Qielli i kaltër, pa re, por jo me ndonjë diell që digjte. Ajri i ftohtë depërtonte në mushkri, të priste, si me thikë. Ishte muaji im, marsi. Dita e parë e pranverës. Pasi më në fund ia dolëm t’i bindnim shefat se duhej dalë në terren, tash thuajse na hakmerreshin duke kërkuar që të dilnim sa më shpesh në terren. Kërkonin informata nga dora e parë se cilat ishin dimensionet e asaj që po ndodhte. Ne e quanim luftë. Ata e quanin konflikt. Me qejf do ta quanin luftë civile, ashtu i kishin thënë katrahurës në Bosnjë. Por, nuk mundnin, sepse nuk ishte. Ishte sulm frontal nga të gjitha anët e një policie gjakpirëse ndihmuar nga banda paramilitarësh, kundër një populli që kishte vetëm një forcë të vogël guerilje dhe keq të armatosur, e që nuk mund ta mbronte.
Lufta e nisur në Drenicë menjëherë nisi të shkaktonte pasoja. Kishte shumë lëvizje njerëzish, kryesisht grash e fëmijësh. Të atyre për të cilët duhej përkujdesur UNICEF-i me mandatin që kishte. Por, të cilëve kishte shumë pak për t’u ofruar, sepse me vite ishte orientuar të jepte ndihmë profesionale e jo ndihmë të drejtpërdrejtë humanitare. Pas një kohe shumë të shkurtër e kuptuam se edhe vetë prezenca jonë në terren ishte njëfarë ndihme humanitare më vete: raportet që i përcillnim në zyrat qendrore në Gjenevë dhe Nju-Jork ishin pasqyrimi i përkeqësimit të situatës dita më ditë. Aq të mëdha ishin dallimet nga njëra vizitë në tjetrën, sa thjesht na linin në ngrirë, tek mendonim nëse mund të bëhej edhe më keq. E mund të bëhej. Dhe u bë.
* * *
Për më pak se një javë Gllogovci kishte ndryshuar tmerrësisht. Kur hymë në Shtëpinë e Shëndetit nuk gjetëm njeri. U nisëm drejt katit të fundit, aty ku ishte materniteti. Kishte kaluar pak kohë qëkur ishte meremetuar kulmi i cili pikte drejt në Repartin e Gjinekologjisë. Aty ku me qindra fëmijë kishin lindur prejse ishin futur masat e dhunshme tetë vjet më parë. Atëbotë, i gjithë gëzim, drejtori i Shtëpisë së Shëndetit, dr. Lec Ukaj, më pati thënë: “Po e meremetojnë kulmin, më në fund. Më kanë dhënë garanci 20-vjeçare se kulmi nuk do të pikë”. Nuk e di se çka m’u dha që iu përgjigja: “O Lec, po kush na garanton se do të jemi gjallë brenda gjashtë muajsh. O mos ju beso hajnave, se pa pikë prapë nuk e lë”.
Kishte të veshur mantelin e bardhë, bilur të pastër. Bartte kravatën përfundi, dhe duart e mirëmbajtura i mbante në xhepa të mantelit, me gishtërinjtë e mëdhenj jashtë xhepave. Nuk ndihej rehat. Ishte një nga dy drejtorët shqiptarë që kishin mbetur në sistemin shëndetësor nën masat e dhunshme dhe ndiente presion prej të gjitha anëve. Por, në Gllogovcin veç me shqiptarë, nuk ka pasur kush tjetër të bëhej drejtor, ndërkohë që shërbimet duhej ofruar. Por, me plasjen e luftës, numri i pacientëve në këtë institucion kishte rënë për 80%; materniteti ishte mbyllur dhe ky kishte humbur plotësisht kontaktin me ambulancat e terrenit. Na përcolli deri te dera e hyrjes. Dëgjohej vetëm fishkëllima e frymës. Të asaj që e sjell luftën.
* * *
Gllogovci tashmë ishte bërë “zona jonë operative”, tek e cila ktheheshim shumë shpesh. Në çastin kur i formuam, me njëqind telashe, ekipet mobile mjekësore, në bashkëpunim me dr. Gani Demollin dhe shërbimin shëndetësor të “Nënës Terezë”, prania jonë në terren fitoi në peshë. Kontrollimi i mbi 200 pacientëve në ditë çdo javë apo çdo të dytën javë, varësisht nëse policia na lejonte qarkullimin, u bënë domethënëse. Sidomos për neve. Ishte ndjenjë shumë e keqe kur dilje në terren duarthatë dhe me letra në dorë. Tash bile kishim barna.
Shtëpinë e Shëndetit e vizitonim më rrallë. Nuk na çonte rruga andej, duke e pasur parasysh se dyndjet po ndodhnin në fshatrat larg qendrës komunale. Nga fillimi i qershorit, megjithatë u desh ta bënim një nga ato vizitat për të evidentuar se çfarë po ndodhte me vaksinimin. Ani pse e dinim që nuk do të zbulonim gjë të re: se vaksinim nuk kishte për shkak të lëvizjes së shpeshtë të popullsisë. Mbërritëm. Hymë në ndërtesë, thuajse hymë në friz. Nuk e di pse mërdhija sa herë hyja në atë ndërtesë, edhe pse nuk kishte klimatizim. Shtëpisë së Shëndetit veç sa nuk ia kishin vënë drynin. Leci kishte hequr dorë nga posti, e kishte braktisur atë dhe kishte shkuar në vendlindje. Por, jo pa e marrë me vete frigoriferin e vaksinave që UNICEF-i e kishte sjellë më 1996, për fushatën kundër Polios. Vaksinim, pa asnjë dyshim, më nuk kishte.
U nisëm në Gradicë, kësaj radhe kah Çikatova e Vjetër, e nëpër Gllanasellë. Herën e parë që kishim qenë atje disa muaj më herët, kishim shkuar nga Guri i Plakës, për t’i shmangur kontrollet policore, nëpër një rrugë mos vet të keqe, por të paharrueshme.
Ambienti në Gradicë ishte krejt tjetër nga ajo që kishim parë në Gllogovc. Si të ishte botë tjetër, si të ishte dyndur e gjithë Drenica aty. Fshati më i largët i Gllogovcit, në kufi me komunat Obiliq e Vushtrri, te Qyqavica, përnjëherë ishte bërë me spital.
U afruam te shkolla e fshatit. Na drejtuan nga bodrumi i shkollës. Aty na prisnin Leci dhe bashkëshortja e tij, Eminja. Të katër fëmijët e tyre i kishin vendosur te prindërit e Emines. Përgjegjësia që kishin marrë mbi supet e tyre ishte monumentale. Bodrumi ishte pastruar e adaptuar dhe ishte shndërruar në ambulancë. Për befasinë time, aq bukur ishte organizuar ajo hapësirë saqë nga ana e djathtë nga hyrja, aty ku nuk kishte dritare, ishte vendosur tavolina për lindje dhe, e ndarë me perde, disa shtretër. Te perdja e dytë që e izolonte atë pjesë ishte frigoriferi i UNICEF-it. “Flakë, a po e njeh?”, më pyeti për frigoriferin. Buzëqesha. “A po keni rrymë”, e pyeta. “Ia bëjmë diqysh mos me mbet pa të”, më tha. Nuk pyeta qysh. Por vaksinat duheshin mbajtur në temperaturë konstante, që të mos prisheshin. Me një buzëqeshje prej veshit në vesh, që ia zbulonte dhëmbët e bardhë e të rregullt, më tha: “E kam marrë me vete edhe BCG-në” (vaksinën kundër tuberkulozit, jepet në javën e parë pas lindjes).
* * *
Emines dhe Lecit do t’u ktheheshim dy muaj më vonë. Me gjasë do të kemi bartur ndonjë kuti me barna, kryesisht pediatrie. Që t’iu gjendeshin. Frigoriferi ende ishte aty, por më në të nuk kishte vaksina. Tash ruante diçka tjetër, nuk e dija saktësisht çka. Dhe nuk kisha kureshtje për ta ditur. As pasi Leci më ftoi ta përcillja. Sërish hymë nga bodrumi, por disi më duket ka qenë një derë tjetër që na shërbente. E hapi derën: një sallë operacioni e pajisur, për aq sa merrja vesh unë, për ndërhyrje kirurgjikale.
Ishte spital ushtarak!
Leci e menaxhonte, me ndihmën e Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq (KNNK) që i transportonte specialistët shqiptarë në terren, aty ku duhej kryer operacione, në kushte njëmend të rënda.
Ditën kur shkuam, KNNK-ja e kishte sjellë një pajisje të cilën nuk e di për çfarë arsyeje nuk kishin arritur ta dërgonin në Likoc. Leci duhej organizuar logjistikën për ta nisur atje. U paraqitëm vullnetarë. Me vete e kishim bacën Xhemë – ai i dinte krejt rrugët nga mund ta shmangnim policinë. E çuam në vend porosinë e tij.
Tek hipëm në xhipat e bardhë, Leci, jo më me mantel të bardhë, por me tesha kirurgjikale, doli në krye të oborrit të vockël të shkollës. Ngriti dorën, në shenjë përshëndetjeje.
* * *
Qielli i kaltër, pa re, me diell sikur të mos ishte. Kishte diçka në ajër, vështirë e përshkueshme. E megjithatë ishte vetëm fillimi i vjeshtës. Të thatë, por paralajmëruese e një dimri të acartë, pavarësisht këmbimit të zjarrit. Pavarësisht shkrumbimit të pashpirt të qindra katundeve gjithandej.
Paralajmëruese e vdekjes.
Shtatori solli ofensivën e radhës. Solli edhe një masakër, në Abri të Epërme, por para asaj e solli vrasjen mizore të dr. Lec Ukajt, në Qyqavicë. Policia serbe i ishte vënë në ndjekje të tij. Me një foto në dorë. Derisa i ranë në gjurmë.
E çuan në mal dhe e pyetën se me cilën dorë i kishte shëruar pacientët e tij. E kishte çuar të djathtën, po atë me të cilën na kishte përshëndetur herën e fundit. Ia gjymtuan gishtërinjtë dhe më pas e vranë.
Do të ketë qenë edhe një ditë kur qielli vazhdonte të ishte i kaltër. I acartë.
[email protected]
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
