Bashkimi Evropian ka mundur të mos krijohet. Asgjë rreth krijimit të projektit më të suksesshëm paqeje dhe prosperitetit në botë nuk ka qenë e paevitueshme. Në fakt, paqja dhe prosperiteti janë përjashtim dhe jo rregull në historinë e kontinentit evropian. Për çdokënd që ka jetuar në mesin e shekullit XX parashikimi logjik do të kishte qenë se Evropa, pas Luftës së Dytë Botërore, do t’i kthehet traditës së vet shekullore të luftës dhe shkatërrimit. Ishte thjesht interbellum i radhës në mes luftërave që ishin dhe atyre që do të vijnë. Por nuk ndodhi kështu. BE-ja shtroi rrugë për periudhën më të gjatë të paqes dhe prosperitetit evropian. Kjo ndodhi falë liderëve politikë të kohës, të cilët udhëhoqën kontinentin evropian drejt së ardhmes që ne njohim sot. Në këtë sens, BE-ja sikur vetë historia e njerëzimit është rrëfim i ideve të qëllimshme dhe rastësive të paqëllimshme, të cilat ne sot njohim si histori. Në këtë histori Dita e Evropës zë vend qendror, si ditëlindja e Bashkimit Evropian. Dhe në fakt 9 maji është shembull i bukur i historisë si rrëfim i ideve të qëllimshme dhe rastësive të paqëllimshme. Përderisa krijimi i BE-së ishte ide e qëllimshme, deklarata e Shumanit ishte rastësi e paqëllimshme. Në librin e tij të fundit “Ambasadorët”, Robert Cooper rindërton dinamikat të cilat kanë sjellë deri te fjalimi tanimë i famshëm i ministrit të Jashtëm francez.
Asgjë rreth suksesit të paprecedent të eksperimentit evropian nuk ishte e paevitueshme. Evropa ka mundur të zhytet përsëri në ciklet historike tradicionale të luftës dhe shkatërrimit. Prandaj, sot aq sa festojmë begatitë që na solli Dita e Evropës, festojmë edhe tragjeditë e evituara që ajo i parandaloi. Dhe në gjithë këtë mes gjithmonë m’u ka dukur e padenjë tallja me Ditën e Evropës këtu te ne në Kosovë. Problemi ynë nuk është se çfarë bëjmë në Ditën e Evropës, problemi është se çfarë bëjmë 364 ditë të tjera. Ato janë për tallje, jo dita që solli paqen dhe begatinë më të gjatë në historinë e civilizimit evropian
Bashkimi Evropian ka mundur të mos krijohet. Asgjë rreth krijimit të projektit më të suksesshëm paqeje dhe prosperitetit në botë nuk ka qenë e paevitueshme. Në fakt, paqja dhe prosperiteti janë përjashtim dhe jo rregull në historinë e kontinentit evropian. Për çdokënd që ka jetuar në mesin e shekullit XX parashikimi logjik do të kishte qenë se Evropa, pas Luftës së Dytë Botërore, do t’i kthehet traditës së vet shekullore të luftës dhe shkatërrimit. Ishte thjesht interbellum i radhës në mes luftërave që ishin dhe atyre që do të vijnë. Por nuk ndodhi kështu. BE-ja shtroi rrugë për periudhën më të gjatë të paqes dhe prosperitetit evropian. Kjo ndodhi falë liderëve politikë të kohës, të cilët udhëhoqën kontinentin evropian drejt së ardhmes që ne njohim sot. Në këtë sens, BE-ja sikur vetë historia e njerëzimit është rrëfim i ideve të qëllimshme dhe rastësive të paqëllimshme, të cilat ne sot njohim si histori. Në këtë histori Dita e Evropës zë vend qendror, si ditëlindja e Bashkimit Evropian. Dhe në fakt 9 maji është shembull i bukur i historisë si rrëfim i ideve të qëllimshme dhe rastësive të paqëllimshme. Përderisa krijimi i BE-së ishte ide e qëllimshme, deklarata e Shumanit ishte rastësi e paqëllimshme. Në librin e tij të fundit “Ambasadorët”, Robert Cooper rindërton dinamikat të cilat kanë sjellë deri te fjalimi tanimë i famshëm i ministrit të Jashtëm francez.
Viti është 1950 dhe Evropa ende nuk ka përgjigje për të ardhmen e saj. E pasigurt në vete, dyshuese ndaj të tjerëve, si dhe e kërcënuar nga Ushtria e Kuqe, të gjithë sytë e Evropës janë të drejtuar nga dy shtetet më të mëdha (dhe armiqtë e vjetër): Franca dhe Gjermania. Në këtë renditje: pra fillimisht Franca, pastaj Gjermania. Fillimisht Franca, pasi që ishte fituese e luftës, dhe si fituese nga ajo pritej të udhëheqë kontinentin drejt së ardhmes së tij. Dhe përderisa Franca kuptonte se pa një Gjermani të fortë dhe të zhvilluar nuk mund të këtë Francë të fortë dhe të zhvilluar, ajo njëkohësisht kuptonte rrezikun që vjen nga një Gjermani e fortë, e zhvilluar dhe revanshiste. Prandaj, ky nuk ishte vendim i lehtë për Francën. Vendimi për të ndihmuar ringritjen e Gjermanisë dhe besimi në “engjëjt më të mirë” të Gjermanisë ishte bast kundër historisë. Prandaj është edhe e kuptueshme pse Franca ishte skeptike ndaj ringritjes së Gjermanisë. Në fakt, ky nuk ishte plani A i Francës. Fillimisht Franca kishte propozuar copëtimin e Gjermanisë në shtetet e vogla të kohës së para-Bismarkut. Kur ky propozim u refuzua nga SHBA-ja dhe Mbretëria e Bashkuar, ajo propozoi kontrollin represiv mbi pasuritë dhe industritë gjermane, por edhe ky propozim u refuzua. Në fund vetëm me gjysmë zemre Franca pranoi të besojë në ringritjen e Gjermanisë.
Dhe përderisa në anën e Francës kishte hezitime, në anën e Gjermanisë kancelari Adenauer që nga ditët e para kuptoi rëndësinë e ngritjes së asaj që do të jetë Bashkimi Evropian. “Gjermanët marrin ngjyrën e murit”, thoshte kancelari Adenauer. Me fjalë të tjera nëse populli gjerman ekspozohet ndaj vlerave liberale, demokracisë, ekonomisë së tregut dhe të drejtave të njeriut, atëherë i tillë edhe do të jetë, në të kundërtën është vetëm çështje kohe kur një Hitler i radhës do të rishfaqet. Por vendimmarrja për krijimin e BE-së nuk i takonte Gjermanisë, por Francës. Në fakt SHBA-së, Mbretërisë së Bashkuar dhe Francës – si trio fituese e luftës dhe përgjegjëse për menaxhimin e fatit të kontinentit evropian. Dhe në këtë drejtim ministrat e Jashtëm të këtyre tri vendeve – Acheson, Bevin dhe Shuman – kishin ngritur një format formal të dialogut me qëllim të dizajnimit të arkitekturës së re të bashkëpunimit të kontinentit evropian. Në vjeshtën e vitit 1949 ata u dakorduan se përgjegjësia për këtë t’i takojë ministrit të Jashtëm francez, Robert Shuman. Shefi i tij i stafit, Bernard Clappier, shënoi në memoaret e tij se kjo ishte një rastësi, pasi që Shuman nuk zgjodhi këtë detyrë, por ishte ngarkuar me të nga ana e Achersonit. Dhe në fakt Clappier observoi se Shuman ishte në siklet të madh pasi që nuk kishte asnjë ide të qartë se si do të duhej të duket ajo që do të njohim ne sot si Bashkimi Evropian. Për më tutje ai kishte shumë pak kohë të ofronte një propozim, pasi që takimi i radhës i treshes së madhe ishte më 11 maj 1950 në Londër.
Nën presionin e kohës dhe duke njohur përgjegjësinë që Franca kishte, Shuman zhvilloi konsultime me akterët kyç institucionalë francezë për idetë që do të mund t’i prezantoheshin treshes së madhe në Londër më 11 maj. Njëri nga akterët kyç të konsultuar ishte edhe Jean Monnet, shef i Komisionit Planifikues Francez. Në këtë kohë Moneja ishte figurë e njohur pasi që kishte luajtur rol kyç në kuadër të Luftës së Dytë Botërore dhe gëzonte respekt në të dy anët e Atlantikut. Moneja kishte zhvilluar një zakon të ecjes në natyrë sa herë kishte nevojë për inspirim dhe ide të reja. Kësaj here Monneja udhëtoi drejt Alpeve, ku për dy javë eci nga fshati në fshat duke zhvilluar skeletonin e asaj që do të bëhet Deklarata e Shumanit. Pas kthimit në Paris, Moneja mblodhi në shtëpinë e tij një ekip shumë të vogël ekspertësh, ku edhe u shkrua drafti i parë formal i Deklaratës së Shumanit.
Pas leximit të draftdeklaratës, Shumani vendosi të propozonte deklaratën për miratim në mbledhjen e rregullt të Qeverisë franceze më 9 maj 1950. Kjo do ta pajiste atë me legjitimitetin e nevojshëm për prezantimin e propozimit në Londër më 11 maj. Më 9 maj 1950 kabineti qeveritar miratoi njëzëri deklaratën e Shumanit dhe në pasditen e 9 majit, pas takimit me ambasadorët e vendeve evropiane, Shumani bëri leximin historik të deklaratës në “Salon de l’Horloge” të Ministrisë së Jashtme Franceze. Pjesa e mbetur e këtij rrëfimi është e njohur.
Janë tri arsye përse vendosa të sjell në vëmendje këtë histori. E para: 9 maji dhe Dita e Evropës është shembull i bukur i historisë si rrëfim i ideve të qëllimshme dhe rastësive të paqëllimshme. Derisa ideja e Evropës së bashkuar dhe të lirë ishte patjetër një ide e qartë e vendimmarrësve të kohës, ajo patjetër nuk ishte universalisht e pranuar. Paralelisht me të ishin ide konkurruese dhe modele alternative për fatin e kontinentit evropian. Rrëfimi i Evropës së bashkuar u jetësua falë rastësive të paqëllimshme, të cilat i jetësuan Shumani, Adenaueri, Moneja dhe Achersoni. E dyta: Dita e Evropës aq sa është moment feste për Evropën e krijuar: atë në paqe dhe prosperitet, aq është edhe kujtim për Evropën e evituar: atë në luftë dhe shkatërrim. Asgjë rreth suksesit të paprecedent të eksperimentit evropian nuk ishte e paevitueshme. Evropa ka mundur të zhytet përsëri në ciklet historike tradicionale të luftës dhe shkatërrimit. Prandaj, sot aq sa festojmë begatitë që na solli Dita e Evropës, festojmë edhe tragjeditë e evituara që ajo i parandaloi. Dhe e fundit: në gjithë këtë mes gjithmonë m’u ka dukur e padenjë tallja me Ditën e Evropës këtu te ne në Kosovë. Problemi ynë nuk është se çfarë bëjmë në Ditën e Evropës, problemi është se çfarë bëjmë 364 ditë të tjera. Ato janë për tallje, jo dita që solli paqen dhe begatinë më të gjatë në historinë e civilizimit evropian.
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
