Analiza e krijimtarisë kinematografike bashkë me rishikimet e kritikave të filmave vendorë të viteve ’80 dhe jo vetëm ndërtojnë rrëfimet në “Belbëzimet e Universalitetit” të Tevfik Radës dhe të “Limitet e Reprezentimit” të Sezgin Boynikut.
Janë filmat që për temë kanë kryesisht etnitë dhe aty shpalosen ndikimet dhe censura në kohën kur Kosova ishte veç një krahinë e ish-Jugosllavisë. Por se cilësia ishte tjetër çështje, kjo vjen në konsideratë edhe me kritikat e Shkëlzen Maliqit në atë kohë.
Krijimtaria kinematografike e rreth katër dekadave më parë ka qenë temë diskutimi në Galerinë Kombëtare të Kosovës. Disa filma si shembuj janë përfshirë në hulumtimet e autorëve, dy vëllimet që vijnë si tërësi e projektit të tyre “Filmi si shkollë politike”.
Në diskutimin e zhvilluar të enjten mbrëma në Galerinë Kombëtare në kryeqytet, Sezgin Boynik ka thënë se forma komplekse e filmave të periudhës së viteve ‘80 ka qenë zanafilla e analizës.
“Të ‘80-at janë zgjidhja e utopisë. Ne përfshimë këto momente historike për potencialin se çfarë ndodhi këtu. Përfshimë disa krijime që nuk janë të rëndësishme vetëm për njerëzit që jetojnë në Kosovë apo Ballkan, por për të gjithë. Kjo është qasja jonë me këtë projekt që quhet ‘Filmi si shkollë politike’“.
Boynik ka paralajmëruar se një tjetër vëllim që do t’i bashkohet projektit “Filmi si shkollë politike” dhe do t’i kushtohet filmit të regjisorit francez Chris Marker mbi Kosovën, film që, siç ka thënë ai, nuk ishte realizuar kurrë a ishte shkatërruar.
“Vëllimi i tretë do të quhet ‘See you in the next war’ që i referohet filmit të fundit të Chris Markerit. Duhet të përmendet se kush ishte Chris Marker. Ai është filmbërësi më i rëndësishëm i shekullit 20. Në fillim të viteve 2000 ai ka bërë një film për Kosovën dhe një për Bosnjën gjithashtu. Bëri edhe një tjetër të bazuar në romanin ‘Prilli i thyer’ të Ismail Kadaresë, por ai nuk e shfaqi kurrë këtë film. Në fakt e shkatërroi atë. Kur ai ishte pyetur rreth filmit në vitin 2002 apo 2003, ai kishte thënë se ‘Kosova nuk është e rëndësishme më’“.
Autorët në librat e tyre zbulojnë sfondin sociologjik për vizionet artistike të regjisorëve. Tevfik Rada ndalet në kinematografinë shqiptare të viteve ’80. Vëllimi bashkon tekstet polemike të filozofit e kritikut Shkëlzen Maliqi mbi filmat “Njeriu prej dheu” të Agim Sopit i vitit 1984 dhe “Proka” të Isa Qosjes të vitit 1985. Të dy filmat janë të prodhuar nga “KosovaFilmi”.
Ato janë tekstet e Maliqit gjatë polemikave me Gani Mehmetajn dhe Mehmet Krajën. Tekstet flisnin për cilësinë artistike të filmave.
Sipas Tevfik Radës, energjia e viteve ’80 është mposhtur dhe ka arritur një tjetër episod të historisë. Ai në panelin e drejtuar nga kuratorja Hana Halilaj ka thënë se edhe sot është shumë e rëndësishme të kuptohet kjo periudhë pasi përfshin sekuenca të rëndësishme historike.
“Problematika është e ‘80-ave, jo si një dekadë, por si koncept politik që ka ndryshuar disa gjëra edhe politikisht, ekonomikisht, por edhe estetikisht, edhe në film. Në Kosovë ndoshta ka më shumë. Prej një proteste të 1981-shit, shumë e rëndësishme në atë kohë, e deri më 1989 ndoshta me grevat e minatorëve dhe më pas anulimi i autonomisë së Kosovës. Brenda këtyre tetë vjetëve ka qenë një atmosferë shumë e tensionuar, por që edhe krizat e shumta politike nisin të bëhen të dukshme”.
Në tekstin e tij kritiku e filozofi Shkëlzen Maliqi kishte kritikuar se filmi “Njeriu prej dheu” i Agim Sopit kishte dramaturgji të gabuar. Besonte se filmi ishte bërë me nxitim dhe ishte amatoresk e si përmbledhje ishte i dobët. Një vit më vonë Maliqi do të bënte edhe një tjetër kritikë ndaj filmit “Proka”.
Ai ka kujtuar kohën kur ishin marrë vesh për publikimet që sot janë objekt studimi të autorit Rada.
“Ka qenë një revistë në Kosovë, ‘Fjala’. Redaktori i saj Vehbi Kikaj më ka ftuar në redaksi, në vitet ‘84 apo ‘85 kam filluar të bashkëpunoj me ta dhe jam bërë anëtar i jashtëm. Kam nisur të shkruaja disa tekste, edhe kritika të filmave, por së pari kam pasur një kritikë për ‘Njeriu prej dheut’, sepse e kemi shikuar bashkë atë film dhe pas premierës kemi folur për filmin dhe kam vënë vërejtjet. Teza kryesore në tekst ka qenë se filmi trajton një temë shumë të rëndësishme – shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi – porse e ka bërë disi. Megjithëse ka qenë e kuptueshme, kanë qenë të shtrënguar. Por ka pasur edhe disa kritika për dramaturgjinë”.
Pos panelit, një ekspozitë në krejt hapësirën e katit të sipërm të objektit të Galerisë Kombëtare i ilustron të dy vëllimet.
Aty shfaqen edhe sekuenca nga filmat “Gjurmë të bardha” të Ekrem Kryeziut, grafitet që shfaqen në filmin “Rojet e Mjegullës” të vitit 1988 të Isa Qosjes e pamje të protestave kundër xhirimeve të festës së 550-të të përvjetorit të Betejës së Kosovës më 1939.
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
