Parimi i sundimit të ligjit është njëri ndër kryesorët së bashku me liritë individuale dhe liritë politike që përmendet në vet preambulën e Statutit të Këshillit të Evropës i miratuar në Londër në vitin 1949. Sundimi i ligjit është një koncept i gjerë, i cili është i lidhur ngushtë me vetëqeverisjen demokratike. Si i tillë, sundimi i ligjit nuk kufizohet vetëm në degën e pushtetit gjyqësor të cilin e përdorim më së shpeshti, por në të gjitha degët dhe nivelet e pushtetit shtetëror, si gjatë ushtrimit të një autoriteti publik, por edhe tek marrëdhëniet e vetë individëve sipas së drejtës private.
Përtej një parimi kërkesat për sundimin e ligjit duhet të jenë të materializuara në sistemin politik dhe juridik të një vendi dhe të cilat funksionojnë në praktikë duke i dhënë kuptim qeverisjes demokratike si dhe lirive dhe të drejtave universale. Për këtë qëllim Komisioni i Venecias në kuadër të Këshillit të Evropës në vitin 2011 miratoi raportin për sundimin e ligjit, i cili identifikoi tipare të përbashkëta për sundimin e ligjit në të cilin u përfshi edhe lista kontrolluese, e cila mund t`u shërbente shteteve për të vlerësuar gjendjen e sundimit të ligjit. Përfundimisht lista kontrolluese për sundimin e ligjit u miratua nga Komisioni i Venecias në vitin 2016 dhe nga Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës në vitin 2017. Kjo listë në masë të madhe i jep kuptim dhe përkufizim paksa më konkret nocionit të sundimit të ligjit.
Lista kontrolluese për matjen e sundimin e ligjit përfshin këto kategori: 1) ligjshmërinë, 2) sigurinë juridike, 3) parandalimin e keqpërdorimit të autoritetit (pushtetit), 4)barazinë para ligjit dhe mosdiskriminimin dhe 5) qasjen në drejtësi. Secila kategori është e ndarë në nënkategori për vazhduar më tej me një listë pyetjesh, përgjigjet e së cilave janë tregues së në ç`masë është gjendja e sundimit të ligjit në një shtet të caktuar.
Në kontekstin kosovar aplikimi i një liste të kontrollit për sundimin e ligjit është shumë i rëndësishëm për këto arsye. E para, si një shtet i dalë nga lufta me një mbikëqyrje ndërkombëtare për 9 vjet, të vendosur përmes një misioni nga Kombet e bashkuara (UNMIK), e cila karakterizohej me një sistem juridik të trashëguar nga sistemi monist me një koncept komplet të ndryshëm të sundimit të ligjit dhe nga rregullat e vendosura rishtazi nga ky mision. Karakteristikë tjetër ishte që krahas ushtrimit të pothuajse komplet pushtetit shtetëror nga UNMIK-u gradualisht filloi edhe ndërtimi i institucioneve të saja demokratike dhe bartjen e autoritetit publik gradualisht në to. E dyta, edhe pas shpalljes së Pavarësisë sfidat pothuajse vazhduan tashmë prapë duke kompletuar legjislacionin sipas Kushtetutës së re, por në të njëjtën kohë duke filluar procesin e transpozimit me Acquis të Bashkimit Evropian. E treta, sundimi i ligjit si kulturë dhe si arsye e përbashkët e pranuar (common sense) edhe ndër profesionistët, zbatuesit e ligjit por edhe tek publiku i gjerë ende nuk është formësuar në nivel të kënaqshëm që paraqet sfidë në vetvete për sundimin e ligjit. E katërta, me gjithë ndihmën e pakontestueshme të shumë donatorëve si në hartimin e kornizës ligjore ashtu edhe në ndërtimin e institucioneve në Kosovë, jo rrallëherë ka ndodhur që disa pjesë të legjislacionit janë ndikuar nga praktika dhe modele të vendeve të ndryshme të cilat janë instaluar në sistemin juridik tonë pa pasur ndonjë analizë se si do të pranohen dhe zbatohen në praktikë. Kjo ka prodhuar një gjendje tepër të vështirë sidomos në ndryshimit e shpeshtë të legjislacionit si primar ashtu edhe sekondar duke humbur fokusin dhe duke lënë anash zbatimin e tij.
Kosova për herë të parë ka filluar të aplikojë listën kontrolluese për sundimin e ligjit në vitin 2018 përmes studimit me emër “Të gjeturat për sundimin e ligjit në Kosovë” të hartuar nga Qendra për Hulumtim dhe Politikëbërje (Shkup) dhe Grupi për Studime Juridike dhe Politike (Prishtinë) me përkrahje të Konrad-Adenauer-Stiftung. Sipas këtij studimi, gjendja e sundimit të ligjit në Kosovë sipas këtyre kategorive të listës kontrolluese është si në vijim: ligjshmëria 48.28%, siguria juridike 46.67%, keqpërdorimi i autoritetit 35.7%, barazia para ligjit 85% dhe qasja në drejtësi 57.46%. Nga këto gjetje figuron se si shtet jemi nën mesatare sesa janë caqet nga lista kontrolluese për sundimin e ligjit, në të gjitha kategoritë përveç qasjes në drejtësi e cila është mbi mesatare.
Deri më tani nuk ka pasur ndonjë vetiniciativë nga ana institucioneve shtetërore për të aplikuar listën e kontrollit të sundimit të ligjit.
Si përfundim, lista e kontrollit të sundimit të ligjit u shërben si shtetit ashtu edhe qytetarëve të tij për të përmirësuar funksionimin demokratik dhe një avancim të lirive dhe të drejtave të njeriut, duke parashikuar legjislacion më të mirë i cili zbatohet në praktikë, prandaj ky lloj mjeti duhet të zbatohet në periudha të rregullta kohore si nga shoqëria civile, por edhe nga institucionet shtetërore.
Grupi për Studime Juridike dhe Politike përveç vlerësimit që ka bërë në vitin 2018 do të bëjë vlerësimin e gjendjes në sundimin e ligjit sipas kategorive të listës kontrolluese edhe për 6-mujorin e parë të vitit 2021 për të vazhduar edhe dy vjetët e ardhshëm.
(Ky publikim është pjesë e projektit me titull "Monitorimi dhe vlerësimi i zbatimit të parimeve të sundimit të ligjit në Kosovë në bazë të listës së kontrollit të Këshillit të Evropës për Sundimin e Ligjit”, që financohet nga Ambasada e Mbretërisë së Holandës në Kosovë dhe zbatohet nga Grupi për Studime Juridike dhe Politike (GLPS). Autori i shkrimit është hulumtues në GLPS)
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
