Recep Tayyip Erdogan, vizitoi Aja Sofinë për namazin e akshamit – dhe për t’ua përkujtuar votuesve të tij se çfarë kish bërë për ta (Foto: Murat Cetinmuhurdar)
Presidenti i Turqisë e ka kthyer në spektakël të kaluarën osmane, duke përdorur monumentet dhe emisionet televizive për t’i bërë për vete votuesit. Kundërshtarët e tij kulturorë u përballën me censurë ose burg
Në një buzëmbrëmjeje para rundit të parë të zgjedhjeve më të ngushta presidenciale të 20 vjetëve të tij në pushtet, presidenti i Turqisë, Recep Tayyip Erdogan, vizitoi Aja Sofinë për namazin e akshamit – dhe për t’ua përkujtuar votuesve të tij se çfarë kish bërë për ta.
Pothuajse për një mijëvjeçar, katedralja me kupolë ishte epiqendër e krishterimit ortodoks. Pas pushtimit osman të Kostandinopojës më 1453, u kthye në një prej xhamive më të praruara islame. Në vitet 1930, republika e re turke e shpalli muze, dhe pothuajse për një qindvjeçar, historitë e saj të ndërlidhura islame dhe të krishtera e kthyen në njërin prej vendeve kulturore më të vizituara të Turqisë.
Presidenti Erdogan nuk kishte qasje kaq zemërgjerë: Në vitin 2020, e konvertoi përsëri në xhami. Kur turqit dolën të dielën e javës së kaluar në balotazhin e presidencialeve, votuan edhe për ideologjinë politike prapa asaj metamorfoze kulturore.
Shkoni sot në Xhaminë e Madhe të Aja Sofisë, zbathni këpucët dhe palosni në raftet e reja të gjata në pjesën e brendshme, dhe pothuajse i shikoni mozaikët e Krishtit dhe të Virgjëreshës, tani të mbuluara tinëzisht me perde të bardha. Dyshemeja e famshme e bardhë është mbuluar me qilim të trashë. Tingulli më s’e ka jehonën e dikurshme. Hapësira është më e ndritshme falë llambadarëve të praruar. Dhe mu në hyrje, në një kornizë të thjeshtë, ka një proklamatë presidenciale: një goditje monumentale shekullin laik të kombit dhe një afirmim i Turqisë së re, e denjë për ditët e arta otomane.
Presidenti Erdogan e ka përdorur kulturën si levë pushteti gjatë qeverisjes së tij prej dekadash (Foto: Bradley Secker)
“Ëndrra e kurorëzuese neo-otomane”
“Aja Sofija është kurorëzimi i asaj ëndrre neo-otomane”, ka theksuar Edhem Eldem, profesor historie në Universitetin Bogaziçi në Stamboll. “Në thelb kjo përbën zhvendosje të debateve e përplasjeve ideologjike e politike, pikëpamjeve polemike, në arealin e njohjes fort të themeltë të njohjes së historisë dhe të kaluarës”.
Nëse shenja dalluese e politikës së shekullit XXI është fuqia e kulturës dhe identitetit kundrejt ekonomisë dhe klasave, do të mund të thuhej ajo u lind pikërisht këtu në Turqi, shtëpi e një prej luftërave më jetëgjata prej të gjithave luftërave kulturore. Dhe gjatë njëzetë vjetëve të kaluar, në monumente të rëndësishme të mëdha dhe në telenovela, në zona të restauruara arkeologjike dhe xhami të vjetra “të reja”, zoti Erdogan ka riorientuar kulturën kombëtare të Turqisë, duke promovuar ringjalljen nostalgjike të së kaluarës otomane – nganjëherë me alamet stili, nganjëherë me kiç si mos më keq.
Jashtë Turqisë, kjo kthesë kulturore shpesh përshkruhet si “islamiste” dhe zoti Erdogan dhe Partia e tij për Zhvillim dhe Drejtësi, e njohur si AKP, në të vërtetë ka lejuar observimet fetare që dikur ishin të ndaluara, si mbajtja e shamisë prej grave në institucione publike. Në Muzeun e Civilizimeve Islamike, kompletuar me “kupolë digjitale” dhe me projeksione dritash, si në “Përvojën” dritëplote të Van Goghut, u hap më 2022 në xhaminë e re, më të madhen e Stambollit.
“Aja Sofija është kurorëzimi i asaj ëndrre neo-otomane” (Foto: Bradley Secker)
Të indinjuar edhe në fitore
Megjithatë, zgjedhjet e reja sugjeruan se nacionalizmi, më shumë se religjioni, mund të jetë shtytësi më i madh i revolucionit kulturor të z. Erdogan. Ngritja në qiell e së kaluarës otomane – dhe mosdurimi deri në fyerje ndaj urrejtësve të tij të supozuar, qofshin në vend a në Perëndim – kanë shkuar dorë më dorë me përpjekjet nacionaliste, pa kurrfarë lidhjeje me islamin. Turqia ka ndjekur fushata agresive për kthimin e antikiteteve greko-romake nga muzetë perëndimorë. U janë tërhequr lejet e punës ekipeve të huaja arkeologjike. Turqia ka marrë turr si pararojë e tendencës së dukshme gjithandej, madje edhe në Shtetet e Bashkuara: politika kulturore e zemërimit të përhershëm, e madje edhe në fitore, veten e konsideron të indinjuar.
Për shkrimtarët, artistët, dijetarët dhe këngëtarët, të cilët për më keq po përballen edhe me censurë, prospekti i ndryshimit të qeverisjes ishte më shumë çështje e mbijetesës praktike se sa e preferencës politike. Prej vitit 2013, lëvizja protestuese alla “Occupy” në Parkun Gezi të Stambollit kishte cak të drejtpërdrejtë Qeverinë e tij. Z. Erdogan ka shënuar një kthesë të madhe drejt sundimit autoritar. Shumë figura të njohura kulturore mbesin prapa grilave, përfshirë edhe arkitekten Mucella Yapiçi, filmbërësit Mine Ozderden dhe Çigdem Mater, dhe filantropin e arteve, Osman Kavala. Shkrimtarët, si puna e Çan Dudnarit dhe Asli Erdoganit (që s’ka kurrfarë lidhjeje me Erdoganin), të cilët u burgosën gjatë përndjekjeve që pasuan grusht-shtetin e dështuar ushtarak kundër z. Erdogan më 2016, jetojnë në ekzil në Gjermani.
Vjet u anulua një mori koncertesh muzikore, në mesin e të cilëve është një recital i violinistit Ara Malikian, i cili ka prejardhje armene, dhe një koncert i Aynur Doganit, e cila është kurde. Tensionet arritën kulmin muajin e kaluar, pak para rundit të parë të zgjedhjeve kur për vdekje u ther një këngëtar kurd, pasi refuzoi të këndonte një këngë nacionaliste turke.
Disa ditë pas rundit të parë të zgjedhjeve, e takova Banu Çennetoglun, një prej artisteve më të njohura të vendit, që me përkujtimin e një gazetari kurd në edicionin e vitit 2017 të ekspozitës artistike bashkëkohore, “Documenta”, u mirëprit jashtë vendit, por shkaktoi poterë të madhe në vend.
“Çfarë është e frikshme tani krahasuar me vitet nëntëdhjetë, që gjithashtu ishte kohë e vështirë, sidomos për komunitetin kurd, është se atëherë mund ta dinim se nga na vinte e liga”, më tha ajo. “E tani mund të vijë ngado. Është më rastësore”.
Strategjia ka funksionuar. Mediat e pavarura janë si mos më keq. Autocensura është e madhe. “Të gjitha institucionet brenda artit dhe kulturës kanë qenë skajshmërisht të pagojë gjatë pesë vjetëve të fundit”, theksoi Çennetoglu. “Dhe për mua, kjo është e papranueshme si artiste. Kjo është dilema ime: Kur do të tregojmë vijën e kuqe? Kur do të themi jo, dhe pse?”
Shkoni sot në Xhaminë e Madhe të Aja Sofisë, zbathni këpucët dhe palosni në raftet e reja të gjata në pjesën e brendshme, dhe pothuajse i shikoni mozaikët e Krishtit dhe të Virgjëreshës, tani të mbuluara tinëzisht me perde të bardha (Foto: Bradley Secker)
Loja e vjetër e nacionalizmit
Nacionalizmi nuk është asgjë e re në Turqi. “Gjithsecili dhe xhaxhai i tij është nacionalist në vend”, ka deklaruar z. Eldem. Dhe kemalistët – elita shekullare që dominoi politikën e këtushme për dekada me radhë deri në triumfin e zotit Erdogan më 2003 – përdorën gjithashtu temat nacionaliste për të ndikuar në kulturë për qëllimet e tyre politike. Kinematografia e hershme e Turqisë çonte në qiell arritjet e Mustafa Kemal Ataturkut. Gërmimet arkeologjike për antikitetet hitite synonin t’i ofronin republikës së re një të kaluar me rrënjë edhe më thella se ajo e Greqisë a Italisë.
Në vitet 2000, me përzierjen e islamit dhe reformizmit nga Erdogani, Turqia trokiti në dyert e Bashkimit Evropian. Një Stamboll i ri po fasadohej në shtypin e huaj. Por nacionalizmi i ri turk kishte një tjetër frymë kulturore: krenueshëm islamike, shpesh antagoniste dhe nganjëherë paksa paranojake.
Një prej institucioneve kulturore treguese të viteve të Erdoganit është muzeu i historisë, “Panorama 1453”, në një distrikt të shtresës punëtore në perëndim të Aja Sofisë, ku nxënësit mësojnë pushtimin osman të Kostandinopojës në një format të avancuar cikloramik. Në një pikë, një pikturë ju ofron një kredhje të tërësishme në të. Edhe video-projeksione të tjera, me një maskaradë nacionaliste, si videoloja “Civilizimi”. Fëmijët mund të shohin Sulltan Mehmedin e Dytë me shikimin kah Aja Sofija, derisa kuajt e tij qëndrojnë para një topi.
Ka një projeksion të ngjashëm në dramat e televizionit turk, që janë shumë popullore jo vetëm në vend, por edhe në mbarë rruzullin, me qindra miliona shikues anembanë botës myslimane, në Gjermani, në Meksikë, gjithkund. Në shfaqje si “Rilindja: Ertugrul”, hit ndërkombëtar për prijësin turkik të shekullit të trembëdhjetë, ose “Kurulus: Osman”, një sagë osmane alla “Game of Thrones”, që transmetohet çdo të mërkurë në Turqi, shfaqet e kaluara dhe e tashmja.
“Ato po ekranizojnë diskursin e Tayyip Erdoganit në epokat antike”, ka thënë Ajshe Çavdar, antropologe kulture që ka studiuar këto emisione. “Nëse Erdogani tani përballet me një betejë, është një rimodelim në një kontekst otoman, një kontekst fiktiv. Kësisoj, nuk shpërndahet dituria për këtë betejë në shoqëri, por mënyra se si ndihet”.
Në këto telenovela gjysmëhistorike, heronjtë janë të palëkundur, sypatrembur, lavdiplot, por dashamirësia e tyre mund të duket si kërcënim nga të huajt. Zonja Çavdar ka spikatur se sa shpesh emisionet televizive shfaqin liderë të kohërave të rrezikshme në ngritje.
“Është sikur ky tipi të mos ketë qeverisur shtetin për 20 vjet me radhë!”, ka thënë ajo.
Agu i “shekullit turk” i Erdoganit
Kultura u bë agjendë gjatë fushatës për balotazh njashtu, me Erdoganin që u shfaq në inaugurimin e objektit të ri të “Stambollit Modern”. Presidenti lavdëroi hapjen e muzeut të ri pranë Bosforit, të dizajnuar nga arkitekti italian Renzo Piano – por nuk u durua dot pa goditur krijimet e shekullit të kaluar, që i përshkroi si braktisje të gabuar të traditës otomane.
Tani, premtoi presidenti, po agonte “shekulli turk” autentik.
Me fitoren e tij, neo-otomanizmi i tij mbijetoi testin e vet më të madh të dy dekadave. Figurat politike kulturore për të cilat ndihet më së shumti keqardhje, afërmendsh se janë prapa grilave, por rezultati i zgjedhjeve ishte i hidhur për akademikët, autorët dhe të tjerët, të cilët ia kthyen shpinën vendit në fillim të fushatës përndjekëse të Erdoganit. “Inxhinieringu shoqëror i AKP-së mund të krahasohet me monokulturën në agrikulturën industriale”, ka theksuar Asli Çavushoglu, artiste e re, e cila së fundmi pati një ekspozitë personale në Muzeun e Ri të New Yorkut. “Ka një lloj perimesh ku investojnë. Perimet e tjera – intelektualët, artistët – nuk ia dalin të rriten, dhe kjo është arsyeja pse largohen”.
Pakicat e Turqisë mund të përballen me të ligat më të mëdha. Në muzeun përkujtimor për Hrant Dinkun, gazetarin turko-armen të vrarë më 2007, zhbirova kopjet e gazetës së tij të pavarur dhe pashë pamjet e emisioneve të tij debatuese televizive. Secila prej tyre – paralajmërim i lirisë së shprehjes së kufizuar të Turqisë bashkëkohore. “Aktorët e shoqërisë civile po bëhen përherë e më të matur”, ka thënë Nayat Karakose, që monitoron muzeun dhe ka prejardhje armene. “Po organizojnë aktivitete me kujdes të shtuar”.
Për Eldemin, i cili ka një karrierë të tërë duke studiuar historinë otomane, konvertimi i Aja Sofisë dhe dramat televizive alla “Tudors” janë një dhe të pandashme, dhe janë më pak të besueshme se sa në të vërtetë duken. “Nacionalizmi nuk është vetëm glorifikim”, ka thënë ai. “Është edhe viktimizim. Nuk mund të keni nacionalizëm të duhur nëse kurrë nuk keni vuajtur. Sepse vuajtja ju shfajëson njashtu nga sjellja e gabuar eventuale”.
“Andaj, çfarëdo nacionalisti turk naiv, e sidomos nacionalisti neo-otomanist”, ka shtuar ai, “është të njësojë idenë e një perandorie të lavdishme që do të ishte benine. Kjo nuk është hajgare. Perandoria është perandori”.
Por pavarësisht zgjedhjeve të javës së kaluar, ka rryma të kundërta që askush nuk mund t’u bëjë ballë, përkundër nacionalizmit kulturor: mbi të gjitha, inflacioni dhe kriza e monedhës turke, për të cilat kanë ngritur alarmin e kuq bankierët dhe analistët financiarë. “Në atë të ardhme, nuk ka vend për trashëgiminë”, ka paralajmëruar Eldem. “Otomanët nuk do t’ju shpëtojnë”.
