Surroi: Në “Pikë” vazhdimi i tretë i bisedës me Azem Vllasin, avokat, politikan, i burgosur politik dhe veteran i UÇK-së, njeriu i cili ka qenë pjesë e Zyrës së Adem Demaçit në momentet kyç të vitit 1998. Azem, po e vazhdojmë bisedën.
Vllasi: Po.
Surroi: Viti 1988/1989, sipas mendjes sime dhe sipas mendjes së vëzhguesve e të disa librave, është momenti transformativ i Kosovës. Kosova e zbulon një rrugë të re të rezistencës dhe para se ne ta formulonim në lëvizjen alternative si “rezistencë paqësore”, vetë qytetarët e bënë këtë, në demonstratat e mëdha të minatorëve të “Trepçës”, të punëtorëve të “Ramiz Sadikut”, të “Elektroekonomisë së Kosovës”, etj. Pjesë e kësaj lëvizjeje ishe ti. Ti u identifikove me të, në fund edhe shkove në burg për të.
Vllasi: Për qata shkova në burg.
Ajo ishte kthesë e madhe, kur faktikisht populli, ndonëse Kosova mbeti pa udhëheqësi, e cila ishte e përkrahur prej populli, i tha Serbisë: “Mâ jo!”
Dhe aty fillon ajo vija e ndamjes definitive nga Jugosllavia. Por fillon edhe fundi i Jugosllavisë, sepse të tjerët në Jugosllavi, tue i pa sjelljet e Serbisë ndaj Kosovës, para se gjitha sllovenët e kroatët, thanë jo! Me qesi Serbie na mâ jo! Dhe tash ishte nji heshtje, një frigë e madhe mbas atyre represaljeve të marsit të 1989-tës. Unë në burg s’marrsha vesh gjâ.
Ka qenë një izolim total.
Një mbramje, po i ndi do zhurma në qytet, do tenxhere, do tepsia bam-bam-bam-bam, po kërcasin... kureshtar....çka po ndodh?
Nesrit, ata dy gardienët, kur qëllojshin shqiptarë më çojshin m’i la sytë n’tualet, i thashë: Çka ka ndodhë mbramë?
Thanë, me sa kemi ndi Veton Surroi e ka organizu një aksion të kundërshtimit..., thashë veç ai mundet m’u kujtu me qesi... çka ishte ajo?
Surroi: Ishte në vazhdën e lëvizjes së demonstratave popullore të vitit 1988-1989, por në vitin 1990 kishim nevojë për një lëvizje e cila do ta mblidhte popullin në tërësi dhe jo vetëm në formë të demonstratave; ta kishim një lloj identiteti të përbashkët politik dhe një solidaritet dhe ti s’e mban mend, sepse ke qenë burg atëherë, por në janar të vitit 1990 ndodh një valë e madhe represioni dhe vrasje të qytetarëve, gati 30 qytetarë u vranë në vise të ndryshme të Kosovës. Policia e Serbisë kishte urdhër të qëllojë me armë zjarri pa kurrfarë problemi, pa kurrfarë parapërgatitje në mënyrë që të pengohej lëvizja popullore, e cila kishte filluar... një lëvizje revolucionare, një lëvizje e cila i bashkëngjitej shembjes së murit të Berlinit. Kosova kishte hyrë në këtë lëvizje historike.
Dhe atëherë unë sugjerova, bashkë me aktivistët e tjerë, që të ndiznim qirinj në ballkone, sepse u pengua lëvizja e lirë e qytetarëve, domethënë nuk kishim të drejtë me...
Vllasi: ...me dalë në rrugë...
Surroi: ...në rrugë. Atëherë thashë, po bëjmë demonstrim ndryshe, po bëjmë demonstrim me qirinj, po bëjmë demonstrim me çelësa..., e me çelësa është një simbol i vjetër, i cili është përdorur nga Haveli por te ne e ka marrë një dimension tjetër, se ne e kemi çelësin e zgjidhjes, populli i Kosovës e ka.
Vllasi: Simbolika âsht e fortë.
Surroi: Edhe me sende të thjeshta, domethënë ti mundesh, e kap një tenxhere, e bën zhurmë, por kur njëqind mijë njerëz kapin tenxhere, ato tenxhere mbërrijnë edhe deri tek ti në burg. Dhe kjo ishte forma në të cilën ne e krijuam një solidaritet, sepse ti s’mundesh me mbetë më jashtë.
Je në një konflikt të madh, s’mundesh me thënë janë nja dhjetë mijë njerëz që demonstrojnë a njëqind mijë atje... Jo! Të gjithë ne jemi pjesë e kësaj, dhe kjo e krijoi atë homogjenitet, homogjenizim shoqëror.
Vllasi: Bravo!
Po ndodhshin do sene lidhur me ngjarjet e Kosovës edhe jashtë Kosovës. Ju ishit disa intelektualë gjithandej edhe në Beograd, që e shifshin që ashtu çka âsht të ndodhë dhe çka duhet të bëhet. Regjimi i Milosheviqit nuk shkon. Me dhunë s’mund të ngulfatet... Po unë akoma isha në burg. M’i dhâshin dikur vonë gazetat... njiherë ia nisën me m’i dhânë gazetat, po i grishin me gershânë, mos me kanë naj tekst që me m’infektu me naj propagandë, e s’un kuptojsha ata intelektualë me të cilët ti komunikojshe, Branko Horvati i Kroacisë... që njâni të pat rrejt që unë ta kam zânë për të madhe pse e ke bâ intervistë me to... ato e kemi skjaru... Branko Horvat, nji Nebojsha Popov ka qenë në Beograd, Vesna Peshiq, e qeshtu...
A ishi... a e kundërshtojshi ajo çka ndodhte? A ishi për njifarë qetësimi të situatës apo më duket ju e shihshi që po vjen fundi i Jugosllavisë? Por shtrohet pyetja qysh do të ndodhë ai fund? A do të ndodhë, siç ndodhi me Sllovakinë e Çekinë apo qysh i vlerësojshit? Kurrë s’e kam pasë t’kjartë... në qato rrethana s’e kam pas t’kjartë...
Surroi: Ne e kemi pasur një ide, domethënë disa prej nesh, Shkëlqen Maliqi ka qenë ndër ma të spikaturit intelektualisht, Muhamedin Kullashi e të tjerë, të cilët kanë pasur kontakt me këta intelektualë dhe unë u përfshiva me ta në fillim të vitit 1989 edhe ideja ka qenë që ta themelojmë një parti të gjelbër, një lëvizje e gjelbër, se kjo kishte ndodhë në Gjermaninë Lindore, si formë e hapjes së pluralizmit.
Por atëherë ndodhi ky represioni i jashtëzakonshëm mbas grevës së minatorëve, mbas amendamenteve kushtetuese, izolimet...
Vllasi: ...atij represioni të madh...
Surroi: ...atij represioni të tmerrshëm edhe s’kishte as guxim, as vullnet për me i hy kësaj pune. Ndërkohë, kjo Shoqata për Iniciativë Demokratike e Jugosllavisë (UJDI, v.j.), të cilën e themeloi, në fakt, Branko Horvati, i cili e kishte shkuar librin e tij për Kosovën.
Së bashku me intelektualë të tjerë, Rudi Supek e të tjerë të njohur në Kroaci, së bashku me intelektualë në Serbi dhe në vise të tjera të Jugosllavisë, dhe në të cilën morën pjesë edhe Muhamedini me Shkëlzenin, e themeluan këtë me një platformë të thjeshtë.
Platforma ishte: duhet ndryshuar neni i Kushtetutës së Jugosllavisë, i cili ia jep të drejtën e monopolit Lidhjes së Komunistëve, pra të hapet për pluralizëm...
Vllasi: Pluralizëm partiak e politik.
Surroi: Dy, të ndërtohet një federatë/konfederatë funksionale, ku të gjitha njësitë federale, dhe unë kam insistuar në këtë, të jenë të barabarta - të tetë njësitë federale të jenë të barabarta, domethënë edhe Kosova e Vojvodina;
Dhe, tre, nëse nuk është e mundur Jugosllavia, si e tillë, si konfederatë demokratike pluraliste, të bëhet zhbërja e saj në formë paqësore.
Edhe të tria këto pika ishin pjesë e platformës...
Duke e parë këtë platformë dhe duke parë që është e vetmja formë e hyrjes në pluralizëm, sepse policia, kur ne filluam ta përgatisim mbledhjen e parë të degës në Prishtinë, duhej me e paraqitë këtë në polici dhe ishte për mua moment interesant. Sepse në momentin kur thanë
“Jo, këtu nuk lejohet, se nuk ka pluralizëm, etj.”, thashë kjo është shoqatë;
“Jo, po kjo është nacionaliste”, thashë, “e ka emrin çfarë e ka, më tregoni ku është nacionalizmi këtu”,
“Jo, ata janë armiq të popullit”, thashë ju vlerësojeni qysh të doni, po kjo do të mbahet.
Kështu që dera hyrëse në pluralizëm ishte kjo, në Kosovë.
Vllasi: Pikërisht ashtu, në veç të tashti...
Surroi: ...dhe po dua edhe një send tjetër... Gjenerata jote është ndërtuar me idenë e krijimit të balancave dhe të përkrahjes... ju e filluat me sllovenët, me kroatët, me popujt e tjerë, me boshnjakët e tjerë dhe ky instinkt u zhvillua edhe në demokraci.
Ne kishim nevojë për përkrahje nga të gjitha viset e ish-Jugosllavisë, mandej e zgjeruam këtë. Ne kishim nevojë për internacionalizim të çështjes sonë.
Vllasi: Ajo për ato rrethana ka qenë shumë e mirë dhe e qëllume. Përvojat që keni marrë ngase bota ndryshoi, Evropa ndryshoi në dhjetor të 1989-tës, kur ra muri i Berlinit. Sistemet njipartiake morën fund; Në Çekosllovaki doli Haveli, anej-knej...
Ti me këtë iniciativë e ke luajtë një rol shumë të randsishëm, por na kcejmë nëpër histori, kujna qysh i konvenon dhe kjo pak përmendet, a duhet me u përmend ma shumë, se me qato iniciativa dhe me qato ide fillon me zânë rrâjë pluralizmi politik e partiak në Kosovë.
Surroi: Po.
Vllasi: Në dhjetor 1989-n e kemi formimin e LDK-së...
Surroi: Fillimisht është formimi i Shoqatës së Iniciativës Demokratike. Mandej është themelimi i sindikatave të pavarura, të cilën edhe unë e kam...
Vllasi: ...me Goranin...
Surroi: Jo, Gorani ka ardhur më vonë. Unë e kam themeluar bashkë me punëtorët e “Ramiz Sadikut”, të cilët kanë qenë në grevë, dhe të cilët rriheshin çdo ditë edhe u mbyllën në sallën e Boro e Ramizit, edhe thanë, ne po mbyllemi këtu derisa të vendosë Kongresi i Lidhjes së Komunistëve, i cili mbahej në janar 1990-n.
Edhe unë shkova atëherë të flas me ata, se isha afër “Rilindje” aty. U çova edhe iu thashë: “Burra, ju po kërkoni prej një organizate e cila po shembet, që s’do të ekzistojë, ju po kërkoni prej Lidhjes së Komunistëve ndihmë, e ajo Lidhje e Komunistëve ju ka futur në këtë gjendje. Pra, s’ka qysh. Ju s’keni zgjidhje aty”.
“Po çka me bâ?”
“Të formoni sindikatë”.
“A po na ndihmon?”
Thashë “po more, po ju ndihmoj”. Edhe e formuam sindikatën e “Ramiz Sadikut”, që ka qenë institucioni... model që i ka ndihmuar punëtorët e “Ramiz Sadikut”. Më 1990 e filluam një fond të solidaritetit për punëtorët e “Ramiz Sadikut”, i cili i mbrojti punëtorët e “Ramiz Sadikut”, domethënë me sheqer, me miell, me vaj atë vit. Atë vit e kaluam, edhe ky u bë model pastaj i solidarizimit me degët e tjera të Kosovës, që mbeteshin pa punë, se përjashtoheshin prej punës.
Dhe pastaj vjen Lidhja Demokratike, e cila shndërrohet në lëvizje kryesore popullore.
Vllasi: Gjithëpopullore.
Surroi: Gjithëpopullore. Aty kemi pasur transformim. Ditë pas dite degët e Lidhjes Socialiste... mblidhej komplet fshati, dega e Lidhjes Socialiste, dhe “ndonëse s’është më, tash jemi në LDK”.
Vllasi: Po. Qashtu.
Për historinë e Kosovës âsht dëm që për qato fillime nuk dihet pak ma shumë. Tash mos të them edhe ti ki pak faj se s’po ia afirmon më shumë.
Ai Kuvendi, unë në libër e kam nëntitullin “Kuvendi i turpit”, që i dha pëlqim, se formalisht u dashke me dhânë pëlqim për ato ndryshime kushtetuese që i synonte Serbia, me 1 a 2 mars 1989-n, u fut gjendja e jashtëzakonshme.
Tmerr, represion. Ata ishin deputetë që ishin zgjedhë tre vjet ma herët, delegatë u quajshin, në frigë, me sa di unë, 20 ditë mbas gjendjes së jashtëzakonshme e burgosjeve, ata thanë, ani le të kalojnë këto propozime nga Serbia, po të kujtohet?
Surroi: Po, po më kujtohet dhe plus ka pasur njerëz që nuk kanë qenë delegatë, ka pasur agjentë të sigurimit shtetëror, ka qenë edhe ky drejtori i burgut i Mitrovicës, Mehmet Ajeti. Mehmet Ajeti ka qenë, ka votuar, edhe pse s’ka qenë delegat.
Vllasi: Ajo ka qenë një maskarallëk.
E tani u mbajtën edhe në qato kushte do zgjedhje formale, edhe pse Kuvendi i Kosovës nuk kishte kurrfarë pushteti as ai Këshilli Ekzekutiv, që e quajshin, kenë do zgjedhje për Kuvendin e ri, më doket në nândor 1989-n dhe qata janë ajo përmbajtja që e panë çka kanë bo këta dhe në verë...
Surroi: Me dy korrik.
Vllasi: Me dy korrik 1990, në shkallë të Kuvendit, që ia mshelën derën, aty të ishte tani ajo ndamja e madhe.
Po, ani mirë, a me e përmendë 2 Korrikun. Por duhet mu shënu krejt qito që i kanë parapri e kanë sensibilizue opinionin kosovar, të thâm gjithëshqiptar, dhe fillon pluralizmi i vërtetë, jo vetëm partiak, pluralizëm politik, në kuptim që gjitha idetë me...
Surroi: Po ndodh diçka interesante... e mendoja para se ta fillonim këtë emision. Ti ke hyrë në burg në komunizëm dhe ke dalë prej burgut në demokraci, në pluralizëm.
Vllasi: Interesant!
Surroi: E tash prej kësaj perspektive, domethënë prej atij momenti, qartazi ke qenë viktima e Millosheviqit, sepse Millosheviqi e pati premtuar kokën tënde para 100 mijë njerëzve.
Vllasi: Po, po, ajo u kânë e porositur, ajo krejt kinse p’i popullit u kërkojke.
Surroi: E cila ka qenë biseda jote e fundit me të?
Vllasi: Âsht si për film.
Krejt Kosova ishte në kâmbë. Epiqendra e grevave, e lëvizjes ishin minatorët e Stantërgut. U ba nji dramë, jo vetëm në Kosovë, në Jugosllavi. Në zgafellë po kalojnë ditë, ata me grevë urie dhe çohen e vijnë prej Beogradit, Stipe Shuvari si kryetar i Kryesisë së Komitetit Qendror, ka një vit që ishin, edhe Millosheviqi. A k’hâ e kishin Rrahman Morinën, t’gjorin me këqyrë çka po ndodh, qysh me ndërpre atë dramë.
Kur vijnë këtu, Millosheviqi e mashtron këtë Shuvarin, nuk don edhe e din, e ka ditë pse s‘mundet me shku atje. Me shku me i plotësu kërkesat e minatorëve, ajo ishte kapitullim për Millosheviqin.
Surroi: Prej të cilave tri ishin.... njëra ishte tërheqja e Ali Shukrisë
Vllasi: Qajo ishte... i përcaktuan qato. Që qito njiherë - ne të jepë dorëheqje Rrahman Morina, Husamedin Azemi, Ali Shukrija, për tjerat po dalim bisedojmë.
E çohet shkon Shuvari, s’di kush e ka përcjellë prej këtyre tonëve, Remzi Kolgeci, po e përcjell gjithë ditën. Ka shku, ka hi, i ka ndigju, ata i kanë tregu, ai s’iu ka premtu asgjâ se s’ka guxu prej Millosheviqit.
Edhe kthehet.
N’mramje Nadirja me gazetarë ish atje, u kthy e përlotun, tha “ata tha e kishin vendosë me lanë shpirtin qatje”.
Thashë “mâ bre...”
“Ani do m’veten qysh o Azemi”, e kanë njoftë.
Isha shumë i prekun. Thashë: “S’e ndigjun Shuvarin?”
“S’e ndigjun!”
Çohemi unë e Bahri Oruçi, kojshia, kish qenë drejtor gjeneral i “Trepçës”. Thashë Bahri s’ma lejon fytyra mos me shku m’i pa, çka po ndodh me ta.
Tha qe edhe unë me ty.
Kemi shku natën, e kanë pas atje, kanë thonë nuk lejojmë mâ, kërkon s’e pranojmë me hi deri të mos vijë me shkrime vërtetume që kanë dhënë dorëheqje. Por neve na lëshun, hinum mrena. Ajo ishte një atmosferë, o zot, ata nuk u dallojshin fytyrat prej ambientit.
S’disha çka me thonë, po i mbledha disa fjalë, thashë, “Këqyr çka. E pamë që ka dështu vizita, p’e shohim, ju jeni kâmbëngulës, krejt populli âsht me ju, solidarizohet. Kërkesat e juve janë të pranueshme, sepse asnjë nuk â anmiqsore. Por, ju kisha lutë, dilni prej k’tuhit dhe vazhdoni grevën me kërkesat e juve në sipërfaqe!
Faleminer, faleminer. Shkova!
Hajde mos të zgjati!
Nesrit a masnesrit, si u kthy në Beograd, Millosheviqi, që e kish bo praktikë, e organizon mitingun në Beograd.
Në Beograd, kërkesa kryesore me marrë masa t’ashpra ndaj Kosovës me ndërpre atë revoltë gjithëshqiptare. Të porositun ata dikur p’ej mase atje bërtasin, “Burgoseni Vllasin, burgoseni Vllasin...”, ky kishe “s’po ju ni mirë, po do t’i burgosim, do të dënohen...”, aaa thashë e pat puna jeme, po çka me bâ.
Nesrit më thërret me telefon në banesë. Thotë kqyre, mbasi e kam kry vizitën, po me... mbasi jam kthy prej Prishtine...unë kam shku natën me Bahriun. Tha kâm ndi ke qenë ti atje, e këqyr me ndërmarrë ti diçka, m’u ndërpre kjo grevë. Ti tha ki autoritet, ty të ndigjojnë.
Unë po keshi e i tham: “Po me pasë autoritet me më ndigju, do të isha në funksione, njerëzit me autoritet nuk ndjeken, e ju s’po më leni vend kund...”
I thashë, unë e shkova dhe i luta me dalë, po s’um ndigjun. S‘ka kalu... Mirë, mirë e tha këqyre, e pashë që po kërcënohet. Mbas një ore a sa, ka bisedu me Rrahmanin, kur më thërret ai gjori: A po vjen?
I thashë “Po”.
Surroi: Kush? Rrahmani?
Vllasi: Po. Shkova kur s’i kisha kânë n’zyre, se e dijke qëndrimin tim për ta.
”Ti je kânë atje”.
Po, i thashë, e di m’keni përcjellë edhe dhe sigurisht paska tregu Millosheviqi, tash m’thirri.
Tha o mirë tha me shku e me ju thânë me dalë.
Thashë vetëm me shkrim, ose shkojmë bashkë me i thânë qekjo kërkesa e parë për dorëheqje pranohet, dilni jashtë, për të tjera bisedojmë.
Jo, tha, s’po e di pse po e kërkojnë dorëheqjen teme.
Thashë s’pe din, a?
Rrahman, thashë mos bâ hajgare, hajt ditën e mirë.
Qikjo ka qenë biseda e fundit dhe t’nesrit ai e man’ mitingun, e pashë unë çka po ndodh. Nadirja, si gazetare, tue i përcjellë ngjarjet, unë i marr Ademin e Sellmën, ishin të vogjël, t’i çoj n’Bjelinë te familja e Nadires, t’i hjek prej kësaj atmosfere.
Po a beson në radio, gjithë ditën tue ndigju “Radio Beogradin”, tue përcjellë, kur kam kalu nëpër Beograd e kam ni Millosheviqin...
Përnjëherë, fmitë s’di a flejshin, a s’kuptojshin gjâ... m’shkojke mendja... për sherr imagjinofsha me laku aty, me than hë, me dalë me thanë qe ku jâm... po shkova në Bjelinë... Kanë ardhë masnesrit i kanë alarmu krejt, e kanë çu atë kërkesën në Bosnje, erdhën ata thanë qeshtu kemi urdhrin me të sjellë në Prishtinë.
Thashë, po unë nesër po shkoj.
E qeshtu kur erdha këtu, thashë kush m’ka thirrë?
U sjellshin do policë, s’dijshin gjâ. Do i pajsha ma qeherli, ma të gëzueshëm, e dijsha që janë serbë. Do policë shqiptarë që ishin mahzun m’çun Mitrovicë, kështu ka ndodhë, mos ta zgati këtë detal.
Surroi: Po edhe kur del jashtë, brenda ke qenë me Burhanin, me Aziz Abrashin, me Lazër Krasniqin, me liderë të minatorëve, me Ukën e me të tjerë.
Kjo e ka treguar, në fakt, një strukturë të përgjithshme, ka qenë një lloj “identikiti”, i thonë n’polici, të një shoqërie e cila është ngritur, s’është veç politike, por ke ekonomistë, drejtorë ndërmarrjesh, minatorë, krejt bashkë.
Vllasi: Krejt ajo u zhvillu me një skenar të Beogradit, me vërtetu që në atë lëvizje të popullit... ata ma s’pari kanë thânë asht anmiqsore ajo.... edhe p’e koordinon dhe po e udhëheq, jo kushdo, si në 1981-n, po Azem Vllasi. Dhe duhet me bâ grupin. Po kush? Udhëheqësat e Trepçës, i Elektroekonomisë, Lazër Krasniqi, Azizi, Burhani, e krejt edhe të tjerë të shumtë, na përfshinë domethënë në procedurë, 15, se me thanë Azem Vllasi, me kënd Azem Vllasi?
Unë, që ishte më së keqti, Azizin e Burhanin i njifsha. Unë kisha kontribu një vjet a dy vjet përpara me shku atje, se ka qenë “Trepça” në krizë. Ata të tjerët, as s’i kisha parë, as s’i njifsha. Po tani kur dulëm prej burgut, u kânë një Riza Musliu, rahmet i past shpirti, nuk â gjallë ma: “Edhe ti hjeke pak me neve, tha, po na ta dimë për n’erë, e dulëm me ty prej burgu, se më pas kânë veç na, na i kishin dhënë nja dhjetë vjet. Po sebet teje...”
I thashë, pra po m’u tutkan mue, e qeshtu...
Surroi: Po ajo është e vërtetë se dole në faqen e parë të “New York Timesit”. Ditën e parë të gjykimit ke qenë në faqe të parë të “New York Timesit”... ajo ka qenë ngjarje.
Vllasi: Po e kam në kopertinën e librit... 50 agjenci gazetareske në botë e kanë botu që dulëm, se rasti i gjendjes të jashtëzakonshme në Kosovë, kryengritja, të thâm, e shqiptarëve, burgosja jonë e sensibilizoi çâshtjen edhe jashtë kufijve të Jugosllavisë. N’gjykim tonin, ambasadat perëndimore në Beograd e kanë pasë një orar, kâm marrë vesh tani, me ardhë prej dy ambasadave ka dikush me përcjellë gjykimin.
Warren Zimmermann, ambasadori amerikan ka luajtë shumë rol të madh. U hapën dyert e Kosovës para botës... njeri s’bân me supozu a kështu a ashtu, por kajëherë me shokë kur bisedojmë më pas ra n’dakord edhe unë edhe Kaqusha edhe kur thanë m’i ba qato ndryshime kushtetuese, me thânë ani, s’ka gajle... se ka pasë do budallë që thojshin: “Kurrgjâ, mbetet krejt njâjtë”... po qysh bre mbetet njâjtë, pse po e përdorin gjithë atë dhunë?
Surroi: S’kanë qenë budallë, kanë qenë njerëz të mençur, kanë qenë...
Vllasi: Po tashti... mirë, mirë po thue ti.... kabullxhi, asi me pasë thanë bân, bân, kush e kish kthy kryt kah na prej botës, kishin thânë, vetë keni ra dakord, u kry puna.
Surroi: Meqenëse e përmende Zimmermannin, pak para se të largohej Zimmermanni dhe pak para se të largohej ambasadori gjerman Eif, na ftojnë ty edhe mu ose jemi bashkëpjesëmarrës në Berlin, në konferencën e Institutit Aspen.
Edhe ne elaborojmë çka elaborojmë, flasim, por dy ditë na ndjek një Boris Vukobrat, i cili e fillon një lloj fondacioni, a ide, a s’di çka ishte, për Jugosllavi.
Vllasi: Një nostalgjik për Jugosllavi.
Surroi: Edhe unë i thashë “jo” në fillim, e ty të mori mandej në mëngjes, a diçka, u takuat në mëngjes. Mandej, erdha edhe unë, u takova, edhe a e mban mend përgjigjen që ia dhe atij kur të tha: “Po e kërkoj dikë në Kosovë, që është i interesuar për këtë punë”.
Vllasi: Ti e ke mbajtë mend, i thashë, ia përmenda Sejdo Bajramoviqin,
Surroi: Po, po... është një Sejdo Bajramoviq, shko te ai...
Vllasi: Deshta me thânë që s’ka kurrkush, thashë mundesh, mundesh, o njifar Sejdo Bajramoviq... ai met me gojë t’hapun. Ti u ktheve e po kesh... po të kujtohet mirë.
Po hajde kallxom ti mu diçka, se po na ik koha.
Surroi: Po.
Vllasi: Erdh puna qysh erdh. Doli rezistenca, krahu i rezistencës gjithëpopullore, krahu i armatosur, UÇK-ja. E pa edhe bota që këtu më zgjedhje paqësore nuk ka, dhe mbas rastit t’Reçakut u organizu konferenca në Rambouillet. Ti ishe atje.
Une e përcjellsha me vëmendje. Kah fundi, t’drejtën me thânë, u dridhsha, thashë mos p’e pranojnë këta Serbia..., kush ishte, Millutinoviqi erdh, kush ka qenë Ratko Markoviqi, i delegacionit të Serbisë...
Surroi: Edhe Kutleshiqi
Vllasi: Ju delegacioni i përzim..., po kur ju pajsha aty ty, Rugovën..., thashë mirë bâhet!
U tutsha mos po e pranojnë serbët edhe po jetë puna... se atje shkrunte që njiherë me metë Kosova përmrenda Serbisë kur nuk e nënshkruan ata, po e nënshkruan ata në delegacionin tonë. Kishte do luhatje po e more m’doket ti, bire, bire po e nënshkrujmë, e tani Rugova..., edhe kaloi.
Qysh ishte qajo?
Qajo asht moment për histori.
Surroi: Puna është kjo. Prej fillimit e kishim ndërtuar një lloj kohezioni në delegacion, që ishte bukur vështirë, sepse nuk njiheshim mes vete. Me disa prej njerëzve ishte hera e parë që takoheshim. Natyrisht, kjo vjen po ashtu mbas vitesh të tëra kur Rugova ishte lideri ynë i pakontestueshëm, dhe puna ishte për ta mbërritur një marrëveshje e cila që nga fillimi ishte e qartë nuk ishte marrëveshje për pavarësinë e Kosovës.
Pra, duhej nënshkruar një marrëveshje e cila nuk ta jep pavarësinë, por një marrëveshje në të cilën ne e integrojmë rrugën drejt pavarësisë.
Fillimisht, duke e ndërprerë luftën, duke vendosur forcë paqeruajtëse të NATO-s brenda edhe një strukturë të administrimit ndërkombëtar, të përkohshme, e cila na lejon pastaj që të mbërrijmë te shprehja e vullnetit tonë të lirë. Jo shumicën, por të gjitha këto i mbërritëm në proces negociator bukur të vështirë, sepse ndërmjetësit ishin amerikanë, rusë, BE, dhe çdonjëri e mbronte interesin e vet.
Draftet ndonjëherë vinin e përkeqësoheshin... sa i përmirësonim kur shkonte te ndërmjetësi, kur shkonte te Serbia, vinte kështu, vinte më keq sesa që ishte nisur, por këto objektiva kryesore i mbërritëm. Pjesërisht i mbërritëm edhe... unë i bëra një kërkesë Madeleine Albrightit, i thashë; “A po na e nënshkruan që formulimet që po i sheh ti, që po shkruajnë këtu, e garantojnë referendumin e Kosovës mbas tre vjetësh?” Edhe ajo e nënshkroi, por për fat të keq, disa prej anëtarëve të delegacionit tonë, në radhë të parë Hashim Thaçi, ishin kundër.
Dhe, mbërritëm në ditën e fundit dhe ishim në rrezikun e madh që të mos e nënshkruanim marrëveshjen. Atëherë, unë propozova që ta kemi një marrëveshje, një formulim i cili thotë: “Ne e përkrahim këtë marrëveshje, pa ndryshime...”, sepse rreziku tjetër ishte që të themi po e përkrahim marrëveshjen, e mandej e diskutojmë edhe tutje..., “...e përkrahim këtë marrëveshje pas konsultimeve që do t’i bëjmë me popullin tonë, kthehemi dhe e nënshkruajmë në tërësi”.
Dhe këtë në emër të delegacionit e nënshkrova unë.
Edhe me këtë, atëherë, letër, kjo i shkoi zyrtarisht Kuintit dhe kjo letër u interpretua nga Kuinti, në radhë të parë nga Madeleine Albright, si pranim i Kosovës të marrëveshjes.
Dhe me këtë e kaluam Rubikonin, faktikisht.
Vllasi: Qashtu.
Kjo ka qenë shumë me rëndësi edhe pala serbe e refuzoi, masnesrit...
Surroi: Pala serbe e refuzoi. Ne shkuam në Paris mbas tri javësh, prej Rambouilletsë shkuam në Paris. Në Paris u bë përpjekja plotësuese, por ne e kishim formulimin tonë, domethënë donin ta rifillonin procesin negociator.
Ne thamë e kemi nënshkruar, ja ku e keni formulimin, ju e keni pranuar si Kuint, nuk ka rihapje të negociatave, ka ose pranim të Serbisë, ose jo dhe kaq konstatohet kjo punë.
Atëherë na thirrën që ta nënshkruajmë publikisht këtë, në atë pallatin Kleber..., ishim doktor Rugova, unë, Hashim Thaçi dhe Rexhep Qosja dhe e nënshkruam në emër të delegacionit tonë dhe me këtë u formalizua, u deponua në Ministrinë e Jashtme franceze dhe britanike, si koorganizatorë, pra është dokument, dhe ky dokument pastaj u përdor në Rezolutën 1244 si bazë legale për ndërhyrje ushtarake dhe...
Vllasi: U legalizu intervenimi i NATO-s...
Surroi: Dhe Konferenca e Vjenës, e Ahtisaarit, u ndërtua në bazë të Rezolutës 1244, gjegjësisht në bazë të dokumentit të Ramouilletsë, sepse në marrëveshjen e Ramouilletsë ekziston formulimi “pas kësaj periudhe do të organizohet proces konsultativ ndërkombëtar etj. etj., i cili do të përcaktojë ardhmërinë e Kosovës”
Vllasi: Kjo që ndodhi nën kryesinë e Ahtisaarit dhe në 2007-2008-n u krye.
Kjo â histori shumë e rëndësishme, por duhet të afirmohet, t’dihet më shumë për këtë histori.
Surroi: Ma trego një gjë. Ti del prej burgut, ke qenë gjithmonë i vizituar prej diplomatëve ndërkombëtarë, por me një moment vjen një ofertë e jashtëzakonshme, vjen prej Adem Demaçit: “Hajde bashkohu në ekipin tim të përfaqësuesit të UÇK-së”.
Vllasi: Po, kjo në 1998-n. Khâ luftohej, kriske pushka. Shtabi i përgjithshëm, a s’di si i thojshin, e kishin emnu Adem Demaçin si përfaqësues politik të UÇK-së, me detyrë politikisht me e spjegue rolin e UÇK-së. Ai u’m thirr një ditë mue: A po vjen, diçka po më duhesh me bisedu.
U çova, shkova.
Tha: Qeshtu më kanë emnu. Më vyejnë do këshilltarë. Ti ki kontakte me diplomatë e me gazetarë, a kishe pranu me kânë këtu me qit detyrë?
Thashë: Po, baca Adem, me kënaqësi. Thashë: S’ka problem. Por thashë deri sa erdha qetu në qit zyrën tanë, i pashë nja tre-katër qesi t’sigurimit serb. A jemi na t’sigurt qetu?
”S’kanë çka me na bâ.”
Thashë: “Une e ti e kemi qitë knusin se jemi kanë në burg..., po nejse”. Edhe unë qat detyrë për qata disa muaj sa ishin deri fillun bombardimet, e kam kry sa kam mujtë ma mirë me gazetarë të huaj, me diplomatë, me çka kisha.
Kur filluan bombardimet, ma s’pari telefoni jem, sebep raporteve të Nadirës, u ndërpre. I hupëm lidhjet. Unë e Nadirja, kur i ndodhi ajo, zoti na ruajttë, Bajram Kelmendit, jemi tmerru. Shkum qatje n’Kamenicë. Nejtëm sa nejtëm.
Kur u kry krejt, apet u pamë me Adem Demaçin, qaty në Hotel “Victory”, i thojshin.
A pshtove, baca Adem?
Pshtova, po ti, a pshtove?
Pshtova, po m’u dokke vetja si lepri në mal. Tre muaj ditë tue këqyrë kur po m’vijnë.
Surroi: Po se ta dogjën shtëpinë atje.
Vllasi: Ma kallën shpinë! A na s’guxojshmi me ia mësy me Nadirën kurrka n’ato kolona, se thojsha m’njohin, e me m’thânë na kemi kujtu që je i mençëm ke shku me kohë..., ndalu, ndalu këtu me neve. Qaty mbetëm. Na e kallën shpinë.
Po, shtëpia u rindërtu.
E kam ba ma t’mirë se ka qenë. Thashë, në koftë najkush prej atyne bandave që ma kanë kallë vikendicën, thojnë me pas ditë që e bo ma të mirë, s’ia kishim kallë.
Surroi: Në fund të Jugosllavisë, ti si njëri prej personaliteteve më të njohura të Jugosllavisë së Titos dhe njeri me përvojë të jashtëzakonshme, në komunikim me udhëheqësi të gjitha këtyre vendeve, sepse në fund të fundit, të gjitha këto shtete të ish-Jugosllavisë janë ndërtuar masë të madhe prej lidershipit që ka lindë atëherë në rininë socialiste.
Millan Kuçani është njëri prej shembujve më të mëdhenj të transformimit të një shteti demokratik.
Cilat janë përshtypjet e tua të momenteve të krizës, të përkrahjes, edhe ndaj teje personalisht, edhe ndaj Kosovës, prej republikave të tjera?
Vllasi: Përkrahja më e sinqertë dhe më efektive ka qenë prej sllovenëve.
Konkretisht prej Millan Kuçanit, i cili ka qenë shef partie në Slloveni. Unë e ai jemi njoftë mirë.
Ai e ka ditë mirë që unë s’jam marrë me farë veprimtarie që duhna m’u burgosë dhe kur ka qenë kjo greva e minatorëve, ai e ka majtë një tubim në Cankarjev Dom.
E ka thënë një fjalime peshë atëherë historike. Ka thanë në Stari Tërg, minatorët po i mbrojnë Jugosllavinë e AVNOJ-it. Jugosllavia e AVNOJ-it, domethënë parimet e barazisë...
Surroi: ...edhe për ta vazhduar këtë fjali “...edhe meqenëse nuk e mbrojtën në fund, atëherë u shua ajo Jugosllavi”.
Vllasi: Përnima u shu. Këta të tjerët kanë hezitu, nuk kanë guxu me na përkrahë haptas. Në Kroaci ka pasë protesta në Split e në Zagreb kundër burgosjeve, në përkrahje timen, e asi... këta të tjerët në Bosnjë s’kanë guxu.
Ajo Kryesia e Jugosllavisë, që e futi gjendjen e jashtëzakonshme që na flijoi, i kaloi mandati në maj të 1989-tës, unë i kisha bo tre muaj gati në burg.
Në vend të qatij Ralf Dizdareviqit, që ka qenë një ahmak që s’ja prishke qejfin Serbisë, u zgjedh një serb i Bosnjës, një Bogiq Bogiqeviq.
Po ai ka pasë qëndrim ma parimor si përfaqësues i Bosnjës. U ndanë aty kur u prish Kryesia, u prish Jugosllavia, kur deshi kreu ushtarak me futë gjendjen e jashtëzakonshme në krejt Jugosllavinë, pikërisht në mars të 1991-tës, dy vjet pas e ata do që kanë qenë kuadër të rinisë të kohës teme, si Bogiqeviqi, Turpurkovski janë majtë mirë ata pleq të Maqedonisë..., e ata sllovenët janë kanë skele prej fillimit në përkrahjen tonë.
Surroi: Dhe në një histori alternative, Bogiq Bogiqeviq, të cilit edhe publikisht i kam shprehur falënderim në atë kohë, pa ndërhyrjen e Bogiq Bogiqeviqit, i cila ka qenë vota që e vendoste vendosjen, apo jo i vendosur deri në fund, nën presion të jashtëzakonshëm me kërcënime ndaj familjes tij, ndaj nënës, e ndaj të tjerëve... po të ishte vendosur gjendja e jashtëzakonshme, e këtë bisedë e kam bërë edhe me miq të tjerë intelektualë, viktima e parë nuk do të ishte Beogradi, sepse tanket do të dilnin në Beograd, por që situata do të qetësohej.
Viktima më parë do të ishte Kosova.
Do të provokohej një konflikt për dëbimin e shqiptarëve nga Kosova në vitin 1991 dhe ky ka qenë preokupimi ynë kryesor, i lëvizjes paqësore në atë kohë, si mos të krijojmë kushte që të shfrytëzohet një “casus belli” për të na dëbuar në atë kohë kur nuk kishim edhe një përkrahje të madhe.
Vllasi: Ju keni luajtë një rol të jashtëzakonshëm me atë rezistencë paqësore, se plani i serbëve pikërisht ka qenë ky, me përdorimin e çfrenuar dhunës m’i ndjekë shqiptarët qysh u pa tani në 1999-n NATO-ja gjujke prej ajrit, policia dhe ushtria serbe me, sa më kujtohet, nja 160 mijë policë e ushtarë serbë kanë qenë në Kosovë në atë gjendje, në atë kohën e bombardimeve.
NATO-ja i gjujke prej ajrit caqet serbe, policia serbe, shqiptarët në drejtim të Maqedonisë. Keni lujtë rol jashtëzakonisht të rëndësishëm atëherë, ajo lëvizje paqësore, por shumë e vendosun dhe me efekte shumë të mëdha dhe janë përfitu simpatitë e botës demokratike.
Surroi: Por ndërhyrja ushtarake ka qenë e mundur vetëm në saje të një politike, e cila e krijoi atë kërcënimin e Kërshëndellave të presidentit Bush, të plakut.
Meqenëse po i afrohemi fundit të këtij episodi dhe seriali, të kësaj bisede gjatë, të cilën unë shpresoj se do ta vazhdojmë në vjeshtë me tema të ndryshme...një pyetje e cila e përmbledh fillimin. Ti je pjesë e familjes muhaxhere dhe 1878-a e paraqet fillimin e fërkimeve më të mëdha në shtetndërtim mes Serbisë dhe shqiptarëve të Kosovës.
Dhe jemi gjenerata e cila po ia lë trashëgimi gati gjeneratave të reja këtë konflikt të papërfunduar.
Si mendon se do të përfundojë ky konflikt?
Vllasi: Shumë pyetje e randë. Po tash, kur ta marrsh nëpër çka kemi kalue dhe diferencat që i kemi pasë ndërmjet veti rreth rrugëve për një Kosovë të lirë nga Serbia dhe ku kemi mbërri... As grupe ilegale, as legale, kurrkush nuk e ka pasë opsion Kosovën e pavarur shtet! Na kemi qenë në rrugën evolutive, hap pas hapi, me avansu edhe ma shumë. Kanë qenë këto grupet ilegale e kanë qitë parullën “Kosova Republikë” Republikë... Republikë... Ka qenë edhe opsioni për bashkimin kombëtar, që njeri kryesor prej fillimit i kësaj ideje ka qenë Adem Demaçi.
Domethënë, të tria opsionet. A ka qenë naj grupacion për Kosovën shtet të pavarur e sovran?
Surroi: Te Baca Adem e kemi pasë edhe Ballkaninë, në vitin 1997
Vllasi: Ai kur dul prej burgu, heki dorë prej bashkimit, tha Ballkania... e kemi pasë Ballkaninë, Ademi po... por unë nuk e mbaj mend që ka qenë naj grupacion politik, çfarëdo qoftë që me thanë as Republikë, as bashkim me Shqipërinë, por na e dojmë Kosovën shtet dhe që ndodhi.
Mendimi im âsht këtu: historia e Serbisë me Kosovën, Kosova mrenda Serbisë, ka përfundu.
Serbia ma as nuk ka kapacitet, as rrethanat ndërkombëtare evropiane nuk lejojnë që ajo t’ia mësyjë një aventure t’re me ndërhy në Kosovë dhunshëm.
Me Serbinë do të kalojnë hala shumë kohë që do t’i kemi marrëdhëniet e ftohta.
Surroi: Sa kohë?
Vllasi: Paj, unë mendoj duhen barem nja dy gjenerata a tri të rriten, që hyjnë në politikën serbe, në pushtet serb. Simbas mendimit tem, bare nja njizet a tridhjetë vjet.
Surroi: Domethënë pas 2050-s, në rastin më të mirë.
Vllasi: 2050-n, në rastin më të mirë, se po vijnë gjeneratat e reja ku këto përralla “Srpsko Kosovo” anej-knej po i doken bajat.
Surroi: S’jam i sigurt. Nëse i sheh demonstratat e protestat e Vidovdanit në Beograd, aty i ke pasur krejt parullat e vjetra, që është tezë e imja për vazhdim të konfliktit, sepse gjeneratat e rritura në konflikt janë rritur në kulturë lufte, për fat të keq, edhe andej edhe këndej.
Vllasi: Po qashtu. Por, po vijnë gjenerata të reja, qaty e kemi fjalën, shyqyr unë jam pak ma optimist se ti, se tema e Kosovës në Serbi, me kalimin e kohës, do të bëhet pak jo bajat, po diçka e pamundshme.
Hajde qitash ku jemi, që 26 vjet, Kosova asht e lirë nga Serbia. S’ka asnjë segment të pushtetit serb.
Surroi: Pos strukturave paralele, deri vonë.
Vllasi: Mirë, deri vonë. Por, edhe ato diqysh shkuan.
Po munohet Serbia me bâ qit bashkësinë e komunave me shumicë serbe, që me mujtë me qeverisë drejtpërsëdrejti, jo vetëm qita serbë sa kanë metë që nuk janë më shumë se 3-4% s’bân m’i ngucë, se secili ka të drejtë me jetu i qetë, i lirë në Kosovë, por ata po shkojnë se s’kanë perspektivë.
Ashtu që nuk e di cila Serbi, e cila gjeneratë në Serbi e sheh Kosovën si pjesë të vetën, si një ambient të këndshëm me jetu serbët. Një vend ku s’jeton populli qysh mund të jetë pjesë... ashtu që ti je shumë i përpiktë në vlerësime, s’po t’i qes poshtë pesimizmin tând, por unë e pakëz ma optimist jam, por po lypi kohë ma shumë
Vetëm unë kur po e përcjell situatën aktuale, diçka që po munon, shpirtin po ma lodh... pse na shqiptarët, kur e kemi zullumin e jashtëm, jemi unikë, e sidomos kur e kishmi zullumin nga Serbia... unikë, ani dikush në mënyrë paqësore, dikush... por ishmi asi...
Po kur s’e kemi zullumin nga jashtë e prej tjetërkujt s’kemi prej kujt ta kem, kur s’kemi kërcënim dhe zullum nga Serbia, na s’dimë çka bâjmë ndërmjet veti.
Surroi: Është një poezi e vjetër për barbarët, e Kavafisit.
Është e gjatë, është e mirë, por konstatimi është ky: “Vetëm kur barbarët largohen, atëherë e kupton sa demonë ke brenda”. Vetëm kur okupatori hiqet, atëherë fillon...
Vllasi: E sheh çka ki mrenda...
Surroi: Azem, të faleminderit shumë për këtë bisedë
Vllasi: Faleminderit, kapëm shumë tema, po ishte interesant e kënaqësi
Surroi: Faleminderit e mirupafshim!
Vllasi: E, faleminderit edhe prej teje, të gjitha të mirat!