Surroi: E vazhdojmë bisedën e filluar javën e kaluar, me Azem Vllasin, avokat, politikan shumëvjeçar, i burgosur politik... dhe tema shkon rrjedhshëm prej emisionit të kaluar, e kjo është... së pari mirë se erdhe prapë Azem.
Vllasi: Faleminderit, mirë se të gjeta.
Surroi: Dhe po e vazhdojmë aty ku e lamë javën e kaluar: te Tito si mbret, apo si diktator liberal, apo si çfarëdo përshkrimi ta kemi, por Tito i cili e mbante Jugosllavinë së bashku dhe Tito i cili ishte personi i kyç i transformimeve kushtetuese; deri atëherë. Në vitin 1980 ai vdes. Në vitin 1981, në Kosovë, zhvillohet një fushatë demonstratash ku njëra prej kërkesave është ndërrimi i Kushtetutës në Kosovë faktikisht.
Në këto 44 vjet nuk kam pa ende një shpjegim më të gjatë se si u bë kjo, se si lindi i tërë ky proces dhe se si me një shpejtësi të madhe krejt kjo degjeneroi në një dekadë të dhunës.
Vllasi: Po, ato ngjarje paraqesin nji kthesë të madhe në historinë e Kosovës. Kthesë të madhe tash çfarë drejtimi u pa masandej. Fillimisht duhet të thâm që njerëzit e ri, e njerëzit në përgjithësi, kanë të drejtë me e pasë mendimin e vet për atë se në cilën mënyrë mujn m’i kontribu çështjes kombëtare apo çështjes të Kosovës.
Ndoshta dikush ka mendu që në qat mënyrë mundet, me demonstrata me rrugë, udhëheqsia politike ka mendu ndryshe që me procese të avancimit, Kosova mundet me mbrri edhe ma mirë se ç’ishte.
Masi shkoi Titoja nga skena, vdiq Titoja në maj 1980, ishte nji pritje në Jugosllavi, por edhe nëpër botë në mos po fillon ndonjifar ndryshimi në Jugosllavi. Çka po ndodh me Jugosllavinë mbas Titës?
Dhe kurrkush nuk dëshironte që te ata të fillon naj proces problematik. Këtu ndodhën demonstratat që ishin edhe si ngjarje e papërshtatshme, edhe në kohën e papërshtatshme, edhe sot e kësaj dite nuk u skjarue prej kah, kush i nxiti.... vetëm ai, qysh me thânë, vullneti patriotik i të rijve, në kohën kur Kosova edhe nuk ishte aq në gjendje të mjerueshme, tashti hajde të bâjmë diçka.
Unë vetëm po nisi pak me përshkrimin e fillimit, sepse qaty kam qenë.
Me 11 mars, une kisha bânesën afër, por ndi diçka, njifarë zhurme, mendova që ka qenë naj ndeshje e futbollit, e tifozët... Po shoh diçka, thashë hajt se e aty i kam disa hapa, të kqyri çka po ndodh.
Kur i pashë, dikan p’e veti: Çka o kjo?
Tha: Valla do protesta.
Natën?
Natën.
Kur p’i shoh do aktivista. Ndërkohë, e kish marrë vesh Mahmuti, e ju kish thanë, më kujtohet Rrahman Dedaj, sekretar, dilni kqyrni çka po ndodh. Edhe unë në kureshtje me pa çka po ndodh, kështu me tash s’u pajke. ka qenë ushqimi i keq.
Cili âsht problemi?
Problemi ka qenë ushqimi në menzë.
Surroi: Pasuli.
Vllasi: Pasuli. Pasul kish pasë,
Aiii i thashë, a për pasul me dalë natën në demonstratë a? Keni vy me protestu nesër ditën...
Surroi: Te mensa.
Vllasi: Po, po, dikush tue shku me ta, hajt kishe po ndalen, mbeta pa cigare e thashë, ej pash Zotin, dola për pak me kqyrë çka po bâni...
Njâni ma nxjerri: “Qe”, thotë, “cigare Marlboro”.
Thashë: “Ti Marlboro, student, qy qy qy qy...”
Ai më kqyrke... nejse
Përpara ish caktu mbledhja e Komitetit Krahinor me nji temë krejt tjetër për 13 mars, dy ditë masanej.
Surroi: Ti ke qenë anëtar i Komitetit?
Vllasi: Unë isha nji prej 95 anëtarëve të Komitetit Krahinor. Ishte tema kryesore, s’di çka, ekonomia a s’di, dhe në fund Mahmuti e paralajmëroi vetëm me dhânë ai nji informatë me gojë çka ka ndodhë parmbrëmë.
Kur e dha atë informatë, qështu-qështu kanë dalë... arsyeja: menza e studentëve. S’ka pasë kurrgjâ politike, anej-knej... Unë, masi kisha qenë, veç pak u kyça, thashë: “Kqyre çka. Qaty kam qenë, ishin do aktivista, kemi qenë disa, e pamë... po m’i vjen era që nuk âsht veç për menzë. Edhe âsht mirë që organet e sigurimit e të gjithë të jemi pak më të vëmendshëm në vazhdim...
Kurrgjâ, bile po ma bân bajat, hajt le le le. Thashë s’po e bâj problem, po veç jemi të kujdesshëm.
Me 26 mars une vij në mëngjes në zyrë, isha sekretar i Lidhjes Socialiste të Kosovës, si u pata kthy prej Beogradi, Mahmuti tha, “Njiherë s’kemi vend. Qaty”. Thashë, “S’ka problem”. Në mëngjes, sekretaresha po më thotë “Ka thirrë shoku Mahmut”.
Në të njejtin kat ishim, veç në skaj zyrën. Çka ka në këtë mëngjes? Kur po shkoj Mahmuti pinte duhan, nervoz.
Thash, mirëmëngjes! Thashë, Çka ka?
Tha: Kqyre bre apet ia kanë nisë m’u tubue te konviktet e studentëve, sot nuk bân me ndodh ndonji problem.
Qat ditë, kish met ajo shtafeta e Titos, edhe nji vjet mbas vdekjes së Titos, shkonte nji muaj ditë nëpër Jugosllavi, organizoheshin do aktivitete sportiste, kulturore... Qat ditë kalonte, sipas marshrutës, nëpër Kosovë. Hinte prej drejtimit të Rashkës, kah Leposaviqi, në Prishtinë pak më u nalë, më e përcjell për n’Maqedoni.
Mahmuti tha: “Sot s’guxon me na ndodhë kurrgjâ”.
I thashë po dalim e të këqyrum çka â. Kur dal une atje, ia kishin nisë me tubu te Konvikti V, i thojshin, edhe po e shoh atje Gazmend Zajmi, rektori; Pajazit Nushi, nënkryetari i Qeverisë që ishte për problemet e arsimit; Halil Turku, kryetar i Komitetit Universitar të Lidhjes së Komunistëve, s’di edhe dikush... krejt (thoshim, v.j.): “Djema, s’pe dimë çka keni, veç sot mosni dhe qitu mosni!”
S’na kallxojshin. Bâjshin hajgare me neve.
Po çka keni? Kqyre ku o salla sportive, as njiqind metra nuk ish, hajde mbrenda, edhe nji ditë tjetër, jo sot. Për çka doni bisedojmë, po mosni sot.
E pamë që janë këmbëngulës që qat dite me bâ problem. E kam thanë masanej, edhe se here më jepet rasti e përsëriti. Po të na kishin ndigjue me hi në sallë, e nji ditë tjetër, nesrit çka të donë të kishin kërku me thânë kqyre çka, ju udhëheqsia dembela, neve na u ka mbushë mendja që duhet Kosovën me bâ republikë, për qata as s’kish shkue kush, as s’ishin marrë masa ndaj tyre, as... na me përgjegjësinë e plotë, Pajazit Nushi, atë çeshtje e kishmi përcjellë në udhëheqësi.
Por menjiherë po thâm nuk kish thanë udhëheqësia ani pra por e bâjmë Republikë. Ajo temë, tema e Republikës u konsumua1974-n dhe nuk ishte aktuale.
Surroi: Ta marrim këtë skenar. Ata po ju dëgjojnë. Më 27 mars ju po hyni në sallën “1 Tetori”, në sallën që atëherë quhej “25 Maji”, edhe tre liderë të tyre, a pesë a shtatë thonë, ne duam këtë. Edhe ju shkoni referoni mbrapa. Çka ndodh? Në një histori alternative, të themi ashtu.
Vllasi: Tutje ndodh, na që po i ndigjojmë kërkesat e tyre, s’po ju japim, ne s’kemi autorizim me i dhanë kurrfarë premtimi, por do ta përcjellim këtë çka po dëgjojmë, do ta përcjellim në udhëheqësi.
Më 27-n a 28-n do të ndodhte: Mahmutit i kishimi thanë - ti na ke dërgu atje në Kryesinë e Komitetit Krahinor, qe po të raportojmë, ty të referojmë çka ndigjum, çka po dojnë. Edhe qekjo kish ndodh me 27-n.
Surroi: Dhe çfarë do të bënte Mahmuti atëherë?
Vllasi: Tashti në bazë të rrethanave, po supozoj, tue i ditë rrethanat e at’hershme, Mahmuti do të thoshte: “Kjo temë nji herë për nji herë nuk âsht aktuale”. Jam shumë i sigurt, as Mahmuti as kurrkush prej nesh nuk kish thanë kjo âsht kërkesë anmiqsore, kjo âsht e ndalueshme, le të rrijnë urtë, po kjo temë njiherë as nuk diskutohet, as nuk realizohet kjo kërkesë, por të kqyrim, kadalë, domethân me e mbajtë situatën e qetë. A me plotësu kërkesën, nuk besoj në ato rrethana që... se që tha ti, ish dashtë do procedura diku, dhe s’mundesh ti me ndrru statusin e njësisë federale, pse janë çu në protesta kushdo qoftë.
Surroi: Po, domethënë në rrethana të tjera, deri në vitin 1981, kjo kërkesë do të shkonte te Tito, faktikisht...
Vllasi: Qashtu!
Surroi: Në mungesë të Titos, Mahmuti s’ka kujt t’ia dërgojë letrën, kujt t’i lajmërohet. Por, po themi që Mahmut Bakalli thotë ky është momenti vendimtar. Unë dua të hyj në histori, t’i dëgjoj studentët edhe ta inicioj këtë proces. Si do të iniciohej juridikisht ai proces në atë moment?
Vllasi: Në nivel të federatës, qajo udhëheqësia që mbet mbas Titës, kërrkush nuk kish pranue që mu inicu. Ky kish mujt me paraqitë atje...
Surroi: Unë po flas veç si procedurë. Si procedurë çka kishim bërë ne si Kosovë për ta iniciuar këtë?
Vllasi: Ish dashtë ma s’pari me dalë në Kuvend tonin prej Kryesisë së partisë, udhëheqsisë politike, Xhavidi me thanë hajde ta diskutojmë. Pra, fillimisht debati do të duhej të bëhej në Parti.
Surroi: Në parti... mandej në Kryesi të Kosovës, mandej në Kuvend të Kosovës, edhe mandej në Kuvend të Jugosllavisë...
Vllasi: ...e masnej ish dashtë kërkesa ndaj Jugosllavisë.
Por, tash të ndalemi pak këtu. Zhvillimi i ngjarjeve, insistimi i atyne që i kanë shti apo i atyne që ishin aty, që qat ditë, më 26 mars, doemos me bâ guzhvë, tollovi, në rrugët e Prishtinës në kohën kur kalonte shtafeta, ngjarjes ia dha nji konotacion tjetër.
Dhe çka ka ndodhë? Nji moment kritik që e ka diktu zhvillimin e ngjarjeve ma vonë n’kuptimin negativ. Xhavid Nimani edhe Mahmut Bakalli kanë qenë vazhdimisht në lidhje me kreun federal çka po ndodh në Prishtinë, çka po ndodh sot në Prishtinë ditën kur duhet shtafeta. “A muni me kontrollu situatën?”
Tregonte Mahmuti masandej, kanë thanë: “Po, e kontrollojmë, po qetësohet situata në orët e masditës”.
Dikush atje, Sekretar Federativ i Punëve të Brendshme, nëse s’gaboj, ka qenë nji malazez, Dobrosllav Qullafiq, thotë: “A e di çka? Po jua çojmë na Njësinë Speciale të Federatës net gjindet atje me ju ndihmu!”
Me aeroplan i kanë çu, kanë zbarku dhe prej Aeroportit të Prishtinës drejt kanë shku, jo me udhëheqsinë e policisë tonë a diçka, po kanë shku drejt te konviktet e studentëve, mbasi ka fillu m’u qetësu situata dhe kanë intervenu në konviktin e femrave.
Surroi: Pesëshin.
Vllasi: Qashtu. Kanë bâ kërdi! E Kosova âsht kallë prej mllefit, qysh ashtu me bâ policia ndaj studentve, s’kish shpi qe s’e kish naj student në Prishtinë, dhe në vazhdim prej 26-t, demonstratat në rrugë kanë qenë, qysh me thanë, të nxituna...
Surroi: Revoltë
Vllasi: Revolta ka qenë n’pyetje. Këta iniciatorët e 26-t kanë pa që me diçka me ly atë kërkesë që ia kanë nisë aty-këtu: “Kosova Republikë”, po rrallë u ndi!
Surroi: Kur? Më 26 mars?
Vllasi: Jo! Ma vonë.
Surroi: Domethënë, as më 11, as më 26 s’ka pasur kërkesë?
Vllasi: Jo. Tash t’tregoj. Sa ishmi te konvikti i studentëve tue i lutë mos bâni, hini mbrenda...
Surroi: Kjo âsht për 26-n?
Vllasi: Për 26-n kthena për nji moment. Nji prej qatjehit tha:
“Une du me thanë diçka, unë du...”,
“Rri more atje”, ia bâjshin, “rri more ti atje”... s’e dijshmi, e thashë:
“Leni more njerin. Çka po do, bacit?”
“Unë”, tha, “po du me ditë pse Kosova s’mundet me u bâ Republikë?”
Edhe p’e kqyrë Gazmend Zajmin. Gazmendi u habit. E bân me dorë knena, kishe këta politikanë le t’ju tregojnë... kah unë, e kah Pajaziti.
Thashë: “Këqyre ti, në paç përnime, e këtu qetash s’e paske përnime”, e qashtu me qaq e mbyllëm!
Po kur u vlu situata, kur i nxjerrën tri pankarta: njâna ishte sindikale
“Trepça Punon, Beogradi ndërton”, e me kanë naj grevë e minatorëve, hajde-hajde.
E dyta ishte qesharake:
“Jemi shqiptarë, nuk jemi jugosllavë”. S’ka pasë komb jugosllav. Ata kanë qenë sllovenë, kroatë, ne shqiptarë. Shtetësia, në dokumente shkruante shtetësia, državljanstvo... ok... Edhe nejse me qaq u kry ajo.
Por tani u pezmatua në bazë të intervenimit të policisë. Mule, apet me dalë. Unë, -thashë unë, mâ nuk dal se s’di çka ju thu atij popullit. Kemi dalë pak me nji vend, po vijnë minatorët, këta punëtorët e Elektroekonomisë: Po ju bre çka po doni? Po na po dojmë me ardh kështu, me na i rreh rininë, studentët..., e pamë ku ka krisë, për çka u rrit revolta.
Përndryshe parolla që u ndie atë ditë: ”Ma mirë tim e barut, se Xhavid e Mahmut!” E kanë ndie këta tânët, policia që raportojshin, a parulla ”Kosova Republikë” u ndi masandej aty-këtu.
Surroi: Në librin tënd del se njëri prej fjalimeve, ose i vetmi fjalim i cili u mbajt, ka qenë mbi një trafostacion.
Vllasi: Me 11 mars natën, ky që âsht udhëkryqi i madh të Menza e Studentëve të konviktet. Âsht aty nji si trafostacion, por ata që janë poshtë, jo nalt, njânin e hypën. Po hyp me mbajtë fjalim. Na që ju kishim bashkëngjitë, po dalim hajt ta këqyrim çka po thot.
Ai, e kam majt mend, kurr se kam harru po jau bân: “Vurmak burra, vurmak, çka o ky vurmak, çka o kjo energji, jepni vurmak”, edhe zbriti poshtë
Na kqyrshmi seri!
Surroi: Demonstratat e 11-t dhe 26-t fillojnë me fasule dhe me ‘vurmak’ dhe evoluojnë pastaj...
Vllasi: ...pakënaqësi me përmasa më të gjâna të popullit për shkak të intervenimit të policisë federale, që tani policia jonë ka qenë shumë korrekte, u mbajt mirë, por në polici kemi pasë shumë serbë.
Atyne bash mirë ju ka ardhë, janë kënaqë dhe që ka ardhë njësia speciale, i thojshin e Federatës, po në atë njësi kanë qenë 80% serbë, nuk kanë qenë sllovenë...
Surroi: Udhëheqësi ka qenë slloven, me sa mbaj mend.
Vllasi: Marko Kos, ai ka qenë i asaj njësie po. Po edhe tani u stacionu në Gërmi. Ka qenë Marko Kos, por në përbamjen e asaj policie me seli në Beograd, kanë qenë pjesa dërmuese serbë.
Surroi: Po s’ka rëndësi edhe po të ishin krejt sllovenë, njësitë speciale nuk dërgohen për... ato hyjnë për të shpërndarë, për të rrahur, nuk janë për marrëveshje me demonstrues.
Vllasi: Po ishte e panevojshme, se n’orët e masditës, me 26-in situata u kânë tue qetësu.
Surroi: Nga kjo perspektivë, ka pasur një nevojë prej Beogradit që ta acarojë situatën.
Vllasi: Me e shfrytëzu rastin me acaru situatën, edhe atë ia kanë arritë. Tani udhëheqsia jonë e hupi kontrollin mbi situatën. Kanë mbajtë Kryesinë e Shtetit dhe Kryesinë e Partisë në Beograd, Mahmuti si kryetar ka shku. Edhe kanë thanë: “Ju në Kosovë ratë në provim, kanë ndodhë këto, kjo o kundër Titës, kundër Jugosllavisë në këtë ditë, anej-knej...”
I kanë dhanë do vlerësime kryesia e Jugosllavisë të ashpra, në mes tjerash aty u përdor termi n’vlerësime se janë “ngjarje armiqësorë”, dhe “tentim për kundërrevolucion”. Ligji Penal i Jugosllavisë, nenin 114 e kishte si vepër penale kundërrevolucionin. Qështu ka qenë ajo. E kishte nenin 133 për...
Surroi: ...deliktin verbal
Vllasi: delikti verbal, neni 134, organizimi anmiqsor ... Neni 139, që më ka kap veç mua, se 20 ditë pasi isha në burg, ishin vrarë nja dy policë, ne i përshkrujshin neve.
Domethân, Ligji penal ka qenë qashtu. Ajo politika rigjide që demonstrata tilla u vlersojshin ma ashpër dhe thojnë përgjegjësia... ti Mahmut, ma së pakti çka ki, ki përgjegjësi “objektive”. Sepse demonstratat si tilla, si ngjarje, si akt në kohën kur ndodhen dhe si mënyrë e shtrumit, çfarëdo kërkese që ish e ndalume, i gjykun krejt. Profesorët universitarë i kanë gjyku.
Më dhimet Gazmend Zajmi, që ka qenë profesor i jemi, e kur u ktheva prej Beogradit në banesë e kisha kojshi e dha dorëheqje prej pozicionit të Rektorit. A e di qysh?
Ai ka qenë nip i Xhavid Nimanit. S’u mor me tâ as Komiteti... ai si rektor, nuk ka mujt m’u distancu prej studentëve si njerëz nga sfera politike, edhe ai ka dhënë dorëheqje. Qashtu u kry.
Pasojat ia nisën.
Mahmuti erdh... na e kishmi, me sa më kujtohet, me 6 prill, mbledhjen e Komitetit Krahinor edhe po flitet, pra vlerësimi i ngjarjeve: nalt janë, dhanë vlerësimet e ashpra, Mahmuti do të jep dorëheqje.
Aty në pauzë po i thojmë Mahmut, çka po ndigjojmë ti e ke menaxhu sanimin e gjendjes, pse ti me dhanë dorëheqje?
Përgjegjësia e objektive, edhe shuni tha, mos e bâni të madhe këtë punë, se do të kemi pasoja edhe ma të mëdha.
E qe the ti me pas shtru ai ndonji procedurë, si me thanë hajde ta shohum a munet Kosova m’u bâ Republikë, Ama tjetër âsht me pas shtru ai, me u pas shtru këtu në biseda, e jo me demonstrata. Po ndodhën demonstratat! U cilësua edhe parolla “Kosova Republikë” si anmiqsore...
Surroi: U kriminalizua.
Vllasi: U kriminalizu, u kriminalizu! Dhe cilat ishin pasojat? Pasojat ma të mëdha dhe ma të dhimbshme ishin që tani u morën masa ndaj organizatorëve. Shkun nëpër burgje, do jânë gjyku... njerëzit në atë moshë, në vend se me kriju jetë, me studiu, me kry shkollë, nëpër burgje, pa kurrfarë demagogjie, edhe atëherë m’u kanë dhimbtë, sot e kësaj dite e ndi nji dhimbje. Ata ishin pasoja e parë e atyne ngjarjeve.
Pastaj, pasoja ishte, u shemb udhëheqsia e Kosovës. Mahmut Bakalli dha dorëheqje. Filluan ato mandatet njivjeçare me Xhavidin. Më kujtohet nji bisedë Xhavidi ka qenë skelë qashtu me pak fjalë, po ka qenë shumë i mprehtë dhe i vendosun në mbrojtje të interesave të Kosovës.
Mbasi filloi aplikimi i atyne mandateve njivjeçare Xhavidi shkoi, me si po fillon aplikimi i mandateve njivjeçare, tani ka nji vjet, u zgjidhshin, as s’e mban mend kush u zgjidh mbas. Shkoi Xhavidi, shkoi Mahmuti, shkoi... domethân, u shemb udhëheqsia.
Fadili mbeti, shyqyr Zotit mbeti në Kryesi të Jugosllavisë, këta t’krahinave ishin n’të dy kryesitë, deri në pension, deri 1984-n. Fadil Hoxha na ka pshtu mos me futë administratën ushtarake, sikur në mars në 1945-n. Fadili e ka pshtu ai, se “na tash forcat në Kosovë do ta sanojmë gjendjen, do ta sanojmë gjendjen”, erdhi prej Kryesisë.
Surroi: Se ka qenë kërkesa prej ushtrisë. Ushtria ka dashur...
Vllasi: Qashtu, prej Nikolla Lubiçiqit, e hajde administrata ushtarake ta sanojmë gjendjen. Anmiqtë. Fadili ka kontribu tue thânë mos, e sanojmë na gjendjen ndryshe, këta tjerët do sllovenë e kroatë e kanë përkrahë. Erdh Fadili i mllefosun, me e majt nji aktiv, me i përcjellë vlerësimet e Kryesisë të Jugosllavisë.
I përcjelli krejt... ato ishin t’randa. Në fund nieri mbasi i lexoi, tha: Këto, çka na kanë bâ neve këto ngjarje në çfarë humnere donë të na shtyjnë, tha, kanë me pa kta që e kanë inicu, e përdori nji fjalë, “bira e minit 300 grosh”...
Ai e tha ato prej nji frigë se qysh po synohet me u përdorë ngjarjet e Kosovës. E shtyjmë. U zgjedhshin, ma së pari me ato mandate njivjeçare, ardhshin do pleq, hala të gjeneratës së vjetër, po nuk ishin kalibër i Fadil Hoxhës.
E tash t’i kthehemi apet Republikës. Po cili shqiptar budallë nuk e ka dashtë Republikën? E jo me dalë dikush në demonstrata me na i çelë sytë. Veç muj me thânë, a me bâ be se ndoshta Ali Shukria s’e ka dasht Republikën. Tjetërkush, kush o budallë mos me e dashtë Republikën, po me thânë valla të jemi pjesë e Serbisë.
Por, rrethanat, mënyra e shtruarjes së kërkesës dhe koha, ishin të pavolitshme dhe pasoja më e madhe ishin njerëzit e rinj që shkuan nëpër burgje. Tjetër âsht, mos t’hijm anejna, ideologjia. Të frymzum me nji ideologji të mbrapshtë.
A ta tregova parollën e tretë, me 26?
Surroi: Jo.
Vllasi: Qyqy.
“Trepça punon, Beogradi ndërton”. “Jemi shqiptarë, nuk jemi jugosllavë”... kur e nxjerrin të tretën,
“Lavdi Marksizëm-Leninizmit” unë qaty thashë, qetash e bânët bërllog.
Po këqyrim, u bâjke guzhva, më hupi... Halil Turkun s’po e shoh, Gazmendin... e dikush po më prek mu prej ktyne të Komitetit Krahinor a të Sigurimit: Tërhiqu, tërhiqu se s’ka këtu mâ... tani me intervenu policia.
“Lavdi Marksizëm-Leninizmit”. Tani kur dulum, polarizimet rreth vlerësimeve u banën...
Surroi: Tash më ra në mend ky detaj që ma tregove, se këto janë dy koncepte restriktive, represive të socializmit. Fillimisht del ky me lavdi marksizëm-leninizmi, që është parullë e importuar prej Shqipërisë së Enver Hoxhës.
Edhe këto grupe kanë qenë të organizuara, domethënë, si struktura, me vite të tëra, inspirim prej Shqipërisë së Enver Hoxhës. Por përgjigja po ashtu është represive. Pse del ai me parullën “Lavdi Marksizëm-Leninizmit” përgjigjja s’duhet me qenë pendreku.
Vllasi: Jo, jo, dakord.
Surroi: As gazi lotsjellës.
Vllasi: Dakord. Po pendreku s’ka krisë për ato parulla. Por kur janë turrë në qytet, me bâ rrmujë, në momentin kur mbërrijke shtafeta me kalu ksajde, se mire the, për parulla nuk kërcet pendreku, bile as nuk shkohet në burg!
Surroi: Po pra... konflikti mes dy sistemeve represive të socializmit kemi nga njëra anë, një organizatë marksiste-leniniste edhe kemi një përgjigje po ashtu marksiste-leniniste, se këta njerëz shkojnë në burg për shkak se kanë dalë në demonstratë, për shkak se kanë mbajtur parulla, për shkak të... për asnjë send tjetër.
E tash pyetja, të cilën po dua ta ndërlidhi është kjo: Nëse nuk ka pasur një kuptim për procedura, nëse nuk ka pasur ndryshime kushtetuese, se po të ketë ndryshime kushtetuese, njeriu çohet edhe thotë unë e dua këtë ndryshim kushtetues; nëse nuk ka pasur procedurë të ndryshimeve kushtetuese kush e vlerëson, kush e ka vlerësuar që duhet me dalë në demonstrata, të fillohet me pasul e me dalë te republika?
Vllasi: Tashti unë muj me thân mendimin tem. Kujna i kanë shku në favor. Kosovës dhe udhëheqsisë tonë n’ato rrethana, pozitës kushtetuese të Kosovës nuk i kanë shku në favor, sepse u involvu pushteti i Beogradit, hajde të thojmi Federal, formalisht, por, nëpërmes pushtetit federal, Serbia kishte ndikim, u involvua në Kosovë dhe koxha u gjet nën trysni udhëheqsia e Kosovës.
E dyta, kujna i kanë konvenu? Kosovës jo. Serbia u pa, e shfrytëzoi si rast, dhe tani dalëngadalë, dalëngadalë u involvua... na deri në 1989-n, që thojnë me gjoks menxi e mbrojtëm atë pozitë që e kishim, dhe në 1989-n me Serbinë hinëm në konflikt pikërisht për shkak t’Kushtetutës.
Ata thojshin Kosovën e Vojvodinën pak m’i kthy nër Serbi, ajo që ishte kërkesa e “Librit të kaltër” na thojshmi nuk bân edhe pikë. Për ata unë e shkova në burg. Dhe tashti Kreu federal nuk ishte ma neutral ndaj Kosovës, por Kosova ishte gjithnji ma e mbikëqyrun për shkak qatyne ngjarjeve.
Këto republika tjera e Vojvodina fort edhe ashtu nuk janë përzi në çeshtje të Serbisë, mos me hi në konflikt me Serbi, jo se jo për shkak të neve dhe na u gjetëm në nji situatë të vështirë. Tashti mendimet janë nda kush cilat rryma. Shkojshin me pasaporta jugosllave, pa viza jashtë n’Gjermani e n’Zvicër.
N’Zvicër i bâjshin do njerëz, do grupe apo qysh me ju thanë, jo parti, grupe me emna krejt nën ndikimin e sistemit stalinist enverist, që ka qenë prej sistemeve komuniste ma brutal dhe ma i egër, i bâjshin “Fronti i kuq”, “Grupi marksist-leninist”“ Partia Marksiste Leniniste e Shqiptarëve Jugosllavi”, e s’di... të përbashkët kanë pasur ato LPK dhe interesant, nuk preferojshin për Kosovën apo për Jugosllavinë naj sistem demokratik parlamentar, qysh e pajshin në perëndim, por sistemin stalinist të Enver Hoxhës. Asaj i rrake që për shqiptarët, qaj sistem qenka ma i miri.
Ka pasë ndikim situata jonë në Shqipëri. Unë sot, kur shkoj dimrit në Amerikë, rri nga njiherë a dy herë e n’javë, pij kafe me do shqiptarë të asaj kohe dhe ju thâm “a keni pasë informata për gjendjen te na?”
Thojnë: Kemi pasë informata, por qaq që e dimë që e keni pasë shumë ma mirë se na. Shumë ma mirë në çdo aspekt.
Surroi: Që na përmendin gjithmonë: televizor, frigorifer, veturë...
Vllasi: ...në çdo aspekt. E tashti. Enver Hoxha edhe sistemi i tij u tutë prej influencimit, tani ia nisi bashkëpunimi ndëruniversitar ka pasë frikë për sistemin e vet prej ndikimit objektiv të Jugosllavisë.
Në anën tjetër, knejna sot mezi që kanë pritë me ndodhë diçka dhe doli s’pe dijmë veç neve na sjellën në situatë të vështirë ato ngjarje.
Surroi: Ndërhyrja thuajse ka qenë e parapërgatitur, se s’âsht e mundur të dërgohet policia speciale ndaj një grupi të demonstruesve.
Vllasi: Bravo! Ka qenë e përgatitur sikur me pasë ditë dikush... udhëheqsia jonë s’e dijke mbas 11 marsit çka do të ndodhë, dhe na ndodhi. A nalt sikur me pasë ditë se nuk âsht që i ka ra në mend dikujt qaty për qaty, me 26 mars, hajde të çojmë polici, lë të hyjnë...
Surroi: Me avion.
Vllasi: Me avion. Po merre me mend, jo me e rrethu kompleksin e studentëve deri të qetësohet situata, po me hi në konviktin e femnave me bâ kërdi, që i prek emocionet e të gjithë njerëzve, ajo diku dikush e ka ditë, po doli që më së paku t’i ka ditë udhëheqsia e Kosovës.
Surroi: Mahmut Bakalli, e kemi pasur një bisedë rreth kësaj çështjeje dhe nja dy herë kemi biseduar, më pati thënë që organet e sigurisë të Kosovës kanë pasur indikacione që shërbimi sekret bullgar ka qenë i përfshirë në këtë operacion si pjesë e operacionit të shërbimit sekret sovjetik. A ka mundësi të ketë pasur këso indikacione?
Vllasi: Ah, bravo! Mirë që e përkujtove!
Këto e pat thënë Mahmuti, s’di qeshtu dikund joformalisht që ka qesi indikacione. KGB-ja nëpërmes shërbimit bullgar, veç me e nis nji trazinë në Jugosllavi, mbas Titës, duke i pasë parasysh pretendimet e Bashkimit Sovjetik ndaj Jugosllavisë mbas Titos. Sepse tashti veç ta them nji fjalë, për rolin e Titos.
Ka njerëz që edhe sot e shajnë Titën.
Titoja kurrgjë mos pastë bâ mirë për neve shqiptarët, veç tri nuk duhet mi harru:
E para që e ka nda Jugosllavinë prej Stalinit dhe Bashkimit Sovjetik 1948-n, merre me mend Jugosllavia me qita serbë, po i shohim sot çka bâjnë mbas rusëve, me pas mbetë nën ndikimin e Stalinit, çka kish ndodhë me neve tjerët, e sidomos me neve shqiptarët.
E dyta, ku e patëm fjalën në emisionin e kalum për UDB-në e Rankoviqit. Kush e kish hjekë Rankoviqin prej pushteti, mos me e pasë hjekë Tita? Dhe çka kish ndodhë me neve në vazhdim, mos me pasë hjekë Rankoviqin prej pushteti?
Dhe e treta, qysh ia kishmi arrite me qat status kushtetues t’1974-s, mos me pas thanë Tita “može” (bën, v.j.).
Surroi: Veç të ndërpres... te 1974-a është me rëndësi të ceket historikisht se Kushtetuta e 1974-s është bazë juridike edhe për verdiktin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për pavarësinë e Kosovës.
Të kthehemi te kjo. Indikacionet për shërbimin sekret, a ka mundur të jetë një konspiracion i madh që të fillojnë trazirat në Kosovë, si pjesë e destabilizimit të Jugosllavisë, gjegjësisht, si nevojë e shtrirjes së Paktit të Varshavës këndej?
Vllasi: Në bazë të nji analize serioze mund të vijmë deri te nji konkludim i tillë, por informata konkrete, as atëherë, as më vonë s’ka pasë kurrkush, veçse âsht ditë që rusët, Bashkimi Sovjetik, kanë pretendime me rikthy Jugosllavinë nën kontrollin e vet pas Titos, sepse kur s’ia kanë falë Titos pse e ka nda Jugosllavinë prej Stalinit në 1948-n. Domethânë, deri te nji konkludim shumë i logjikshëm, mund të vijmë se kanë qenë të interesum.
Perëndimorët, me sa atëherë u pa dhe â ditë, kanë qenë të interesum të ruhet Jugosllavia qashtu çfarë ka qenë, domethân jashta ndikimit rus apo sovjetik.
Surroi: Edhe tash ju, udhëheqja e Kosovës, ajo që mbetet, viheni në një pozicion defensiv. Dhjetëvjetëshi i viteve ’80 e filloi me 1981-n, me kërkesë për Republikë dhe përfundoi me 1989-n, me kërkesë për mbrojtje të autonomisë.
Vllasi: Na praktikisht prej 1981-s, jemi në pozicion mbrojtës, jemi në pozicion defanziv - mbroje, ruaje qato që e kemi, se jo ma tutje, hala ishte Jugosllavia qysh ishte, kur organet ma të larta dhanë vlerësim se në kontekstin e krejt asaj çka ka ndodhë parolla për Kosovën Republikë, po del si anmiqsore.
Na erdhëm në situatë, çka me bâ qysh, me rujtë qito që e kemi, se me qitë në procedura, qysh biseduam pak përpara atë jo se jo. Domethân na ishmi tanë kohen në defanzivë. Edhe tash kqyre, prej njerëzve shumë varet.
Politika kadrovike, u bânën ato mandatet njivjeçare, a i ma’ mend kush erdhën kryetar të kryesisë të Kosovës, apo kryetarë të Komitetit Krahinor, tash mos të them deri te unë kur isha unë, e bânëm hajde nji vjet plus nji vjet.
Deri atëherë nji vjet ishte. Por, rrethanat qëllun ashtu që kur i nisi Kryesia e Jugosllavisë iniciativën për do ndryshime kushtetuese, me qëllim të hapjes rrugë të reformave ekonomike, 1986-n, serbët thanë ‘a bën pak me shti çështjen e raporteve mes Serbisë dhe krahinave, sepse s’po ka përditë ndryshime kushtetuese’. Na qysh në fazën e iniciativës, na dhe të Vojvodinës kemi kundërshtu, kemi thanë jo! Hiç s’kemi çka prekum në raportet me Serbi. Qekjo iniciativa për reforma ekonomike, pikë.
E udhëheqte atë grupin për inicimin e ndryshimeve kushtetuese, Hamdija Pozderci. Ka qenë nji njeri i shkëlqyeshëm, boshnjak, shumë i vendosun, i kemi pasë marrdhâniet e mira me te, edhe unë personalisht dhe kur u nis, ju dashke me definu atë iniciativën, çfarë ndryshime po shkojmë.
Kur e inicun serbët këtu me hi pak në raportet me Serbi na thojshmi jo. Ai shkojke në konsultim te të gjithë, dy here ka ardhë te na, çka po thoni ju, na thojshmi nuk ka kurrgjâ me prekë në raport mes Serbisë e krahinave, sepse s’dihet tani ku del kjo. Stambolliqi thojke “samo malo nešto” (veç pak diçka, v.j.), na thojshmi ma mirë mos me prek hiç!
Hamdija ka qenë i vendosun. Ia ndreqën, ia kurdisën Hamdisë, pi Beogradi nëpërmes serbëve të Bosnës që daim kanë qenë në përkrahje të Serbisë sa i përket Kosovës serbët e Bosnës, ia ndreqën aferën qesharake të “Agrokomercit” e detyrun njerin, pa kurrfarë faji, me dhânë dorëheqje në Kryesi se e bânën horë. E prunën Raif Dizdareviqin.
Raif Dizdareviqi, hiç pa problem çka kërkojshin këta në Serbi e bânte dhe fatkeqësia më e madhe, Ralf Dizdareviqi qëlloi kryetar i Kryesisë me mandat njivjeçar në mars 1989, kur e futën gjendjen e jashtëzakonshme në Kosovë, kur nisën burgosjet... më çuan mu në burg, udhëheqsinë e “Trepçës” qaty e morën si epiqendër, po kanë qenë 500-600 njerëz nëpër burgje, nëpër izolime, kanë bâ zullum kah kanë mbrri.
Dy djemtë e vëllavit tem, Selimin dhe Agimin, vetëm m’u hakmarrë ndaj meje, i kanë marrë në ato izolime, kanë qenë edhe ma të rânda sesa.... n’gjyq bile e kishe nji procedurë e kishe avokatin e i kanë dërrmu... me Raif Dizdareviqin s’ka problem.
Surroi: Azem, një pyetje, e cila gjithmonë përsëritet është: Pse s’keni mundur të rezistoni më shumë?
Vitin 1981 tërë udhëheqja e pranon që duhet të ushtrohet represion ndaj studentëve. Është e pakuptueshme qysh në atë kohë nuk është çuar dikush të thotë: Ngadalë more burra se këta studentë me i hëngër nga 10, 12, 15 vjet burg për një...
Është pranuar një lloj fajësie kolektive në udhëheqjen e Kosovës dhe pastaj, prej atij momenti deri te ardhja e Millosheviqit, gjithmonë është shtruar pyetja pse nuk keni rezistuar. Pse kanë hyrë tash si n’bahçe t’babës?
Vllasi: Unë e thashë dhe prap po e përsëriti. Pasoja më e rândë e ngjarjeve të 1981, ka qenë politika ndëshkimore ndaj pjesëmarrësve në demonstrata. Nuk u dasht me marrë aso dënimesh, unë e kam thanë dikun edhe publikisht e kanë shkelë rendin publik, se me dalë me bâ demonstrata u kânë ndalume me ligj.
Por jo për asnji dënime.
Kanë mujt me kundërvajtje. Ka dy muaj.
Najkend policia që e zen në rrugë, naj pendrek, ok, ajo absolutisht ka qenë, por, në udhëheqësi në defanzivë që o dashtë Kryesia e Kosovës, Kryesia e Partisë qato dy shtylla të pushtetit kanë qenë.
Unë s’po du m’u arsyetu. Unë kam qenë në Lidhjen Socialiste. 1982-n jam zgjedhë një prej 15 anëtarëve të Kryesisë së Komitetit Krahinor, tani diqysh Partia s’u mor me ato, gjyqet le t’i këqyrin punët e veta, prokuroria, ata e kanë kuptu që duhen mu tregu pak ma t’ashpër, mos me na ndodhë apet, por politika ndëshkimore absolutisht ka qenë e gabueshme!
Sepse kanë pësu njerëzit e rinj, ani që kanë dalë në demonstrata, kanë pësu.
E dyta. A e di qysh, viktima tani bâhet... i rritet fama për viktimizim, jo për që ka pasë naj ide të mençme dhe tani kadal-kadale, tue kalu koha, tue kalu koha, tashti nuk po them që kur kam qenë unë kryetari Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve, 1986-87-88 që kam ndiku, por ma së pakti ka pasë atëherë gjykime, diqysh u pat ndalë krejt. A kanë nji situatë më ndryshe.
Surroi: Dhe ka qenë një moment i jashtëzakonshëm paradoksal kur Rrahman Morina raporton në njërin prej forumeve partiake më duket, edhe thotë; “I kemi procesuar 700 mijë njerëz, domethënë ose janë marrë në pyetje informative, ose kanë shkuar në burg ose ashtu... dhe pyetja e tij ndaj atij forumi ishte: Çka më shumë doni prej nesh?
Vllasi: Edhe qashtu i marrshin. Na thojshmi çka âsht, procesim âsht thojshin, krejt i bâjnë policia evidente prej atyne që i kanë ndalë në komunikacion e i kanë zânë diçka, e u bâjke ajo e tmerrshme.
Për Rrahmanin ka qenë edhe diçka edhe ma e njoftun. Këta, hajde të thâm gjeneratave, para meje ishte kryetari i Komitetit Krahinor njivjeçar, Kolë Shiroka, merak e kishin edhe këta të policisë m’i pasë dikon në zgjedhjet në Lidhjen e Komunistëve të Jugosllavisë. Na i kishmi 15 anëtarë.
Hajde ta shtijmë edhe Rrahman Morinën, ai ishte Sekretar i Punëve të Brendshme, mirë. Ai në mbledhje të Komitetit Qendror, s’kish nevojë me diskutue. Unë isha edhe anëtar i Komitetit Qendror, por edhe si kryetar ato dy vjet isha edhe anëtar i Kryesisë. Mbas meje Kaqushën e zgjedhëm, sipas funksionit ishte anëtare e Kryesisë dhe nji mbledhje verës 1988-n, u shtojshin presionet ndaj nesh, jo s’po e luftonin nacionalizmin shqiptar, jo ju oportunista anej-knej.
Pi thojmë une, Kaqusha dhe Kola Rrahmanit: u kân mirë ti me diskutu se ti je njeri i policisë, i ki shenimet edhe me tregu të vërtetën që po na i çoni neve informatat, që eksese, dhunime, do sene të flliqta në baza ndërnacionale nuk ka qysh po shkrun shtypi i Beogradit, mediat e Beogradit.
Krejt puna ishte që mediat e Beogradit e bâjshin punën në llugë. U çu ai, na ndigjoi dhe diskutoi. Në mes tjerash tha: “Na po e luftojmë nacionalizmin shqiptar. Këtu i dha do shënime që i demantojshin propagandën e Beogradit por tha: Tashti e kemi nacionalizmin serb e nacionalizmin serb nuk po e luftojmë”. Kur e kreu thamë: Mirë bâne. Mirë!
Une kthena. Ishte vera, hajde të shkojmë në pushim me fëmijtë. Mbas tri-katër ditëve, isha në Herceg Novi, n’mëngjes gazetat p’i marr. Në faqen e parë “Ekspres Politika” intervistë Rrahman Morina. Ka thanë: “Nacionalizmi shqiptar âsht futë edhe në udhëheqësi”...
Pa, pa pa... thashë e paska hangër dreqi, e paskan marrë. E thirri Kaqushën, thashë a i lexove gazetat, a e pe. Tha, po. Kuku medet.
Thash kqyre çka. As në kapitalizëm as në socializëm, dhe kurrkund shefi i policisë si shuplakë, si vlerësime politike dhe t’u kisha lut ti si kryetare e Komitetit edhe Remzi Kolgeci, thirrne atâ, banja një vrejtje të mirë dhe i thuni ti prej sotit nuk je ma Sekretari Punëve të Mbrendshme, edhe qekaq.
Ani-ani, tha, po këqyrim çka me bâ. E lamë me qaq.
Mas tri ditëve e thirri Kaqushën: Çka u bâ?
E thirrëm krejt qashtu qysh bisedum, tha se edhe unë e dojnsha qashtu edhe Remzia ra dakord. Po ai na tha: “Eiii, tha, po unë qashtu mendoj edhe qashtu âsht. Po ti s’bân kështu, duhesh me dhanë dorëheqje. Aaa, për ata duna me e vetë sekretarin federativ, Dobrosllav Qullafiqin, pa thânë ai unë nuk jepi dorëheqje”.
Dobrosllav Qullafiqi ka thënë “nemojte da ga dirate” (“mos e prekni”, v.j.), ai mirë po punon.
Edhe qaty e pamë na i damë rrugët me Rrahman Morinën, në verë të 1988-s.
Në nandor të 1988-s, me ato procedura të Komitetit Qendror anej-knej, Kaqusha u lodh. Ajo u majke e mirë atje, ato qëndrimet tona. Ajo u kânë, domethân, e rreshtume me neve. Ajo ja u dashtë me kalu, me ndërru anën që i kish shku fytyra, ja me metë me neve qysh ka metë edhe mirë që ka metë, po tha jam lodhë, s’muj ma!
Çka kanë bâ masanej manipulime ardhshin nejshin përditë të Komitetit Qendror të Serbisë dhe të Jugosllavisë me këtë dorëheqje. Na e bânëm nji taktikë, hajde unë po tërhiqna prej kryesisë, por po jes anëtar i Komitetit Qendror, po qaty jemi, se kryet tem e lypshin nëpër mitingje të Serbisë, e jo të tjerëve.
Rrahman Dedaj, po ashtu Ekrem Arifi, që ishmi shtylla kryesore edhe ajo udhëheqësi praktikisht u shemb. Lypshin njeri, e lypshim na, qaty, ku me e gjet nji njeri të ri. Por lypshin edhe prej Beogradi, mua, Ekremin, Rrahman Dedajn, as në mbledhje të Komitetit Krahinor nuk na thirrshin që kishim mbetë hala antarë. E mur dreqi. Kur po nijmë: u zgjedh Rrahman Morina kryetari i Komitetit Krahinor, pa qenë kurrë as antar, as sekretari i naj organizate themelore njikohësisht shefi i policisë edhe e mur dreqi.
Shqiptarët e lëshuan krejt Lidhjen e Komunistëve. Mbas shembjes së udhëheqësisë, në nândor, katër-pesë ditë, t’kujtohet ty, populli në lëvizje, në lëvizje me kërkesa shumë të drejta, ndër to dy ishin kryesore:
“Nuk pranojmë me na ndërru udhëheqësinë me presione prej Beogradit, ne i kemi zgjedhë, ne i ndërrojmë nëse s’vyn”.
Nën dy, “S’ka ndryshime të pozitës kushtetuese të Kosovës me presione nga lart. Procedurat respektohen se në Kushtetutë ishte fjalia e fundit, kjo Kushtetutë ndryshohet apo plotësohet vetëm me procedurën qysh u aprovu.
Por, Rrahmanin e mur dreqi, kaloi anejna, s’di... pak mbetën aty në udhëheqësi sebep rrogave, nga friga kur ndodhi revolta edhe ma e madhe e popullit, në fror dhe në mars, e panë populli që e ka marrë dreqi punën...
A krejt u pat zatetë afër ajo koha e aprovimit apo mosaprovimit t’ndryshimeve kushtetuese të propozimit që e kishte Serbia. Nji propozim që ajo me vlerësu cilat duhet të jenë funksionet e përbashkëta me krahina dhe mos me i vetë krahinat. Ajo i rrake me i marrë kompetencat.
Na thamë jo! Qaty o vija e kuqe.
U çuan populli në kambë apet. Epiqendra e protestave, ti e din, ishin minatorët e Trepçës. E futën gjendjen e jashtëzakonshme. Me dhunë e bânën çka e bânën, por ajo zgjati valla, por shyqyr dhuna diku e ka fundin.
Surroi: E tash, Kosova, gjegjësisht, kjo gjendje e filluar më 1981 e prodhoi Millosheviqin dhe unë kam qenë gazetar, ju kam përcjellë atë natë në Fushë Kosovë. Ti edhe Kolë Shiroka, keni qenë prej udhëheqjes së Kosovës.
Millosheviqi e mbajti atë fjalim në ballkon “Kurrkush s’guxon t’ju rrahë”... do gurë që u gjuajtën aty, unë mezi shpëtova... mbrapa një shtylle se nisën të na gjuanin protestuesit serbë aty. Por ajo natë ka qenë nata e kthesës, faktikisht, atë natë Millosheviqi tha ky është territori im, unë tash kontrolloj këtë situatë. E tha me praninë e vet, e formalizoi me praninë e vet, atë çka bënte përpara në mënyrë sekrete.
Kam qenë gazetar në disa prej atyre tubimeve të serbëve, gjoja populli i organizuar, gjithkund ka qenë dikush prej Beogradit, i cili merrej me atë punë.
Vllasi: Fillimisht ia ka nisë në Fushë të Kosovës me ardhë Dobrica Qosiqi m’i animu, m’i organizu nji grup t’serbëve ekstremistë dhe i ka këshillu që me shku këta n’grupe, n’mënyrë të organizume në Beograd, para institucioneve federale dhe republikane m’u anku kishe për pozitën e vështirë t’tyn edhe kundër udhëheqsisë krahinore, e cila kishe s’po tregon kujdes ndaj tyne.
Edhe kur shkojnë në dyert e këtyre institucioneve me këqyr që ata prej Beogradit, prej Federatës dhe Republikës me ardhë në Kosovë, e jo këta me shku atje dhe i pari i ndigjon Stambolliqi.
Stambolliqi vjen në Fushë Kosovë, domethân qaty e kanë pasë punktin, mentor e kanë pasë Dobrica Qosiqin, shkojshin n’federatë.
Surroi: Dhe organizatorët kanë qenë agjentët e SDB-së: Sholleviqi, Budimiroviqi... ata e kanë pranu ma vonë që ka qenë.
Vllasi: Nepërmes atyne e kanë pranu. Kur shkojshmi në ato mbledhje, unë nisha prej dikujt, prej dikujt po më kujtohet, ka qenë nji kryeredaktor i “Mlad Borec” i Maqedonisë, s’po di a po të kujtohet.
Ti ndoshta edhe emin ia di...
Surroi: Sasho Ordanovski ka qenë.
Vllasi: S’di ku u zatetëm. Tha hej kam ni, n’Beograd â kân sekretar ekzekutiv njifar Dragolub Pajiq, Serbia asht në kërkim të nji lideri, lideri të mirë. Ai lider duhet me dhanë provimin në Kosovë. Dhe në prill1986-n kishin mbete edhe disa ditë kur u bâjke ai ndërrimi, ish Kolë Shiroka hala kryetar, tani m’u zgjedh unë erdh Stambolliqi.
Ka ardhë te kryetari, te Kola. Hajde, po shkojmë në Fushë Kosovë, po i bâjmë shoqni, terreni jonë âsht.
Unë masi isha kandidat për kryetar, Kola, tha hajde bashkë po shkojmë, me Ragip Halilin, kryetar i Komitetit komunal.
Aty në atë sallë, vë vë vë përzin diçka, ma s’e dishim na. Stambolliqi e mbajti nji fjalim, po ishte koxha i matun dhe që mos me ia falë ata Stambolliqit, në fund ju tha kur po vini, tha Beograd, s’ka nevojë me ardhë. Na vijmë këtu bashkë me udhëheqsinë e Kosovës dhe i zgjidhim këto probleme. Në Beograd, tha, nëse ju ndodh a qysh ju ka ndodhë herën e fundit keni shku te ambasada sovjetike mu anku, asaj i thojnë tradhti.
Qaty e ka hangër Stambolliqi.
Tani hajt hajt, nuk âsht ai që ka dhânë provim. Nji vjet masanej, apet me aranzhmanin e Qosiqit, çohet e vjen Millosheviqi.
Edhe ai n’terren tonin, e pritëm unë e disha... po e thirri në telefon, i thâm kqyre çka: hajde ti më së pari në Kryesinë e Komitetit Krahinor e mbajmë nji bisedë, mendojshmi krejt m’i thânë që kjo punë âsht nuk bën kështu me bâ. Ai qysh ka qenë mashtrues nuk tha jo. Po tani jo ju ka vonu helikopteri me mbërri në atë mbledhje në Fushë të Kosovës, ti paske qenë aty, policia jonë e majke rendin kishe.
Na mbrena ia kanë nisë ata Sholeviqat, Mitar Baleviqat jashtë ata ekstremista tue ba hygjym kishe po dojnë me hi Policia jonë t’u mbajt rend.
Po vjen Sholleviqi po thotë: “druže predsedniče (shoku kryetar v.j.)... s’po na lâjnë me hi, po na rrehin jashtë, po na rrehin policia”.
Unë e po ia baj atij “beži” (Ik!, v.j.). Po ka dalë, apet po kthehet. Për nji moment Millosheviqi veç u çue, tash une mbas tina me kqyrë çka po ndodhë.
Kur del nji pamje në televizion, kur thotë ai: “Niko ne sme da vas bije!” unë jam qaty... thojsha ndoshta s’ka ndonji budallë që mendon që kam dalë me e përkrah, unë kqyrsha çka po don, dojsha me ditë origjinal.
Kur ka dalë aty, po kqyrë qysh ka qenë ai, njifarë gegje atje poshtë: “Biju nas!” (“Po na rrahin!”, v.j.) ai kishe spontanisht, e nuk e kam kuptu që u bâ pjesë e skenarit ajo, edhe tha “Niko në sme da vas bije!” - “S’guxon kurrkush t’ju rrahë”
Surroi: E ka pas çuar fytyrën si Musolini.
Vllasi: Kush duhet me hi mrena le t’hin Kush duhet me hi... ajo salla ish mbush... U kthy, i thashë “a e ke pa që salla o plot, s’ka kush me hi”, po këta kanë ardhë këtu me bâ policia me ndërhy. Qe qashtu ka qenë ajo. Edhe tani doli që Stambolliqi nji vjet përpara nuk e ka dhanë provimin, e ky e ka dhanë provimin në prill 1987-n.
A e di kur ndodhi përçamja në udhëheqësinë e Serbisë? Në shtator1987-n. Qat vit
Surroi: Aty kemi qenë në Plenumin e tetë.
Dua ta përmbylli me një metaforë, sepse e përmende Qosiqin, e ky në njërin prej librave të tij thotë “(serbët, v.j.) ne jemi popull i cili gënjen, që e kemi ndërtuar me gënjeshtër etj. etj.”, po njëra prej gënjeshtrave e cila është shndërruar në pjesë të mitologjisë serbe, ka qenë rasti i një shërbyesi civil në shërbimin ushtarak në Gjilan, ky është rasti Martinoviq.
Edhe kjo është njëra prej gënjeshtrave e cila jo veç që ka mbijetuar, po është shndërruar në pikturën e madhe që është në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Serbisë, të një piktori, Dimitrije Popoviq, nëse s’gaboj, i cili e prezanton Martinoviqin si të dhunuarin e shqiptarëve në pozën e Jezu Krishtit.
Vllasi: Jezu Krishtit, qashtu, qashtu!
Ajo ka qenë e inskenume... Ai ka punu në shtëpinë e Armatës në Gjilan, dhe ka dalë me punu arën.
Ato janë perversione, i ka bâ vetë.
Surroi: Domethënë ka bërë masturbim anal me shishe.
Vllasi: Po, po.
Komandanti i Garnizonit, masi ka qenë punëtor aty i ka thânë shefit të sigurimit në Gilan, Selim Brosha: “Kqyre çka. Këqyrni mos të zatetet naj shqiptar përreth kazermës në njiqind metra. Kanë ardh me ushtarë me gju”
Pse?
Këqyre çka i kanë bâ Martinoviqit
Surroi: Atij iu ka thy shishja!
Vllasi: ...dhe masandej u mor ajo m’u analizu, me këqyrë çka ka ndodhë. Dhe u konstatu që Martinoviqi e ka bâ vetë. Gjyqtar hetues ka qenë nji Vukashin Trumpiq, ai jep vlerësim, “ai e ka bâ”.
Mjeku i Qendrës Klinike në Prishtinë, Mihajlloviq, ai ka thënë, âsht në pyetje vetëlëndimi dhe a e di qysh u zbulu definitivisht?
E merr komandantin e Garnizonit të Gilanit, i cili ka qenë i mllefosur, Selim Brosha e i thotë: “Të shkojmë bashkë se e kemi urdhnin me zbulu patjetër të vërtetën, çka do që ka ndodhë me këtë rast. Në Prishtinë, ti na ndimon. Vijnë në Prishtinë, në Qendrën Klinike. Ai hin me bisedu me to si eprori i tina. Selimi e ndreq kasetofonin, thotë mbaje në xhep, le të shënohet çka po të thotë ai e tani këqyrim.
Ai ani. Kur hin ai, po e ndigjojnë shiritin, Selimi, serbisht ai i thotë: Qysh je a je mirë? A po bën ma mirë? Hajt se e gjâjmë ne kush ta ka bâ.
Ai pak si kajti... i thotë... a di çka... ty të du si babën, po mos e merrni në qafë kurrkând, se jam vetë fajtor. Me qaq.
Ai tha: “Ani, ani mirë, veç shnoshu ti”. Kur del, ka qenë shumë korrekt, ai komandanti, ka qenë njifarë Ivanoviqi. Thotë Selim u zbulu kjo punë. S’po bëjmë të madhe.
Selimi i thotë “Çka me bâ me shiritin?”
Thotë me m’fal shiritin s’un ta jepi edhe nxjerrin qaty e asgjâsojnë dhe qështu u zbulu. A në Beograd e bânën legjendë!
Legjendë e përshkrove ti, si gazetar e ke përcjellë çka ka ndodhë lidhur me atë rast, unë po të tregoj qysh u zbulu, u ndriçu rasti.
Surroi: Edhe kjo mbetet metafora e marrëdhënieve Serbi-Kosovë, në fakt, se është e ndërtuar mbi këtë narracion të viktimizimit. Por kjo mbetet tash për t’u biseduar në episodin e ardhshëm.
(Vijon)
