Çfarë na bëri vrasja e Jamal Khashoggit

Pas vrasjes së kolumnistit saudit, intelektualët, autorët dhe aktivistët në Lindjen e Mesme po e censurojnë veten, nga frika prej qeverive të tyre.

Herën e fundit që e pashë mikun tim Jamal Khashoggin ishte shtatori i 2017- s, kur ai e kishte nisur jetën në SHBA, në ekzilin e vetimponuar. 

Folëm për politikë gjatë darkës, në një restorant në Washington. Ai po tallej me telashet e mia për ta prerë një copë mishi dhe lehtësinë me të cilin ai vetë e kullufiste një pjesë të madhe. 

Të shkruash dhe të guxosh ta shprehësh një mendim nuk është se ka qenë ndonjëherë diçka e lehtë në Lindjen e Mesme. Pasi që Jamali u torturua dhe u vra në 2 tetorin e vitit 2018, brenda Konsullatës saudite në Stamboll, me trupin që iu gjymtua dhe nuk u gjet kurrë, shumë autorë, intelektualë dhe aktivistë filluan t’i frikësohen kësaj normaleje të re. Madje edhe zërat më të guximshëm dhe më kritikë tani kanë nisur të hezitojnë. 

Pas konfirmimit të lajmit për vrasjen e tij, mosbesimi, pafuqia dhe ndjesia e tmerrshme e vetmisë do të më mposhtnin. Një mëngjes, u zgjova me një dhëmb të thyer në gojë, që me sa duket e kisha nxjerrë në gjumë. 

“Kjo mund të më ndodhë edhe mua”, mendoja. Më 2011, pasi që kryengritja kundër presidentit Ali Abdullah Saleh shpërtheu në Jemen, dukej sikur tërë gjenerata ime kishte dalë nëpër rrugë, në kërkim të ndryshimeve dhe lirisë. Iu bashkova një grupi të vogël të të rinjve dhe të rejave, që e flisnin rrjedhshëm anglishten dhe arabishten. Nuk hezitonim të flisnim publikisht për kanalet televizive, të shkruanim artikuj, të vepronim si ndërmjetësues për gazetarë ndërkombëtarë, t’i ndihmonim organizatave ndërkombëtare në dokumentimin e masakrave dhe të kritikonim mbulimin e dobët të ngjarjeve në Jemen nëpër mediet sociale. Guximi për t’u ngritur në Jemen më 2011 nënkuptonte jetën në frikë të arrestimit dhe torturimit, me mundësinë që të vriteshe. 

Pranvera Arabe u zëvendësua me një kombinim të ndërhyrjeve të jashtme, luftërave indirekte, kundër-revolucioneve, puçeve, transicioneve të dështuara, shtypjeve të pakënaqësive dhe projeksioneve të ndryshme destruktive të pushtetit. Më 2014, unë ndihmova në bashkëthemelimin e një organizate të pavarur për hulumtime në Sana, me operacione në tërë shtetin. Kolegë të mi janë arrestuar, përndjekur, ndaluar dhe kërcënuar prej të gjitha palëve në konfliktin që po vazhdon. Sa herë që më thirr ndonjë koleg në Jemen, unë pres lajme të këqija. Edhe në shtetet e tjera të rajonit, gjendja është po aq e rëndë. Më 2016, më dëbuan prej Bahrejnit. Gjatë vitit të kaluar, e mora lejen ta vizitoja Sanan, që kontrollohet prej lëvizjes së armatosur “Houthi”. Me gjithë garancitë për sigurinë time, ndihmëses ia dhashë një deklaratë 120-fjalëshe për mundësinë e vrasjes apo arrestimit, të cilën ajo duhej ta publikonte, po të mos kontaktonim për më shumë se 24 orë. Jamalin e pata takuar për herë të parë në Bejrut, më 2009, gjatë konferencës të fondacionit arab “Thought”, fondacion ky i themeluar nga princi Khaled bin Faisal al-Saud i Arabisë Saudite. 

Nisa që të lexoja shkrimet dhe analizat e tij, kryesisht për të kuptuar se si dëshironte Qeveria të mendonin qytetarët sauditë. Për vite, ai ishte redaktor i një prej gazetave kryesore të Qeverisë së Arabisë Saudite dhe këshilltar për medie i ish-drejtorit të inteligjencës saudite. Në mars të 2015-s, Arabia Saudite e Jamalit nisi që ta bombardonte Jemenin tim. Asokohe isha në Sana dhe shikoja se si Jamali e përdorte llogarinë e tij në Twitter për t’iu gëzuar bombave që binin në qytetin tim. Në Sana, shihja burra, gra dhe fëmijë, të frikësuar dhe të përgjakur. Nganjëherë na citonin të dyve – mendimet tona të kundërta – në artikujt apo intervistat rreth luftës. Ai ishte besimtar, aktivist në mbështetje të fushatës ushtarake saudite në Jemen. 

Për këtë arsye, vrasja e tij shkaktoi aq frikë dhe tmerr. Jamali nuk ishte disident. Ai besonte në Arabinë Saudite dhe princin Mohammed bin Salman. Në fund të verës së 2017-s, Jamal dhe unë ishim pjesëmarrës në një konferencë në Washington, ku ai foli me pasion për Pranverën Arabe, ngritjen e princit Mohammed dhe planin e tij “Vizioni 2030” për diversifikimin ekonomik të mbretërisë. Jamal ishte i ngazëllyer me vizionin e princit Mohammed, posaçërisht planin për nacionalizimin e vendeve të punës. Ai e kishte shkruar një libër të titulluar “Okupimi i tregut saudit”, duke bërë thirrje, pak a shumë, për dëbimin e punëtorëve të huaj nga Arabia Saudite. 

Ne kishim mospajtime të mëdha në këtë pikë – miliona jemenas vareshin prej remitencave të familjarëve që punonin në Arabinë Saudite – po e dëgjonim njëri-tjetrin me respekt dhe zemër të hapur. Dy ditë pas konferencës, ne u takuam për darkë në Washington. Në një pikë, Essam al-Zamil, ekonomist saudit, na u bashkua. Jamali ishte i lumtur, pasi që e kishte gjetur një shtëpi dhe tani ishte në procesin e mobilimit të saj. 

E pyeta nëse ky ishte tregues se ai planifikonte të vendosej në SHBA. “Po”, u përgjigj. E kuptova se Jamali nuk ndihej më i sigurt në Arabinë Saudite. Dy shoqëruesit e mi të darkës nuk i pashë që nga atëherë. Zyrtarët sauditë të inteligjencës po e prisnin Al- Zamilin të nesërmen, në Aeroportin e Riadit. Atë e dërguan në burg dhe Al- Zamil nuk është parë më. Njëjtë si Jamali, Al-Zamili e mbështeste Qeverinë saudite; gjatë kohës sa ishim në Washington, ai po e promovonte “Vizionin 2030”. Gabimi i tij me sa duket ishte kontestimi publik i pjesës së planit të princit për lëshimin në treg të aksioneve të “Aramco”-s, kompanisë shtetërore të naftës. 

Princi Mohammed njihej për paparashikueshmërinë e tij, por vrasja e Jamalit e vuri në një ligë tjetër. Në tërë botën arabe, intelektualët, shkrimtarët, aktivistët dhe qytetarët e zakonshëm po e censurojnë veten, në mënyrë që të mos i censurojë Qeveria. Në Jemen, vendlindjen time, gjendja është pak më ndryshe. 

Para se “Houthi”-t ta merrnin kontrollin mbi Sanan, qyteti kishte më shumë se 20 gazeta të pavarura. Tani nuk kemi shtyp të pavarur, vetëm publikime të “Houthi”-ve. Që nga 2015-a, “Houth”-it kanë arrestuar dhjetëra gazetarë. Në dhjetor të 2016-s, miku dhe kolegu im, Mohammed al-Absi, që ishte gazetari më i njohur hulumtues në Jemen, u vra në Sana. Ai u helmua gjatë kohës sa po merrej me hulumtimin e ekonomisë së luftës. 

Dy vjet më vonë, Paneli i Ekspertëve të OKB-së, duke cituar dhe duke u mbështetur në punën e Mohammedit, konkludoi se komandantët e lëvizjes “Houthi” janë aktorët kryesorë në tregtinë e paligjshme me karburante në Jemen. Vrasësit e Mohammedit nuk u gjetën kurrë. Manal al-Sharif, aktivistja saudite për të drejtat e grave, që pati guximin për ta ngarë veturën para se princi Mohammed ta lejonte një gjë të tillë, rishtazi e mbylli llogarinë e saj në Twitter, për herë të parë që nga 2008-ta. Madje edhe Libani, ku kam jetuar për shumë vjet dhe të cilin e çmoj si oazë e mendimit të lirë, është duke e humbur lirinë e shprehjes. 

Pas zhdukjes së Al-Zamilit, ekonomistit saudit me të cilin kisha darkuar bashkë me Jamalin më 2017, unë i shkrova Jamalit, duke e lutur të mos kthehej në Arabinë Saudite. “Nuk do të befasohesha nëse ti e ke radhën”, i shkrova. “Ato të gjitha rrëzohen në të njëjtën mënyrë”, u përgjigj ai, duke iu referuar regjimeve autoritare. Një vit më vonë, eshtrat e Jamalit ende nuk janë gjetur, por porosia saudite, e shprehur në emër të autokratëve të rajonit, është dëgjuar qartë: Nëse nuk e thoni atë që duam ne ta thoni, vdekja juaj do të jetë mizore, trupi juaj do të zhduket dhe nuk do t’ju varrosin kurrë. 

Vrasja e Jamal Khashoggit na paralajmëroi të gjithëve. Mbase rreziku më i madh me të cilin përballet sot bota arabe është se nuk ka mbetur askush të bërtasë, të shkruajë apo të këndojë se mbreti është lakuriq, në rajonin e vërshuar prej mbretërve. (Autori është bashkëthemelues dhe drejtor i Qendrës për Studime Strategjike në Sana dhe bashkëpunëtor në “Chatham House”).