Unë në jetë kërkoj me mish e me shpirt nuanca e detaje. Sepse në jetë ngjarjen nuk e shoh thjesht si ngjarje, luftën jo si luftë, Çernobilin jo si Çernobil, vetëvrasjen jo si vetëvrasje. Unë zhbiroj çfarë ndodh përbrenda qenies njerëzore, çfarë ndodh me këtë në kohën tonë. Si sillet dhe vepron njeriu. Sa është mishëruar në të njeriu si qenie biologjike, sa është njeri njeriu që i përket kohës sonë, sa përfaqëson njeriun e kohës sonë
Në vend të biografisë
Ka kohë që jam në kërkim të sojit të njeriut që do të ishte vizion imi i përpiktë i botës për ta dëshmuar fort qysh e kundrojnë sytë e dëgjojnë veshët e mi jetën. Jam munduar fort dhe më në fund kam zgjedhur një soj, ku qeniet njerëzore flasin vetë. Njerëzit përnjëmend flasin vetë në librat e mi për ngjarjet kryesore të kohës sonë, për katastrofën e Çernobilit dhe për rënien e perandorisë së madhe. Ato bashkërisht rrëfejnë historinë e vendit, historinë e përbashkët ama, derisa secili person rrëfen me gojën e vet rrëfimin e saj a të tij.
Sot kur bota dhe njeriu janë bërë shumëfytyrëshe dhe të diversifikuar, dokumenti po bëhet gjithnjë e më interesant, e njëherësh arti duket i pafuqishëm si i tillë. Dokumentimi na ofron e lidh fort me realitetin meqë rrok dhe ruan origjinalitetin. Them me bindje të plotë pas më shumë se 20 vjetësh pune me material dokumentar dhe shkrimit të pesë librave për këtë çështje, se arti ka dështuar të njohë shumëçka që i rrethon njerëzit.
Por nuk dua që të dokumentoj histori boshe të ngjarjeve dhe fakteve. Unë shkruaj për historinë e ndjenjave njerëzore. Për çfarë njerëzit mendojnë, kuptojnë dhe kujtojnë gjatë këtyre ngjarjeve. Çfarë besojnë ose kujt s’i zënë besë, çfarë iluzione, frike a shprese kanë pasur. Kjo s’merret me mend e as nuk shpiket në detaje të ngjashme të shumta. Ne shumë lehtë e shpejt harrojmë çfarë kemi përjetuar gjatë dhjetë, njëzet a pesëdhjetë viteve të kaluara. Nganjëherë skuqemi prej së kaluarës sonë dhe refuzojmë me vendosmëri të besojmë se është fakt aktual çfarë na ndodhi. Arti mund të gënjejë, ama jo edhe dokumenti.
Ani pse dokumenti është gjithashtu produkt i vullnetit dhe pasionit të dikujt, unë i thur librat e mi prej mijëra zërave, fateve, copëzave të jetës sonë dhe të krijesave njerëzore. Më është dashur të kaloj tri a katër vjet derisa kam shkruar secilin libër timin. Takohem dhe incizoj biseda me 500 deri në 700 persona për secilin libër. Kronika ime përfshin shumë breza. Nis me kujtimet e njerëzve që kanë parë me sytë e tyre Revolucionin e vitit 1917, luftërat botërore dhe gulaget e Stalinit, e arrin deri në kohën tonë. Ky është rrëfimi i një shpirti ruso-sovjetik.
Libri im i parë: “Fytyra jofemërore e luftës”
Më shumë se një milion femra sovjetike kanë parë me sytë e tyre luftën në vijat e frontit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ishin prej pesëmbëdhjetë deri në tridhjetë vjeçe. Kishin mjeshtëruar shumë profesione, duke u bërë pilote, bankiere, snajperiste dhe shumë profesione të tjera. Nuk ishin veç infermiere, mjeke si në luftërat e mëparshme. Por burrat nuk u kujtuan për këto gra pas përfundimit të luftës. Burrat ua vodhën grave fitoren nga duart.
Në librin tim, ushtaret flasin për ato aspekte lufte, të cilat kurrë, ama bash kurrë, nuk i përmendin burrat. Ne nuk kemi ditur për këtë luftë. Burrat përshkruajnë dinakëritë e tyre, derisa gratë flasin për tjetër çka. Ta zëmë, ato rrëfejnë fije e për pe se sa e frikshme ishte të ecje nëpër fushën e mbuluar me kufoma, të shpërndara si patate, krejt të rënë në moshë rinore. Të këputet shpirti për ta, qofshin rusë a gjermanë.
Grave iu ra hise të luftonin edhe njëherë pas luftës. Ato fshihnin me kujdes të madh letërnjoftimet dhe certifikatat e plagëve të luftës pse donin të martoheshin.
Libri im i dytë: “Dëshmitaret e fundit: Libri i rrëfimeve jofëmijërore”
Këto janë kujtime lufte të atyre që nuk ishin më të mëdhenj se shtatë deri në dymbëdhjetë vjeç. Lufta përshkruhet nëpërmjet syve ta padjallëzuar të fëmijëve. Dostoyevsky ka thënë një herë se e mira e përbashkët nuk ka kurrfarë vlere nëse arrihet në kurriz të fëmijëve të përlotur.
Libri im i tretë: “Djemtë në zink”
Është libër me rrëfimin për luftën dhjetëvjeçare sovjeto-afgane. Përmbledh rrëfime të më shumë se dyqind oficerëve dhe ushtarëve pjesëmarrës në këtë luftë që nuk la kënd pa e prekur, si dhe të vejushave dhe nënave të viktimave të luftës. Marrim vesh se si dy botë – Lindja dhe Perëndimi – u përplasën në një duel të pashpresë dhe të vazhdë. Ata kallëzojnë me gojën e tyre çfarë lufte ishte, çfarë u sillej ndër mend njerëzve atëherë, si vranë njëri-tjetrin dhe si mezi ia dolën të mbijetonin. “Edhe koha kalonte ndryshe, edhe vetë kalendari ishte ndryshe: u kthyem pothuajse 200 prapa”. Kjo është që dëgjoj ngado që shkoj. Dhe nuk ka të sosur.
Ju e lexoni këtë libër si të ishte shkruar tani e jo atëherë, si të ishte shkruar kastile për ne, që kemi parë me sytë tanë tragjedinë e 11 shtatorit kur bota ndryshoi në mënyrë dramatike brenda një dite. Bota u spraps, në vend se të përparonte. Bota shkoi në drejtim të njeriut të armatosur, e jo të njeriut të çarmatosur. Një prej karaktereve thotë në fund: “Ata që ishin aty nuk do të luftojnë. Duhej t’i luftonit idetë, e jo njerëzit. Vrisni idetë, që e bëjnë aq armiqësore dhe të frikshme botën tonë, dhe aman lini njerëzit rehat”.
Kjo është ajo çfarë nuk na shkoqet prej mendjes edhe sot.
“Zërat nga Çernobili: Kronikat e së ardhmes”
Po jetojmë në tjetër botë pas katastrofës së Çernobil. Në fakt, dy katastrofa kanë ndodhur pothuajse gjatë së njëjtës kohë – ajo e dimensionit kozmik në Çernobil dhe katastrofa sociale kur ra rendi në tokën më të madhe socialiste. Përplasja e dytë e madhe la në hije të parën, sepse ishte shqetësim që na prekte menjëherë të gjithëve dhe ishte më i kuptueshëm. Çfarë ndodhi në Çerbobik ishte katastrofa e parë e tillë dhe ishim të parët që e përjetuam. Tash po jetojmë me të, diçka po ndodh me ne: ndryshon formula e gjakut dhe kodet gjenetike dhe po zhduket vegjetacioni.
Por neve na është dashur tjetër përvojë njerëzore dhe një tjetër instrument i brendshëm për ta marrë plotësisht vesh çfarë po ndodh. E këto nuk ekzistojnë. Ne nuk e shohim armikun, sepse nuk shohim përtej hundës sonë. Nuk shohim çfarë e keqe na pret – rrezatimi. Madje as fjalët dhe ndjenjat tona nuk përkojnë me atë çfarë ndodhi, duke nënvlerësuar vuajtjen, historinë tonë. Pakkush po e përdor këtë përvojë tash. Një tjetër tmerr i vërtetë është lufta. Ndërgjegjja jonë nuk zhbiron më thellë. Kemi mbetur as andej, as këndej. Çfarë ndodhi në Çerbobil është larg më e tmerrshme se holokausti dhe gulaget.
Është e zorshme të mbrojmë veten prej së panjohurës, prej asaj që është e panjohur për njerëzimin. Çernobili na ka shkëputur me kohën. Fjalët “përgjithmonë” dhe “kurrë” kanë marrë tjetër kuptim. Kanë marrë formë materiale. U provuan të pamjaftueshme të gjitha nocionet për katastrofat e mëdha dhe të vogla – njerëzit kanë marrë yrysh pas prishjes së rendit të kozmosit. Dikur na ishte privuar pavdekësia. Koha ishte ndalur në tokën e vdekjes dhe koha konsiderohej si gjithnjë – përjetësi.
Një ditë prej ditësh, Çernobili dhe ditët tona do të bëhen mit. Gjeneratat e ardhshme do të kthejnë kokën pas dhe do të hamenden athua si ndodhi, çfarë soji njerëzish jetonin atëherë, çfarë ndienin dhe çfarë lidhje kishin të gjitha dhe çfarë kujtonin njerëzit.
Njeriu dhe ngjarjet – mund të jenë të barabarta? Ngjarjet që lidhen me jetën e një personi përbëjnë jetën e tij a të saj, por ngjarjet që lidhen me shumë njerëz janë ato që shkruajnë historinë. Historia e Çernobilit ende po shkruhet. Kjo është gjëegjëzë për shekullin XXI dhe sfidë ndaj tij.
“Dreni i mrekullueshëm i gjuetisë së përjetshme”
Çfarë e pret lexuesin në këtë libër? Gjithçka që kthehet në kujtime. Secila jetë është interesante në mënyrën e saj. Se pa vdekjen nuk kuptohet jeta. Se dashuria na teston skajshmërisht. Se njeriu nuk është as dreq, as i shenjtë, por diçka ndërmjet. Se dituria është e pafuqishme. Se njerëzit te dashuria shohin të njëjtat gjëra, si te lufta dhe krimi. Se burra e gra fshehin diçka në vete. Se ne jetojmë në hije, në mesin e së pamundshmes dhe së parealizueshmes. Në dashuri s’jeni vetja, si në vdekje. Se jeta reale dhe vdekja e trupit janë të paprekshme për ne. Se njeri ka qenë edhe Krishti.
Se mund të vdisni nga dashuria edhe në kohë lufte. Se secili mund t’ju ngjasojë me atë që ju fshihni përbrenda. Se të gjitha krijesat mbi dhe e duan njëra-tjetrën – lulet, pemët, fluturat, krimbat, zogjtë. Se s’ka teknologji moderne që mund të na çlirojë nga dashuria, ndjenja dhe vuajtja. Se kurrqysh nuk mund të mësohemi me mendimin se gjithçka e kemi të lidhur me jetëgjatësinë. Se ka burra që e dinë sa interesante është të jesh grua. Se ndryshe ecin akrepat e orës kur je i dashuruar. Se njerëzit vdesin për pavdekësi. Se misteret njerëzore janë të brishta dhe të pamëshirshme. Se dhimbja është art. Se jetën e kemi më afër se teshat. Se gjithçka ruse është e mbushur me pikëllim.
Libri përfshin njëqind rrëfime grash e burrash për dëshirën dhe dështimin e njerëzve për të arritur lumturinë.
Ku shkrim i Svetlana Alexievich, shkrimtares bjelloruse, laureate e “Nobelit” për letërsi më 2015, është marrë nga http://www.alexievich.info Përktheu: Rexhep Maloku
