove intelektuale, kuadrove të kulturës, kuadrove të arsimit, ka qenë një projekt, i cili ka shkaktuar një ndjenjë repulzive në familje, sepse baba im i ndjerë, ka qenë njeriu i cili është angazhuar në negociatat për hapjen e Universitetit të Prishtinës dhe sulmi ka qenë ndaj Universitetit të Prishtinës. Nuk ka qenë ndaj njërit apo tjetrit student, po institucionit si të tillë, sepse, siç përsërisin ende nacionalistët në Beograd, gjoja në biseda me diplomatë amerikanë, amerikanët u kanë thënë: “Po ju ua keni dhënë shtetin shqiptarëve në momentin kur ua keni dhënë universitetin”.
Dhe këto valët e sulmeve, që sulmuan gjithçka, prej konferencës së Bujanit me Fadil Hoxhën, Mahmut Bakallin, i cili ishte figura e parë e tranzicionit post-partizan, Kosova kishte zgjedhë dikë që nuk ka qenë partizan, për dallim prej republikave të tjera të ish-Jugosllavisë, ku ende ishin në pushtet këto gjenerata. Pra, qëllimi ka qenë pothuajse të çrrënjoset funksionaliteti intelektual, shpirtëror shqiptar i Kosovës. Në fund asnjëri prej nesh nuk arritëm të shpëtojmë, as baba im, natyrisht, as unë, as asnjëri prej nesh. Në fund të gjithë ishim një.
Të gjithëve na përjashtuan nga puna, të gjithë ishim të rrezikuar nga dhuna. Është një shprehje që ndoshta ilustron politikën e Kosovës së vitit 1982-83: ”T’i japësh krokodilit mish, duke shpresuar që do të shndërrohet në vegjetarian” Ai krokodil nuk u shndërrua në vegjetarian.
Sopi: Po meqenëse ma ka marrë mendja se kështu kanë rrjedhë punët dhe arsyeja e eliminimit të zotit Rexhai Surroi ka qenë pse ai ka qenë diplomat, sepse unë konsideroj që elita politike e Serbisë asokohe, para së gjithash, ka pasë qëllim fillimisht izolimin e Kosovës, izolimin nga bota, shkëputjen e lidhjeve substanciale, se masandej edhe është krijuar projekti i “Patkoit”, i rrethimit me forcë, për likvidim masiv. Pasi kanë ndodhë, kanë fillu likuidimet reale. A ke pasë frikë dhe a ke mendu, najherë se ndoshta duhet të të ikë?
Surroi: Ta them drejtën Agim, nuk kam pasur. Në vitin 1992 shkoja në Londër, në BBC dhe ishte projekti rihapjes së seksionit të BBC-së në shqip, por ndonëse kisha kontratë dyvjeçare, me përtëritje dyvjeçare dhe me shtetësi automatike britanike mbas asaj kohe, unë u ktheva në Kosovë. S’kisha mundësi të rrija atje, isha tejet i investuar personalisht në këtë vend.
Dhe dilemat, se kjo është pyetja e vrasjes, dilemë a do të vrasin apo jo. Në një moment ne u shndërruam, dhe ky ishte momenti transformativ i shoqërisë sonë, viti 1989-90. Deri në vitin 1989-90 njeriu nuk i ka identifikuar viktimat, po janë vrarë njëzet, po janë vrarë shtatë, është vra një... kur është varrosur, e ka varrosur ose fshati, ose ajo pjesë e qytetit.
Por, prej vitit 1990, në një moment kur e filluam ne me këtë idenë e ndezjes së qirinjve, idenë e çelësave, të gjitha këto kanë qenë për të treguar që ne jemi një popull, një komb, një lëvizje, një solidaritet, i cili duhet të ekzistojë mes nesh, edhe që në atë moment çdonjëri prej nesh është i rrezikuar, për vetë faktin që je shqiptar. Jo çfarë ke menduar, çfarë ke krijuar, çfarë shkolle ke kryer. Dhe ky solidaritet i madh, edhe lëvizja paqësore inventive, krijuese, mendoj se na ka shpëtuar si komb.
Sopi: Tani duhet të kalojë diçka tjetër shumë të rëndësishme. Ti megjithatë je rritë nëpër zyra diplomatike dhe dashte-s’dashte, të pëlqeu o s’të pëlqeu, je shndërru në diplomat me zor!
Si mu në fillim, më prezantove si shkrimtar, unë s’kam pas idenë të bëhem shkrimtar ndonjëherë pa mundësi për ta bâ punën time, kam gjetë një alternativë, sepse si është ai libri “Asnjë ditë pa një radhë”, ose përvoja e Sheherzadës, që ka obligim për çdo natë ta sajojë një tregim për ta fitu një ditë jetë, në të kundërtën je i vdekur.
Në periudhën e asaj që e quajtëm fillimprojekt për krijimin e shtetit, projekt për krijimin e pavarësisë, ke qenë një pjesë substanciale e këtyre delegacioneve diplomatike që kanë kriju miq, që kanë kriju ura, bashkë me përcjellësit e kësaj lamie të Ibrahim Rugovës, ka qenë domethënë një kand i gjanë, madje edhe njerëzit që kanë ndihmu pak, po edhe ata që kanë ndihmu shumë. Po ke qenë ndër njerëzit e rëndësishëm të atij korpusi.
Të njëjtën gjë po të pyes: po çfarë ndodhi tash kur u krijuan pushtetet reale?
Pse për shembull një kuadër i tillë nuk është të paktën në diplomaci, që Kosova ka nevojë për diplomacinë më shumë se për ajrin, ne s’kemi identitet ndërkombëtar.
Ne e rrejmë vetveten, s’jemi kurrkund dhe si thotë Kanti atje, “kur të fillosh ta rrejsh vetveten, ke marrë fund”. Ose m’u kujtua Vllaznit Karamazov, të Dostojevskit, kur Karamazovi e pyet Starovin: “Çfarë duhet të bëj që ta shpëtoj shpirtin?”
Thotë: “Para së gjithash, mos e gënje veten kurrë”.
Ne fatkeqësisht kemi ardhë në atë stad që e gënjejmë veten se ne prapë jemi një subjekt në raportet ndërkombëtare, se kemi lidhje, se punët po na shkojnë mirë, po punët i kemi tepër keq.
Dhe pse kuadrot, që janë të aftë për të bâ diçka dhe për ta ndërru këtë realitet, janë margjinalizue tërësisht?
Surroi: Ndoshta pyetja, nëse mund ta zgjerojë kontekstin e pyetjes që jo vetëm me mua, ta tejkaloj vetveten, sepse është më lehtë për t’u përgjigjur.
Unë mendoj se projekti mendor i autonomisë ka qenë më i forti në momentin kur ka krijuar unitet, kohezion shoqëror. Pra, në momentin kur forcohen institucionet e Kosovës, ndërtohen, krijohet aso kohezioni që pakkush nuk përfshihet në të. Ka vend për të gjithë.
Ajo lëvizja e cila fillon me Fadil Hoxhën 1966-n e tutje, është lëvizje e cila tërheq kuadro, jo dëbon kuadro. Prej njerëzve që janë dëbuar, ndoshta ka qenë Ali Shukrija, sa mbaj mend në atë kohë, po ai edhe i vetëdëbuar, sepse nuk është pajtuar, është orientuar tjetërkund.
Në lëvizjen për Pavarësi, edhe këtu është forca e madhe e Ibrahim Rugovës, për të cilin ti e di që kam qenë kritik për pasivitet dhe për gjitha tjerat, por forca e madhe e Ibrahim Rugovës ka qenë që, përkundër kritikave që i janë bërë, ai ka qenë njeri i cili ka tërhequr, nuk ka dëbuar, nuk ka qenë njeri i cili ka dashur të dëbonte njerëz, edhe në momente kur, unë e di në relacionet tona personale, ka pasur shumë njerëz, të cilët e kanë kritikuar pse ende mban relacion me mua në atë kohë. Por, ne kemi punuar bashkë deri në ditën e fundit në Rambouillet, domethënë edhe këtu pak a shumë.
Paslufta, për fat të keq, na ka gjetur pa kohezion dhe ndoshta pa, tash a janë të ndërlidhura këto ide, kohezioni etj., por po ta tregoj një ngjarje nga Rambouilletja, e cila duket se ilustron tërë shekullin 21.
Në Paris, një ditë para se ta nënshkruanim Marrëveshjen, kur shihja që kishte ndasi të madhe mes delegacionit, ta quaj kushtimisht të UÇK-së, dhe delegacionit të LDK-së, dhe meqenëse nuk kishte pajtim për formimin e një qeverie të përbashkët, sugjerova që të formohen qeveri komunale të përbashkëta, pra që ditën kur do të çlirohej Kosova të vinte, se e dinim që do të vinte NATO-ja brenda, që komandantit të NATO-s, i cili do të vinte, gjeneralit i cili do të vinte në Komunën e Skenderajt, në Prizren, në Mitrovicë, t’i thuhej: “Mirëdita! Unë jam kryetari i Komunës i Mitrovicës, si mund t’ju ndihmoj? Jam në shërbimin tuaj për vendosje...”, po as kjo nuk u realizua.
Kjo ishte shumë më e lehtë. Ka pasur për shembull, mbas luftës, ide të cilën në të cilën kam qenë e përfshirë edhe unë, që të formojmë strukturën policore të Kosovës duke përdorur policët të cilët kanë qenë në Sindikatën e Policisë në vitin 1990. Atëherë e patën formuar sindikatën e tyre.
Dhe, dakord, ti nuk do t’i marrësh njerëzit që kanë punuar në Sigurimin Shtetëror por do ta marrësh policin e komunikacionit dhe do ta vendosësh aty dhe e vendos institucionin tënd gradualisht e ndërton po as për këto nuk kishte pajtim politik dhe kur ndërkombëtarët panë që ekziston mungesë kohezioni, brenda Kosovës, atëherë ata e morën detyrën e udhëheqjes së shtetit deri më sot, dhe kjo ka lënë pasoja të jashtëzakonshme në këtë vend.
