Sapre aude: Iluminizmi si guxim për të jetuar më mirë

Iluminizmi, në thelb, është një filozofi e arsyes. Ai është nga përpjekjet më serioze që ka ndërmarrë njerëzimi për të ndërtuar jetën publike dhe atë private mbi bazën e arsyeve të mira, jo mbi autoritetin, frikën apo zakonin. Më tej, është një projekt që u përpoq të zëvendësojë strukturat e trashëguara të pushtetit me kritere universale të drejtësisë, lirisë dhe barazisë. Në këtë kuptim, Iluminizmi nuk është vetëm një epokë historike evropiane, por një proces filozofik që mund të përvatësohet nga çdo shoqëri që synon të përparojë mbi bazën e dijes, tolerancës dhe vetëqeverisjes demokratike

Është një e vërtetë aq e vetëkuptueshme sa shpesh e harrojmë: ekzistojnë mënyra më të mira dhe më të këqija për të jetuar. Jo në kuptimin estetik apo konvencional të fjalës, por në kuptimin më të thellë etik dhe politik—si forma të jetës që ndihmojnë ose pengojnë përmbushjen e potencialit njerëzor. Që nga Aristoteli e këtej, një nga presupozimet më të qëndrueshme të filozofisë ka qenë ky: se jeta njerëzore është e orientuar natyrshëm drejt të mirës, dhe se ne veprojmë nën dritën e asaj që e perceptojmë si të mirë. Por jo çdo perceptim i të mirës është i mbrojtshëm moralisht. Edhe një fanatik vepron për një të mirë të imagjinuar — por kjo nuk e bën veprimin e tij të mirë.

Prandaj, nevojitet një koncept më i arsyeshëm i të mirës: e mira është ajo që na mundëson të lulëzojmë si qenie njerëzore, që krijon mbrothje personale dhe kolektive, që na ndihmon të zhvillojmë kapacitetet tona pa i kthyer kundër vetes apo të tjerëve. (Ajo që Aristoteli e quan eudaimonia — mbrothje, lumturi, përmbushje.) E keqja, përkundrazi, është ajo që na përçudnon, që na bën të verbohemi nga urrejtja, që na shndërron në instrumente të pushtetit apo në viktima të vetësabotimit. Në këtë kuptim, nuk mjafton thjesht të veprojmë për arsye — duhet të veprojmë për arsye që e ndihmojnë jetën njerëzore të përparojë në dinjitet, në liri dhe në përgjegjësi.

Dhe pikërisht këtu fillon mbrojtja ime e iluminizmit: sepse vlerat e tij — liria, barazia, arsyeja, toleranca — janë të domosdoshme për një jetë me mbrothje (një jetë me mirëvajtje morale dhe shoqërore), për një shoqëri ku jeta nuk reduktohet në mbijetesë, por ku njeriu mund të lulëzojë në liri, në dinjitet dhe në mirëvajtje të përbashkët. Sigurisht, këto vlera nuk mjaftojnë për të garantuar një jetë të mirë. Njeriu mund të jetë i lirë dhe njëkohësisht i palumtur, mund të ketë të drejta dhe gjithsesi të vuajë nga mungesa e kuptimit apo dashurisë. Por nuk mund të ketë mbrothje pa liri, pa dinjitet, pa respekt të ndërsjellë. Pa këto, ajo që na mbetet nuk është jetë njerëzore në kuptimin e plotë të fjalës, por një ekzistencë e shëmtuar dhe e rrënuar.

Iluminizmi, në thelb, është një filozofi e arsyes. Ai është nga përpjekjet më serioze që ka ndërmarrë njerëzimi për të ndërtuar jetën publike dhe atë private mbi bazën e arsyeve të mira, jo mbi autoritetin, frikën apo zakonin. Më tej, është një projekt që u përpoq të zëvendësojë strukturat e trashëguara të pushtetit me kritere universale të drejtësisë, lirisë dhe barazisë. Në këtë kuptim, Iluminizmi nuk është vetëm një epokë historike evropiane, por një proces filozofik që mund të përvetësohet nga çdo shoqëri që synon të përparojë mbi bazën e dijes, tolerancës dhe vetëqeverisjes demokratike.

Çfarë është Iluminizmi?

Iluminizmi ishte më shumë se një periudhë historike mes shekullit të shtatëmbëdhjetë dhe të tetëmbëdhjetë: ai përfaqësonte një kthesë radikale në mënyrën se si njerëzit mendonin për autoritetin, dijen dhe jetën e përbashkët. Ishte një reagim ndaj një Evrope të lodhur nga luftërat fetare, e përgjakur nga përplasjet mes katolikëve dhe protestantëve, dhe e paralizuar nga një sistem politik që i nënshtrohej legjitimitetit të dhënë nga Zoti e jo nga arsyet publike.

Si të dilnim nga kjo errësirë? Asnjëra palë nuk mund të dominonte apo zhdukte tjetrën, dhe kështu lindi ideja e ndarjes së fesë nga politika. Secili ruan fenë e vet në sferën private, ndërsa çështjet publike do të zgjidheshin nëpërmjet arsyetimit të përbashkët, jo dogmave. Por kjo ndarje nuk do të mjaftonte pa një vlerë normative që do ta mbështeste: kjo vlerë ishte toleranca. Të bashkëjetosh me të ndryshmen, të durosh mendime që i konsideron të papranueshme, dhe të përpiqesh të gjesh një gjuhë të përbashkët përkundër dallimeve — kjo ishte kërkesa e re e jetës publike. Nga John Locke, i cili në “Letër mbi tolerancën” (1689) mbrojti ndarjen mes pushtetit civil dhe besimit fetar, deri te Voltaire, i cili në “Traktatin për tolerancën” (1763) denoncoi fanatizmin fetar pas dënimit të padrejtë të Jean Calas, kjo ide u bë një nga armët më të fuqishme të Iluminizmit kundër dhunës së besimit dhe arrogancës së autoritetit. Toleranca, në këtë kuptim, nuk ishte thjesht një virtyt moral, por një kusht i domosdoshëm për paqe dhe bashkëjetesë politike.

Toleranca, megjithatë, nuk është e vetëmjaftueshme për të ndërtuar një rend të qëndrueshëm bashkëjetese. Ajo mundëson pranimin e dallimeve, por nuk jep përgjigje për pyetjen themelore: mbi çfarë duhet të ndërtojmë autoritetin moral dhe politik në mungesë të themeleve tradicionale? Në këtë vakum, Iluminizmi propozon një kthesë radikale: që vetë njeriu, si qenie racionale dhe e përgjegjshme, të bëhet burimi i normativitetit. Jo në kuptimin se ai ‘krijon vetveten’ në mënyrë absolute, por se ai, përmes arsyes së tij, themelon parimet mbi të cilat ndërton jetën personale dhe kolektive. Kështu, autonomia shfaqet si ideja qendrore e modernitetit etik dhe politik.

Ky ideal i autonomisë nuk është thjesht një pretendim abstrakt filozofik, por një thirrje konkrete për subjektin modern që të mendojë, veprojë dhe gjykojë me forcën e arsyes së vet. Asnjë figurë nuk mishëron më fuqishëm këtë thirrje sesa Immanuel Kant-i, i cili e përkufizoi Iluminizmin si daljen e njeriut nga “papjekuria që ia ka shkaktuar vetes”. Sapere aude — guxo të mendosh vetë — ishte për të jo një slogan i bukur, por një normë themelore për qytetarin e lirë: të mos delegosh më gjykimin tënd te autoritetet, te dogmat, apo te zakonet, por të kërkosh arsyet që e justifikojnë bindjen tënde. Kjo ishte ajo që ndante të lirët nga të nënshtruarit: jo thjesht liria për të vepruar si të duash, por liria për të gjykuar, për të ndërtuar jetën mbi arsyet që ke vetë shqyrtuar dhe miratuar.

Por edhe arsyeja mund të dominojë. Historia e iluminizmit nuk është e pastër: ajo njeh edhe momente kur racionalizimi është shndërruar në burokraci të verbër, kur sekularizmi është instrumentalizuar për dominim kolonial, kur shkenca është kthyer në mjet për shfrytëzim. Megjithatë, këto janë devijime të parimeve, jo shprehje të tyre. Të kritikosh iluminizmin për shkak të keqpërdorimeve të tij është si të kritikosh lirinë sepse disa e përdorin për të shtypur të tjerët. Këtu nevojitet një dallim thelbësor: mes keqpërdorimit të një ideali dhe dështimit të vetë idealit. Dhe idealet e Iluminizmit mbeten të vlefshme pikërisht, sepse janë të korrigjueshme, të hapura për kritikë, dhe të ndërtuara mbi parimin e arsyetimit të përbashkët.

Shqiptarët dhe errësira mesjetare

Për shoqërinë shqiptare, kjo është më e rëndësishme se kurrë më parë. Ne nuk jemi duke jetuar në errësirën mesjetare, por shumë forma të errësirës jetojnë mes nesh: autoritarizëm politik, fanatizëm dhe intolerancë kulturore, diskriminim gjinor dhe homofobi, për të përmendur vetëm disa. Këto nuk janë probleme që ndreqen me retorikë kombëtariste apo me rikthim te “vlerat tradicionale”, por me ndërtimin e një etike të arsyes publike, me institucione që mbrojnë të drejtën për të qenë ndryshe, dhe me një arsim që nuk ushqen bindje të verbra, por kërkimin e të vërtetës. Në këtë kontekst, Iluminizmi nuk është një luks filozofik, por një nevojë morale dhe politike.

Të mbrosh iluminizmin sot do të thotë të mbrosh të drejtat e njeriut si garanci për barazi në ushtrimin e lirisë; të mbrosh arsimin si mjet për emancipim; të mbrosh lirinë e mendimit si kusht i domosdoshëm për një jetë publike ku qytetarët nuk janë thjesht spektatorë, por pjesëmarrës. Do të thotë të kuptosh se liria nuk është dhuratë nga shteti apo komuniteti, por një e drejtë që buron nga vetë natyra jonë si qenie racionale dhe të barabarta në dinjitet. Iluminizmi na mëson se të gjithë jemi të lirë — jo sepse jemi identikë, por sepse kemi kapacitetin të gjykojmë dhe të marrim përgjegjësi për veten dhe për botën që ndërtojmë bashkë.

Por edhe liria mund të devijojë kur nuk shoqërohet me arsyetim. Pa një kuptim të qartë të kufijve të saj, ajo rrezikon të kthehet në instrument të dominimit. Kjo është një nga paradokset më të mëdha të modernitetit: që liria, e menduar si emancipim nga autoriteti arbitrar, mund të përfundojë si vetëlegjitimim i autoritetit arbitrar në forma të reja. Ne e dimë se në emër të demokracisë janë pushtuar vende, se në emër të lirisë janë mbështetur regjime shtypëse, dhe se në emër të sekularizmit janë përjashtuar komunitete të tëra nga pjesëmarrja publike. Nuk janë dështime të Iluminizmit, por dështime për të kuptuar thelbin e tij.

Sepse në thelb, Iluminizmi nuk e justifikon asnjëherë dhunën. Ai nuk e pranon asnjë formë të pushtetit që nuk mund të arsyetohet para atyre që i nënshtrohen. Demokracia, në këtë kuptim, nuk është eksport i armatosur, por shprehje e vullnetit të përbashkët të qytetarëve që ndajnë një hapësirë politike dhe vendosin së bashku për të ardhmen e tyre. Liria, sipas këtij vizioni, nuk është një privilegj për një grup njerëzish, por një e drejtë universale që kërkon respekt të ndërsjellë. Kjo është arsyeja pse Iluminizmi nuk mund të fajësohet për abuzimet e atyre që përdorin fjalorin e tij për të fshehur agjendat e tyre autoritare.

Në fakt, është pikërisht mungesa e angazhimit ndaj idealeve të iluminizmit që i ka bërë shoqëritë tona më të cenueshme ndaj ekstremizmit dhe indiferencës morale. Siç paralajmëron filozofja Wendy Brown, në një botë të zhveshur nga vlerat, ku gjithçka kthehet në kapital personal ose markë tregu, ajo që humbet është sensi i përbashkët i përgjegjësisë morale dhe politike. Dhe siç na kujton filozofja shqiptare Lea Ypi, rritja e lëvizjeve fashiste është një simptomë e dështimit për të mbrojtur universalizmin moral të Iluminizmit. Në vend që të fajësojmë këtë traditë, duhet ta rigjejmë atë: jo si një paketë e përfunduar parimesh, por si një thirrje për arsyetim të përbashkët përballë krizave që na rrethojnë.

Në këtë kontekst, iluminizmi e kthen vëmendjen te nevoja për një rend juridik që garanton lirinë e secilit pa cenuar lirinë e të tjerëve. Immanuel Kant, në “Metafizikën e moralit”, formulon parimin themelor të drejtësisë:

“Një veprim është i drejtë kur ai mund të bashkëjetojë me lirinë e të gjithë të tjerëve sipas një ligji të përgjithshëm.”

Ky parim i drejtësisë nuk buron nga vullneti i një sovrani apo nga autoriteti i zakonit, por nga kërkesa që çdo ligj të jetë në përputhje me lirinë e barabartë të të gjithëve. Ai përfaqëson një kthesë radikale në mendimin politik: liria nuk është më privilegj, por kriter i universalizueshëm i rendit politik dhe juridik.

Nëse sot ndjejmë një krizë të thellë të institucioneve dhe të jetës publike, kjo nuk vjen nga tejkalimi i Iluminizmit, por nga braktisja e tij. Ne nuk kemi ecur shumë përpara prej Kantit apo Rousseau-së — shpesh, kemi bërë hapa pas. Kemi harruar se arsyetimi publik është thelbi i një jete demokratike, dhe se toleranca nuk është dobësi, por forcë morale. Kemi lejuar që vlerat të zvogëlohen në slogane, që arsimi të degradojë në formim teknik, dhe që liria të reduktohet në zgjedhje konsumatore.

Prandaj, mbrojtja ime e Iluminizmit nuk është nostalgji për një epokë të kaluar, por një kërkesë për të ardhmen. Sepse vetëm nëpërmjet arsyes, vetëm nëpërmjet lirisë së mendimit, vetëm nëpërmjet një etike të respektit të ndërsjellë mund të ndërtojmë një shoqëri ku qytetarët nuk i nënshtrohen më forcës apo manipulimit, por marrin pjesë si të barabartë në ndërtimin e të përbashkëtës.

LNëse duam të jetojmë më mirë, duhet të mësojmë sërish të veprojmë për arsye — jo për arsye çfarëdo, por për arsye që na ndihmojnë të përparojmë si individë dhe si bashkësi. Dhe nuk ka projekt më koherent dhe më ambicioz se Iluminizmi për t’i dhënë formë kësaj përpjekjeje. Sepse po, ne kemi arsye shumë të mira për të zgjedhur lirinë, barazinë, solidaritetin, tolerancën — jo si slogane boshe, por si parime të jetës së përbashkët që e bëjnë të mundur një bashkëjetesë më të drejtë, më të lirë dhe më të lumtur.

Vetëm nëse i pranojmë këto vlera si busullë për orientimin tonë moral dhe politik, mund të lëvizim në drejtim të përmirësimit të përbashkët të jetës — jo për pak njerëz, por për të gjithë. Dhe për ta bërë këtë, duhet të jemi të aftë të shohim jo vetëm mangësitë dhe shtrembërimet që janë bërë në emër të iluminizmit, por edhe përfitimet që kemi trashëguar prej tij: liritë që gëzojmë, institucionet që na mbrojnë, të drejtat që kemi të drejtë të kërkojmë. Të përqendrohemi vetëm në gabimet, pa njohur arritjet, është një formë verbërie që na bën të harrojmë se ajo që sot kemi si të mirëqenë ka qenë dikur një kërkesë revolucionare.

Zgjedhja është e jona — por a kemi guximin të mendojmë vetë? A kemi guximin të jemi të lirë?