Atë që mbaj mend mirë nga ky vit ishte të ftohtët. Pavarësisht stinës në të cilën kalonim, unë përherë mërdhija. Dimrit po se po – kishte borë e ngricë. Në pranverë nuk shijoja as gjelbërim, as diell. Trupi më rrëqethej thuajse gjithë kohës e shpesh nuk mund të ngihesha frymë se më lidhej një nyje e madhe në fyt. Vazhdoi njësoj edhe në verë – nuk e hiqja dot xhaketën bezhë të linit me plot xhepa... thuajse më ishte bërë mburojë prej një ndjenje që më vinte prej brenda. Bënte ftohtë
Nuk e mbaj mend ditëlindjen time më 1998. Sinqerisht e dyshoj të më jetë kujtuar edhe mua se në atë ditë marsi po mbushja 35 vjet. Lufta kishte filluar. Unë bëja luftë me zyrtarët e organizatës sime, që të dilnim në terren për çdo ditë, kurse në mbrëmje kthehesha nga redaksia e KOHËS Ditore për të treguar se çfarë kisha parë gjatë ditës, ndërkohë që ndihmoja me redaktimin e teksteve që publikoheshin në portalin ARTA në gjuhën angleze.
Portali kishte nisur bashkë me luftën, ndërkohë që tekstet që përgatiteshin prej gazetarëve të KOHËS nga terreni, përktheheshin nga Donjeta Shushka, Valon Baraliu e Mimoza Dalipi. Nuk kishte natë që puna nuk e zinte mesnatën: e kishim me rëndësi që lajmet të mbërrinin sa më shpejt në botë.
Atë që mbaj mend mirë nga ky vit ishte të ftohtët. Pavarësisht stinës në të cilën kalonim, unë përherë mërdhija. Dimrit po se po – kishte borë e ngricë. Në pranverë nuk shijoja as gjelbërim, as diell. Trupi më rrëqethej thuajse gjithë kohës e shpesh nuk mund të ngihesha frymë se më lidhej një nyje e madhe në fyt. Vazhdoi njësoj edhe në verë – nuk e hiqja dot xhaketën bezhë të linit me plot xhepa... thuajse më ishte bërë mburojë prej një ndjenje që më vinte prej brenda. Bënte ftohtë.
* * *
Nga fundi i marsit, lufta kishte filluar të përhapej edhe në Dukagjin. Diku nga maji e qershori, situata filloi të acarohej shumë nga Malisheva, Rahoveci e Suhareka. Po mundoheshim të vëzhgonim situatën me vaksinimin e fëmijëve dhe të organizonim bartjen edhe të vaksinave në terren, ashtu që t’i përfshinim edhe fëmijët e zhvendosur. Se sa ishte ajo punë si përpjekje për ta gjetur gjilpërën në sanë, erdhën për ta parë edhe drejtorët rajonalë të UNICEF-it.
Kërkuan që të dilnim në terren, pavarësisht se ishte e diel. Për ne nuk paraqiste problem, sepse tashmë ishin bërë disa muaj qëkur kishim humbur orientimin e kohës. E shihnim kur po agonte dhe kur po terrohej. Aq na mjaftonte ta dinim se kaloi edhe një ditë.
Vendosëm të shkonim në Malishevë. Tashmë prej kohësh flitej për zonën e lirë nën kontrollin e UÇK-së, ku madje do të “nisnin të lëshoheshin pasaportat e Republikës së Kosovës” nga pushteti civil i UÇK-së. E dinim se nuk mund të kalonim nga Llapushniku, sepse disa qindra metra larg shkollës në drejtim të Gllogovcit, UÇK-ja kishte vendosur një barrikadë. E kishim alternativën për të kaluar nëpër rrugët e shtruara brenda Drenicës për të dalë nga Negroci, porse qëllimisht nuk donim t’i çonim shefat nga ato rrugë. Ato ishin “sekreti” ynë. Megjithatë, i afruam deri te barrikada.
Nuk kishte qenë ajo një strukturë impresive që nuk do të mund të hiqej me një lëvizje tanku: ca karroceri veturash të vjetra, tulla e gurë e mbanin rrugën e mbyllur, kishte katër muaj tashmë. Heshtazi, secili për vete, do të kemi konstatuar se po të donin, forcat ushtarake e policore serbe do të mund ta largonin atë kurdo që do të vendosnin. Dhe ashtu do të ndodhte, vetëm një javë pas vizitës sonë aty.
U kthyem dhe morëm rrugën e Prizrenit. Kaluam varg Lipjanin, Shtimen, Carralevën dhe mbërritëm te kthesa e Duhlës, që çon në Banjë. Me të hyrë në rrugë, ishin vendosur pengesa zigzage dhe duhej lëvizur ngadalë. Nga ana e majtë e rrugës disa metra pasi kalohej oborri i shkollës, në asfalt ishte mbështetur një pankartë: “KUJDES, MINA!”.
Njëri nga shefat kërkoi që të ndaleshim e ta pyesnim ushtarin që qëndronte pranë pankartës se për çfarë mina bëhej fjalë dhe ku ishin vendosur ato. Pra me fjalë të tjera, po qe se ishte e sigurt të shkohej tutje. Ushtari refuzoi të përgjigjej dhe vetëm na bëri me dije të vazhdonim tutje.
Kaluam pa shumë telashe rrugës së asfaltuar dhe nuk pamë diçka të pazakontë deri në hyrje të Malishevës, aty ku kryqëzoheshin rrugët që çonin djathtas në Carrallukë, drejt në Kijevë e majtas në Rahovec.
Nga drejtimi i stacionit të Policisë, që përherë më kishte çuditur për nga lokacioni ku ishte vendosur, disi si në kodër, po vinte një vargan i gjatë dasmorësh. Nuk e di sa vetura ishin përfshirë në detyrën që kishin përzgjedhur për atë ditë, të shkonin e të merrnin nusen, porse e mbaj mend, me habinë më të madhe, veturën e bajraktarit: në haubë e kishte të vendosur një kukull të madhe, me fustan tyli, pra që do të duhej ta paraqiste nusen, po supozoj. Boritë nuk ndaleshin së buçituri teksa e përcillnin veturën e parë, që ishte nisur nga drejtimi i Banjës.
Qendra e vogël e Malishevës, me përplot dyqane montazhi nga llamarina, para ndërtesës së Komunës, po vlonte nga njerëz të hareshëm. Ky ishte territori i lirë, flitej vetëm shqip dhe dy familje kishin vendosur të trashëgoheshin. Kishte arsye për gëzim. Por, megjithatë ajo që po shikonim ishte aq surreale, saqë mbetëm dëshmitarë të heshtur të asaj që po ndodhte.
* * *
Morëm rrugën nga Rahoveci, për t’iu afruar shkollës dhe shtëpisë së shëndetit – pavarësisht se ishte ditë pushimi, Malisheva ishte ndër të rrallat vende ku këto dy institucione funksiononin rregullisht. E funksiononin për shkak se nuk kishin pësuar asnjë dëm fizik dhe se Malisheva ishte territor nën kontrollin e UÇK-së.
Pas një cope të shkurtër rruge, u ndalëm. Nuk mundëm të depërtonim tutje. Një lumë i madh njerëzish po zhdirgjej tatëpjetës së asfaltit, në tërë gjerësinë e tij. Ishin shumë dhe shumica vinin këmbë.
Te kjo pjesë e rrugës buçiste heshtja. E ftoftë. Tek e kapje shikimin e ndonjërit, në sytë e tyre e gjeje frikën. Tmerrin. Pashpresën. Rahoveci kishte rënë.
Do të merrnim vesh se rreth 25 mijë njerëz u detyruan të zhvendoseshin dhe kishin ardhur në Malishevë, që si komunë, mbase do ta kishte dyfishin e këtij numri. Ishte përtej sfide të gjendeshin hapësira për t’i strehuar. Paniku nisi t’i kaplonte aktivistët... ishte vonë pasdite. Edhe pak do të binte terri.
U përpoqëm të shkojmë në Rahovec. Posa erdhëm te kthesa e Zatriqit, na ndali policia. “Ne možete dalje. Ne garantujemo sigurnost od terorista”. (S’mundeni të shkoni tutje. Nuk ua garantojmë sigurinë për shkak të terroristëve). U kthyem prapa.
Lumenjtë e njerëzve ishin shkrirë në një. Dasmorët e kishin arritur cakun. Dëgjohej ndonjë e shtënë aty-këtu. Nuk mund të thuhej se ishin të shtëna lufte. U kthyem në Prishtinë. Zemra m’u bë akull.
* * *
Katër ditë më vonë, do të merrnim një thirrje telefonike nga një aktivist lokal në Prizren, i cili na thoshte se një grua kishte raportuar për ngujimin e 130 fëmijëve në një bodrum në Rahovec. Fëmijët ishin “mandat” yni dhe nëse dikush duhej kujdesur, ata ishim ne. Të nesërmen u nisëm për në Prizren.
Pika e “mbledhjes së informatave” gjendej e vendosur në një dyqan te Stacioni i autobusëve në Prizren, ku e kishte selinë edhe LDK-ja. E kërkuam aktivistin dhe ai na vuri në kontakt me gruan që e kishte dhënë informatën për fëmijët. Rrëfimi i saj qe përplot me kontradikta dhe m’u desh një kohë për të kuptuar se kur fliste për 130 fëmijët, në fakt e kishte fjalën për gjashtë fëmijët e saj që kishin mbetur të ngujuar diku në një bodrum në qytetin e Rahovecit.
Assesi të kuptoja sesi ajo, me bashkëshortin, kishin dalë prej qytetit pa fëmijët e tyre. Sa herë niste të më tregonte, dilte ndonjë detaj i ri, derisa më në fund nuk u thye: kishin ikur pa fëmijët dhe tash donte kthehej atje që të bashkohej me ta.
E kisha shumë të vështirë të kuptoja se ku saktësisht gjendej shtëpia. Me futjen e masave të dhunshme më 1990, krejt emrat e rrugëve në të gjitha vendbanimet e Kosovës kishin pësuar ndërrime emrash. Ishte e pamundur të identifikoheshin shtëpitë me adresa. M’u kujtuan pesë ndërtesa për t’u orientuar: hoteli “Park”, teqeja, komuna, shtëpia e shëndetit dhe stacioni i autobusëve. Shtëpia e shëndetit ra, ngase gjendej në pjesën e banuar nga serbët.
Më shpjegoi se shtëpia ishte pas teqesë, në rrugën e dytë a tretë pas, shtëpia e katërt a e pestë varg. Merrja shënime shpejt, e pavetëdijshme se kjo do ta komplikonte punën për këdo që mund t’i merrte shënimet e mia për orientim: ngjyra e gjelbër e kimikut e bënte edhe më të palexueshëm shkrimin tim, edhe ashtu të palexueshëm...
Informatat nuk mbaruan me të. U identifikuan 20 shtëpi, të cilat m’i përshkruan në detaje, ku besohej se kishte shumë njerëz nëpër bodrume. Në njërën nga to gjendej një grua shtatzënë së bashku me të birin katërvjeçar dhe një nënë e re e dy fëmijëve që ishte plagosur.
Baza nuk na lejonte të shkojmë në Rahovec – ekipi atë ditë numëronte dy shqiptarë. Nuk do të na lejonin kalimin pa një të huaj me vete. Ishte urgjente që dikush të shkonte. E dinim se ekipi i Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq (KNKK) do të nisej për në Rahovec, por nuk kishim si të binim në kontakt me ta: telefonat mobilë nuk na bënin jashtë Prishtinës.
Dola në rrugë për të parë po qe se kishte ndonjë xhip në lëvizje. Dhe sikur ta kisha porositur, e pashë veturën e KNKK-së që vinte në drejtim të Prizrenit. E ndala. Ishte Lum Shala ai i cili e ngiste. Lumit ia dhashë krejt materialin e mbledhur dhe i thashë se e vetmja e cila mund të ma lexonte shkrimin ishte shoqja ime e ngushtë, Linda Bunjaku, dhe se asaj do të duhej dorëzuar shënimet.
* * *
Ekipi i KNKK-së u nis menjëherë për në Rahovec. Edhe pse iu nxorën telashe në Bellacërkë (tash Fortesë), megjithatë i lejuan që të kalonin.
Linda bashkë me ekipin e saj i vizituan të gjitha shtëpitë dhe çka është më me rëndësi, i gjeti gratë. U vendos që gratë të transportoheshin menjëherë në Prizren, e që ditën e nesërme ekipi të shkonte sërish për të shikuar se si mund të ndihmoheshin të tjerët.
Sikur ta mbante fëmijën me zor në trupin e saj, gruaja shtatzënë lindi vetëm në çastin kur arriti në spital.
Të nesërmen, ekipit të KNKK-së nuk iu lejua hyrja në Rahovec.
