Gati gjysma e territorit të Kosovës, zonë me rrezik të lartë për rrëshqitje dheu

Qeveria ka hartuar draftin e Strategjisë për Përshtatje ndaj Ndryshimeve Klimatike, dokumenti i cili thekson se gati gjysma e territorit të Kosovës klasifikohet si zonë me rrezik të lartë ose shumë të lartë për rrëshqitje dheu. Sipas dokumentit, paqëndrueshmëria gjithnjë në rritje e rreziqeve klimatike i tejkalojnë kapacitetet ekzistuese të menaxhimit të rrezikut në Kosovë. E investimet që vlerësohet se janë të domosdoshme për t’i evituar këto rreziqe shkojnë deri në 2.8 miliardë euro

Afro 50 për qind e territorit të Kosovës klasifikohet si zonë me rrezik të lartë ose shumë të lartë për rrëshqitje dheu, tregon drafti i Strategjisë së qeverisë për Përshtatje ndaj Ndryshimeve Klimatike për periudhën 2026-2036.

Më të rrezikuara janë komunat perëndimore dhe jugore, ku rreth 1.3 për qind e popullsisë dhe 1.35 për qind e zonave të ndërtuara parashikohet të mbeten të ekspozuara nga ky rrezik deri në vitin 2030.

“Rreth 47.9 për qind e territorit të Kosovës klasifikohet si zonë me rrezik të lartë ose shumë të lartë për rrëshqitje dheu, sidomos në komunat perëndimore dhe jugore. Vlerësimet ekonomike tregojnë humbje mesatare vjetore nga përmbytjet rreth 58 milionë dollarë amerikanë, ndërsa projeksionet sinjalizojnë rritje të humbjeve nën të gjitha skenarët e ardhshëm klimatikë. Modelet makroekonomike sugjerojnë se, në mungesë të masave të adaptimit, rreziqet klimatike mund të ulin Prodhimin e Brendshëm Bruto të vendit deri në 5.1 për qind deri në vitin 2050. Këto ndikime burojnë kryesisht nga përmbytjet lumore, efektet e thatësirës në bujqësi dhe stresi termik mbi produktivitetin e punës”, shkruan në draft-Strategji.

Problemi kryesor që përballet vendi është intensiteti dhe paqëndrueshmëria gjithnjë në rritje e rreziqeve klimatike që variojnë nga të nxehtit ekstrem dhe përmbytjet, deri te thatësirat, zjarret në pyje dhe rrëshqitjet e dheut. Siç shkruan në draft, këto i tejkalojnë kapacitetet ekzistuese të menaxhimit të rrezikut në Kosovë.

Komunat më të ekspozuara

Komunat më të ekspozuara ndaj përmbytjeve të shpeshta konsiderohen Mitrovica, Vushtrria, Podujeva dhe pjesërisht Skenderaj. Po ashtu, rrezik i dukshëm është evidentuar në pellgun e Lepencit (Ferizaj dhe Lipjan), ku urbanizimi dhe aktivitetet industriale janë zhvilluar në afërsi të shtretërve të lumenjve.

“Ky zhvillim paraqet një kërcënim të konsiderueshëm për zhvillimin afatgjatë socio-ekonomik të vendit dhe aftësinë e tij për të mbrojtur komunitetet dhe infrastrukturën. Gjatë pesë dekadave të fundit, të dhënat klimatike tregojnë një trend të qëndrueshëm ngrohjeje prej rreth 1.2 °C, ku çdo dekadë e re është më e ngrohtë se e mëparshmja. Valët e të nxehtit janë bërë më të gjata dhe më intensive, me një numër gjithnjë e më të madh ditësh që tejkalojnë 35 °C, veçanërisht pas vitit 2000”, thotë dokumenti. “Vëzhgimet tregojnë se modelet e reshjeve janë bërë më të parregullta, të karakterizuara nga periudha të zgjatura thatësie gjatë verës dhe rritje të reshjeve të shkurtra me intensitet të lartë. Vlerësimet hidrologjike tregojnë se rreth 491 kilometra të lumenjve të Kosovës përballen me rrezik të shpeshtë përmbytjeje, ndërsa përmbytjet e mëdha kombëtare në vitet 2013, 2014 dhe 2016 kanë shkaktuar dëme që arrijnë miliona euro. Vetëm në janar 2023, përmbytjet e rënda në Skenderaj shkaktuan dëme të vlerësuara në rreth 12 milionë euro”.

Shqetësime serioze për sigurinë e digave

Përmirësimi i sigurisë së digave shihet jetik përballë rreziqeve të tilla. Gjashtë digat kryesore të Kosovës që ndodhen në liqenet Ujman, Radoniq, Batllavë, Badovc, Përlepnicë dhe Livoç përbëjnë shtyllat kryesore të infrastrukturës ujore të vendit, duke shërbyer për furnizimin me ujë, ujitjen dhe prodhimin e energjisë.

“Shumica e këtyre strukturave janë ndërtuar më shumë se katër dekada më parë dhe për shkak të gjendjes së tyre të vjetruar, boshllëqeve në monitorim dhe mbikëqyrjes së paplotë, janë ngritur shqetësime serioze për sigurinë e tyre afatgjatë operacionale, sidomos përballë ndryshimit në rritje të klimës”, shkruan në dokument.

Drafti i përgatitur nga Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, e i cili ka dalë në konsultim publik, konstaton se Kosova po përjeton një rritje të dukshme të temperaturave mesatare. Ky trend ngrohjeje shoqërohet me valë të nxehti më të shpeshta dhe më intensive, temperatura më të larta gjatë natës, si dhe kërkesë në rritje për ujë dhe energji.

“Edhe pse sasia totale e reshjeve vjetore nuk ka ndryshuar ndjeshëm, shpërndarja e tyre hapësinore dhe kohore është bërë gjithnjë e më e parregullt. Periudhat e gjata të thatësisë tashmë ndërpriten shpesh nga reshje të shkurtra, me intensitet të lartë, që shkaktojnë përmbytje të rrëmbyeshme. Paralelisht, rreziku nga zjarret në pyje është rritur gjatë muajve të nxehtë e të thatë të verës, ndërsa ndjeshmëria ndaj rrëshqitjeve të dheut mbetet e lartë në rajonet malore të vendit”, shkruan në dokument. “Këto ndryshime, të kombinuara me dendësinë e lartë të popullsisë dhe aktivitetet ekonomike në ultësirat urbane dhe përgjatë luginave lumore, krijojnë një mozaik të ndërlikuar të cenueshmërisë klimatike”.

Rritja e shpeshtësisë dhe intensitetit të fenomeneve ekstreme të motit thekson nevojën urgjente për të forcuar përpjekjet për përshtatje dhe për të ndërtuar qëndrueshmëri ndaj ndryshimeve klimatike. Sipas Strategjisë, këta faktorë ndikojnë veçanërisht në zonat rurale dhe komunitetet me kapacitete të kufizuara për t’u përshtatur. Në këtë kontekst, forcimi i qëndrueshmërisë klimatike në bujqësi dhe pylltari, menaxhimi i burimeve ujore dhe energjetike, si dhe mbrojtja e shëndetit publik dhe mirëqenies sociale shihen si prioritete thelbësore për të garantuar stabilitetin afatgjatë ekonomik dhe shoqëror të Kosovës.

Draft-Strategjia ka një fushëveprim të gjerë dhe ndërsektorial. Ajo përfshin katër sektorë prioritarë, ndërsa trajton gjithashtu edhe tema kyçe si përshtatja e bazuar në zgjidhje të bazuara në natyrë, zvogëlimi i rrezikut nga fatkeqësitë, dhe integrimi i përshtatjes në planifikimin e zhvillimit.

“Strategjia vendos gjithashtu themelet për forcimin e kapaciteteve institucionale, mobilizimin e burimeve vendore dhe ndërkombëtare, si dhe përfshirjen e qëndrueshmërisë klimatike në agjendën e zhvillimit të qëndrueshëm të Kosovës”, thotë dokumenti.

Pengesat politike

Strategjia përmend edhe pengesat politike që i ka Kosova për t’i adresuar këto rreziqe, duke mos qenë pjesë e Konventave ndërkombëtare. E vlera e investimeve në infrastrukturën e përshtatjes shkon deri në 2.8 miliard euro.

“Nga perspektiva politike, vendi përjeton një padrejtësi strukturore: ndonëse i kërkohet të ndërmarrë hapa për dekarbonizim, Kosova nuk është palë e konventave ndërkombëtare për klimë sikurse Konventa Bazë e Kombeve të Bashkuara për Ndryshime Klimatike (UNFCCC) dhe as që ka qasje në mekanizmat shumëpalësh financiarë si ‘Global Environment Facility’ dhe ;Green Climate Fund; e shumë të tjerë. Ky hendek institucional, i papërshtatshëm ndaj kritereve mjedisore për kapacitetet, e kufizon mundësinë për të zbatuar veprime ambicioze, por njëkohësisht, edhe kur vlerësohet se fondi tregon një nevojë rreth 2.8 miliardë euro investime në infrastrukturën e përshtatjes”, shkruan aty. “Kërkesat për ulje e emetimeve pa mbështetjen e duhur vendos një profil të ngjashëm me shtete të drejta, që marrin shumë më tepër burime i efektin që vendet në zhvillim që kanë ekonomi më të brishtë dhe kapacitete më të kufizuara se Kosova”.

Hyrja në fuqi e Ligjit për Ndryshimet Klimatike në janar të vitit 2024 vlerësohet një moment i rëndësishëm në institucionalizimin e veprimit për klimën në Kosovë. Ky kuadër ligjor ofron bazën për zhvillimin e masave të synuara për zbutje dhe përshtatje ndaj ndryshimeve klimatike, si dhe ka vënë bazën themelore të Këshillit Kombëtar për Ndryshimet Klimatike dhe Sekretariatit të tij për të vazhduar koordinimin e përpjekjeve ndërsektoriale për zbatimin e këtij ligji.

Shkaktari kryesor i rreziqeve të identifikuara është ndryshimi global i klimës, i cili manifestohet përmes rritjes së temperaturave, ndryshimit të modeleve të reshjeve dhe shtimit të ekstremeve klimatike.

Nuk janë vetëm dokumentet qeveritare që konstatojnë të dhënat alarmante, sa i përket rreziqeve klimatike dhe cilësisë së ajrit në Kosovë.

Në raportin e fundit të Komisionit Evropian për Kosovën thuhet se emetimi i ndotësve kryesorë në ajër ka shënuar rritje prej 26 për qind nga viti 2023 në atë 2024. Shkak kryesor për këtë janë termocentralet me thëngjill.

Deri në vitin 2023, termocentralet me thëngjill përbëjnë afro 80 për qind të kapacitetit të instaluar për prodhimin e energjisë elektrike. E draft-Strategjia e qeverisë thotë se pavarësisht ambicieve për diversifikim, linjiti mbetet shtylla kryesore e sigurisë së furnizimit në afat të shkurtër dhe të mesëm.