Homo sapiens për homo solidarietatis apo homo economicus
Cili është ndikimi i politikave të qeverisë kundër pandemisë COVID-19?
Në librin doktrina e shokut e autores Naomi Klein “The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism” (2007), ndër tjera, konkludohet se njerëzit menaxhohen në bazë të gjendjes së rënduar psikike apo panikut të shkaktuar nga fatkeqësitë natyrore, armët kimike dhe biologjike, sëmundjet infektive dhe të ngjashme.
Doktrina e shokut funksionoi siç duhet në fillim të viteve '90, për të vazhduar me konfliktet në Lindjen e Mesme, kur u deklarua gjerësisht se kërcënimi i armëve kimike ishte një kërcënim për njerëzimin, ashtu si tsunamët apo uraganet u përdorën në Lindjen e Largët për të blerë prona të shtrenjta me çmime fraksionale, nga frika se tsunami do të godasë përsëri. Në kuptimin ekonomik, karakteristikat e doktrinës së shokut përfshijnë përfundimin e kontrolleve të çmimeve, privatizimin e njësive publike dhe liberalizimin e tregut.
Pak më ndryshe, megjithëse bota po përballet përsëri me një situatë kaq tronditëse, tani rasti është me përhapjen e pandemisë COVID-19, e cila lindi në Kinë, u përhap në Evropë dhe SHBA, përkatësisht në të gjithë globin brenda një periudhe të shkurtër të kohës. Në lidhje me këtë teori, rrahjet midis konsumatorëve për letër higjienike, mungesa e maskave të fytyrës, ose kërkesa e shtuar për miell dhe artikuj ushqimorë janë vërejtur tashmë në kohën e COVID-19, megjithëse është e vështirë të dokumentohet nëse sjellja e konsumatorit është orkestruar nga forcat e jashtme.
Në fund të janarit 2020, Organizata Botërore e Shëndetit (OBSH) shpalli shpërthimin e COVID-19 një kërcënim ndërkombëtar të shëndetit publik, dhe dy muaj më vonë, në fillim të marsit 2020, COVID-19 u shpall një pandemi globale. Askush nuk do të kishte parashikuar që sëmundja COVID-19 të ngadalësonte çdo aktivitet social, ekonomik dhe kulturor në më pak se 1 muaj.
Kështu bota po përjetonte një situatë të paparë, me rënie ekonomike, rritje të vdekjeve njerëzore dhe mbingarkesë të sistemit shëndetësor. Të papërgatitur për t'u marrë me këtë situatë, shtetet u organizuan në dy drejtime, e para ishte që të përqendroheshin në mbrojtjen kundër pandemisë COVID-19 dhe e dyta ishte të vazhdonte ruajtjen e qëndrueshmërisë ekonomike dhe financiare pa ndërprerje. Shumica e vendeve hartuan përgjigjet e tyre ndaj COVID-19 për të arritur një ekuilibër midis mbrojtjes së shëndetit të njeriut dhe mbrojtjes së ekonomisë. Shkurtimet e vendeve të punës, kufizimet në lëvizjen e njerëzve dhe mallrave, dhe deri diku shpallja e gjendjes së jashtëzakonshme përfshinë të gjithë botën, duke detyruar shumicën e institucioneve publike dhe private të zvogëlojnë kapacitetin dhe të punojnë me stafin esencial. Për më tepër, shpenzimet publike dhe shpenzimet për skemat sociale, pezullimi i transportit ajror, transporti tokësor dhe detar, mbyllja e kufijve ndërshtetërorë u prekën mjaftueshëm nga sëmundja virulente. Kjo situatë prodhon kaos dhe panik në popullatë, ndërsa përfshirja e shtetit në këtë situatë ishte një shpatë me dy tehe, sepse mbyllja totale e ekonomisë nënkupton më pak para për thesarin e shtetit, më pak mundësi për të mbuluar shpenzimet publike, ndërsa funksionimi i bizneseve pa asnjë pengesë, në të njëjtën kohë, konsiderohet një arsye për përhapjen e COVID-19 dhe rënien e sistemit shëndetësor.
Në këtë drejtim, orientimi drejt mbrojtjes së shëndetit publik dhe mbrojtjes së ekonomisë është mënyra më e mirë e mundshme. U bënë përpjekje për ta bërë këtë, edhe pse kishte shtete, si Suedia, e cila zbatoi një model të hapur pa imponuar masa izolimi për popullsinë dhe bizneset. Shkalla globale e infeksionit është përforcuar në mënyrë eksponenciale, dhe vetëm përgjigjja e hershme parandaluese e qeverisë mund të ngadalësojë shkallën e infeksioneve/vdekjeve apo të ruajë ritmin ekonomik. Mesi është i artë, kështu që jo të gjitha masat duhet të kenë një efekt të drejtpërdrejtë në ekonomi.
Duke vëzhguar shkallën e vdekjeve nga COVID-19 në nivel vendi, në fakt, ne shohim një lidhje lineare midis homo solidarietatis dhe homo economicus, përkatësisht vendet që kanë arritur të mbrojnë shëndetin nga COVID-19 kanë mbrojtur gjithashtu ekonomitë e tyre. Por ka përjashtime nga kjo. Gjurmuesi i politikave (Policy Tracker) i siguruar nga FMN-ja kalon përmes përgjigjeve apo masave të qeverisë që marrin për të kufizuar aktivitetet njerëzore dhe ekonomike për shkak të pandemisë COVID-19 për 197 vende të botës. Për më tepër, ajo ka përpiluar një përmbledhje të ekonomive botërore në lidhje me masat e marra, përmes kursit fiskal, monetar dhe makro-financiar, të këmbimit dhe bilancit të pagesave për të rimarrë veten nga ndikimet e pandemisë. Përkundër këtyre veprimeve të ndërmarra, tendenca e përgjigjes u ilustrua më së miri nga statistikat që tregojnë se produkti i brendshëm bruto, ose tkurrja e ekonomisë globale, vlerësohet të jetë deri në 12% më e ulët në tremujorët e 2-të dhe të 3-të të vitit 2020 sesa në tremujorët e së njëjtës periudhë të mëparshme.
Edhe pse vendet vuajtën shumë nga shpërthimi i pandemisë, pasojat ekonomike nuk ishin të lehta. Vihet re se në disa vende ekonomia u tkurr vërtet jashtëzakonisht, por kjo rënie e madhe lidhet me bllokimin e bizneseve për të operuar lirshëm gjatë tremujorit të dytë të vitit 2020. Përndryshe, kjo situatë vazhdon të ndryshojë në tremujorin e tretë dhe të katërt të vitit 2020. Në tremujorin e parë të vitit 2020, menjëherë pas shfaqjes së COVID-19 në të gjithë botën, u vu re se produkti i brendshëm bruto ka përjetuar një rënie të paparë, deri në minus 10%. Kjo është rënia më e madhe e regjistruar ndonjëherë, dukshëm më e madhe se rënia e regjistruar ndonjëherë në dy dekadat e fundit (OECD, 2021). Rreziku i infektimit ishte i natyrshëm për ekonominë, por përtej pritshmërisë, rritja ekonomike u ngadalësua dhe shënoi një rënie të mprehtë. Kriza goditi rëndë në mars 2020, kështu që vendet evropiane, Amerika, Azia dhe Oqeania, në tremujorin e dytë të vitit 2020 raportuan një total prej më shumë se 10 milionë njerëzish të infektuar, ndërsa rastet fatale d.m.th. vdekja arriti në mbi 0.5 milion. Nga ana tjetër, megjithëse ndërhyrja e qeverisë përmes zbatimit të masave shkaktoi situata të zymta, frika nga përhapja e pakontrolluar e infeksionit ishte një doktrinë shoku dhe bindja ndaj politikave të qeverisë nuk shkaktoi shumë kundërshtime të njerëzit sesa të bizneset.
Ndonëse në Kosovë shkalla e vdekjeve nuk ka qenë e lartë deri në muajin e fundit të viti 2021, vërehet se humbjet në ekonomi janë të larta, e cila në TM2-2020 sillej rreth minus 9 % për të rënë mbi 7.3% (minus) në TM3-2020. Në kontrast, në tremujorin e katërt, ekonomia raportoi shifra pozitive, por rimëkëmbja ka të ngjarë të marrë kohë. Rastësisht, sektori bankar mbeti i qëndrueshëm dhe pagesat ndërkombëtare nuk u kufizuan. Në të kundërtën, borxhi publik u rrit ndjeshëm, duke kaluar në disa vende deri në 250% të PBB-së (p.sh., Japonia). Andaj, matja e ndikimit të pandemisë COVID-19 në ciklin ekonomik është sfiduese për shkak të kohës së shkurtër që nga shpërthimi i saj, dhe do të marrë kohë derisa të vlerësohen drejt pasojat e pandemisë.
Duke përdorur indeksin ekonomik (economic support) ashtu edhe atë të rreptësisë (stringency index)-metodologjia e zhvilluar nga Oxford (The Oxford COVID-19 Government Response Tracker (OxCGRT)) nxjerrim në pah përpjekjet që vendet kanë ndërmarrë në përgjigje të pandemisë. Indeksi i rreptësisë thjesht regjistron numrin e masave (d.m.th., izolimin e njerëzve, punën me stafin thelbësor, mbylljen e shkollave, etj.) të politikave të qeverisë kundër pandemisë COVID-19. Në mënyrë të ngjashme, ai gjithashtu përdor indeksin ekonomik i cili tregon përfshirjen e qeverisë në ofrimin e ndihmës financiare për njerëzit dhe bizneset. Politikat fiskale, mbështetja e pagave, rishikimi i normës së interesit, riplanifikimi i borxhit dhe detyrimet tatimore ishin masa të kudogjendura dhe mbetën për t'u konfirmuar empirikisht.
Për më tepër, nëse COVID-19 kishte një efekt të drejtpërdrejtë në rënien ekonomike, PBB-ja tremujore pothuajse u përdor kudo për analiza të mëtejshme, dhe kështu u vu re se goditja më e madhe duket të jetë në tremujorët e dytë dhe të tretë të vitit 2020, ku rënia u raportua mesatarisht (me minus) me 11.63 % në vendet e OECD-së, ndërsa deri në 13.89 % u raportua për zonën e BE-së. Në nivelin e vendeve, më e goditura doli të ishte Spanja me një rënie prej (me minus) 21.59 % në TM2-2020, e ndjekur nga Mbretëria e Bashkuar me 20.80% (me minus), Franca, Italia dhe Meksika me mbi (me minus) 18%. Përkundrazi, një rënie e lehtë e konsiderueshme u regjistrua në vendet nordike dhe baltike, ku rënia në tremujorin e dytë të vitit 2020 ishte pak më shumë se (me minus) 4%, dhe së fundmi, Irlanda me (me minus) 3.49 % dhe Koreja e Jugut me (me minus) 2.78 %, duke treguar një rënie ekonomike të përballueshme. Sidoqoftë, efektet e plota të pandemisë nuk janë parë ende dhe pritet që humbjet e shkaktuara në ekonominë botërore të rikuperohen vitet e ardhshme.
Nga ana tjetër, duke analizuar të dhënat për infeksionet dhe vdekjet, vërehet se situata ishte mjaft e tensionuar. Në nivelin e OECD-së, më shumë se 5.1 milionë të infektuar u raportuan në TM2-2020, me një shkallë fataliteti prej 0.354 milion, ndërsa në nivelin e BE-së numri i të infektuarve ishte mbi 1.57 milionë, me një shkallë fataliteti prej 0.173 milion. Përveç regjistrimeve të përgjithshme në nivel vendi, numri më i madh i të infektuarve në TM2-2020 u shoqërua me SHBA-në me 2.64 milionë të infektuar dhe 0.127 milion vdekje, e ndjekur nga Mbretëria e Bashkuar me 0.285 milion të infektuar dhe 0.04 milion vdekje. Spanja, Italia, Meksika dhe Gjermania gjithashtu raportuan nivele të larta të infeksionit me mbi 0.240 milion të infektuar dhe mbi 0.03 milion vdekje. Në të kundërtën, vendet që regjistruan numrin më të ulët të infeksioneve janë vendet baltike (LVA, LTU, EST), Zelanda e Re, Sllovenia, Sllovakia, Kosova, Izraeli etj., me numrin e infeksioneve në T2-2020 me 1800 banorë për milion, ndërsa me vdekje disa dhjetëra prej tyre. Dëshmitë nuk mbetën premtuese as në tremujorët në vijim, dhe numri i infeksioneve, edhe pse filloi të ishte nën kontroll, u raportua përsëri në tre shifra.
Në këtë kontekst edhe lindin dilema nëse vendet që shënuan një rënie të konsiderueshme të prodhimit bruto gjithashtu përballen me një rritje të numrit të të infektuarve, ose anasjelltas. Prandaj, duke analizuar indeksin e rreptësisë (stringency index apo “lockdown”), vërehet se numri i të infektuarve është më i lartë në ato vende që aplikuan një indeks më të ulët të rreptësisë sesa në ato vende që raportuan një indeks më të lartë të rreptësisë. Shikuar nga ky këndvështrim, supozimi kryesor është nëse mbyllja e ekonomisë është në përpjesëtim të kundërt me rritjen dhe përhapjen e pandemisë COVID-19, dhe përfundimisht cilat masa për ekonominë u morën (d.m.th. indeksi i rreptësisë “lockdown” dhe masat ekonomike “economic support”), të cilat masa jo domosdoshmërisht pritet të kenë dhënë efektin e duhur. Për të hequr spekulimet, studimet empirike do ta komplementojnë më së miri këtë duke kufizuar spekulimet ose dëshirën që qeveritë mund të shfaqin karshi COVID-19 dhe efektit që ka në ekonomi në raport me publikun e gjerë.
(Autori është doktor i shkencave të ekonomisë dhe biznesit. Institute for Economic Research and Legal Studies. Shkrimi u shkëput nga kërkimi empirik i realizuar nga autori me titull "COVID-19 pandemic-related policy stringency and economic decline: was it really inevitable?", i cili pritet të publikohet së shpejti)
