Nismëtarja në hapje shtigjesh, gjurmuesja e mistereve
E para në shumë fusha, e zellshme në çdo punë që bënte, shembull për gjenerata, do të ishin të tjera epitete për Edi Shukriun, e cila vdiq të martën e kësaj jave, në moshën 72-vjeçare
Do të mjaftonte qoftë vetëm jetëshkrimi i saj, për t’i dhënë qindra epitete. E shumanshme qe veprimtaria e krijimtaria e saj, njashtu sikurse profili i Edi Shukriut. Nismëtarja në hapje shtigjesh të reja në themelim institucionesh, gjurmuese misteresh në arkeologji që ishte vokacioni i saj kryesor, do të ishin vetëm dy prej tyre. E para në shumë fusha, e zellshme në çdo punë që bënte, shembull e inspirim për gjenerata, do të ishin të tjera epitete për Edi Shukriun, e cila vdiq të martën e kësaj jave, në moshën 72-vjeçare. Se qe arkeologia e parë, akademikja e parë, por edhe autorja e parë e cila qysh në vitin 1972 botoi vëllimin poetik “Sonte zemra ime feston”, janë disa të dhëna të tjera të biografisë së saj.
Vdekja e Shukriut u konsiderua humbje e madhe për shumë fusha në të cilat ka dhënë kontribut të vazhdueshëm, përfshirë arkeologjinë, letërsinë, antropologjinë, politikën, si dhe aktivizmin për të drejtat e njeriut.
Arkeologjia do ta çonte nëpër djerrina e vende të pashkelura për të gërmuar e gjetur disa nga artefaktet më të rëndësishme të Kosovës. Po ajo, arkeologjia, jo rrallë nëpërmjet fjalëve, do të çonte krye edhe në poezitë e Shukriut. Sepse ky binom qe jeta e saj.
“Kur kam qenë studente në vitin e parë, në vitin 1968, kam lexuar një artikull në një revistë rumune, për dy objekte të hyjneshës dardane që qenë zbuluar në Rumani. Nga viti 1968 jam munduar të gjej se si është e mundur që hyjnesha dardane të gjendet në Rumani dhe të mos gjendet e të mos kemi asnjë monument të saj. Ajo ka qenë e adhuruar edhe në territorin dardan. Vite më pas, në vitin 1988 kam pasur fat dhe e zbulova monumentin e parë të Hyjneshës Dardane në Smirë të Vitisë që është një mrekulli”, do të kujtonte Shukriu në janarin e vitit 2021, në një intervistë për “ObserverKult”. Aty do të fliste për përvojën si arkeologia e parë dhe përpjekjet e vazhdueshme në ruajtjen, konservimin, por edhe hulumtimin e zbulimin e sa më shumë lokaliteteve arkeologjike. Në po këtë intervistë Shukriu rrëfen rrugëtimin e saj deri te zbulimi i Hyjneshës Dardane dhe copëzave historike që ajo bashkoi për t’ia dalë deri në fund. Do të kujtonte se lidhur me këtë kishte edhe një ëndërr e cila në anën tjetër zbulonte kërshërinë e saj që nuk prante dot.
“Më duhet ta tregoj edhe ëndrrën time. E di me siguri se tempull kushtuar hyjneshës dardane ka pasur edhe në territorin e Kosovës. Është diku para hundës sonë. Ku? Nuk e di. Shpresoj që këto gjeneratat e reja ta zbulojnë njësoj siç shpresoj që një ditë të zbulohet edhe diçka tjetër. Shteti dardan ka ekzistuar që nga shekulli IV para Krishtit e deri te pushtimi romak... Ku i kemi vendbanimet? Nuk janë zbuluar. Mua ma merr mendja se diku në vend të rrafshët para syve tanë janë”, kishte thënë ajo.
Dardania si vath në vesh
Te arkeologjia, pasioni e vizioni i Edi Shukriut për të, njashtu sikurse edhe te vargjet, antropologu Arsim Canolli gjen portretin e saj dhe jo vetëm. Ka qenë i ri kur për herë të parë do ta takonte profesoreshën e njohur, të cilën më vonë do ta kishte kolege në Fakultetin Filozofik. Do të merrte pjesë në një aktivitet të karakterit politik, ku disa filloristë nga Kosova kishin shkuar në Austri për ta dëshmuar gjendjen në të cilën gjendej Kosova atëherë.
“Profesoreshën Edi Shukriu e kam njohur nga librat dhe nga kolegjialiteti në Departament. Por, profesoreshën e kam njohur edhe më herët, që nga fëmijëria, nga një rast kur isha nxënës i fillores, kur në një organizim të shkollave fillore të Kosovës më 1991 pata marrë pjesë në një turne njëmujor në Austri, së bashku me 100 nxënës të tjerë nga e gjithë Kosova. Nën drejtim e profesoreshës, patëm përgatitur drama, recitale e aktivitete të tjera artistike e kulturore, për t’ua paraqitur austriakëve e të tjerëve gjendjen e Kosovës së atëhershme, për një muaj rresht në Vjenë, Graz e qytete të tjera. Ende më kujtohet refreni kryesor i këngës, që ishte një himn për Republikën e Kosovës, që Edi na pati mësuar: ‘Ti Kosovë moj bijë dardane/ Je e mbesa e Ilirisë. Se në këto troje je sovrane/ Je tribunë e demokracisë”, ka kujtuar Canolli në një shkrim botuar në ditëvdekjen e Shukriut. Ka thënë se qysh nga ajo kohë fjala Dardani i është pleksur dhe tani e përdor goxha shpesh.
“Madje kolegët, në humor, ma kujtojnë shpesh këtë obsesion timin me fjalën Dardani. Fajin e mirë për këtë e ka pasur edhe profesoresha Edi Shukriu”, ka shkruar profesori në Departamentin e Antropologjisë.
Dëshira për ta zbuluar Dardaninë e lashtë nuk e kishte lënë asnjëherë të qetë Shukriun. E kërkonte përditë. Ishte vath në vesh. Me vathët ka një histori impresive.
“Jo më kot i mbaj këta vathë që i kam këtu. Këto kanë qenë shumë në modë në periudhën helenistike nga shekulli IV, sidomos para Krishtit dhe në shekullin II-I. Janë dhuratë nga nëna ime që i ka porositë diku, por unë i mbaj sepse them që kushdo që e shikon këtë emision, që ka parë që ka diku kësi vathësh, qind për qind aty o është vendvarrimi, o vendbanimi dardanas”, kishte shpjeguar ajo, teksa me dorë tregonte vathët e vegjël e me gurë.
Arkeologu Arben Hajdari, akademikes Edi Shukriu, i ka dhënë epitetin që lidhet po me Dardaninë.
“Edi Shukriu, me studimet e saj, bashkë me studiuesin Zef Mirdita, mund të konsiderohen edhe si themelues të dardanologjisë. Studimet e saj, në veçanti ato për dardanët dhe Dardaninë, mbetën referenca të rëndësishme për të gjithë studiuesit e fushës”, ka thënë Hajdari, teksa ka kujtuar se që nga viti 1979, kur Shukriu u bë pjesë e Universitetit të Prishtinës, në këtë institucion nisi veprimtaria e saj arkeologjike. Përmes ligjëratave, organizimit të ekspozitave dhe promovimit të studimeve arkeologjike, si dhe organizimit të gërmimeve arkeologjike, u bë inspirim për gjenerata të tëra studiuesish të fushës së arkeologjisë dhe historisë antike.
“Përmes bashkëpunimeve ndërkombëtare, Edi Shukiu krijoi mundësi për një numër studentësh për të vazhduar studimet pasuniversitare në fushën e arkeologjisë. Pas krijimit të kuadrove të nevojshme, duke qenë koshiente për mungesën e kuadrove profesionale në fushën e arkeologjisë, në vitit 2014 inicioi themelimin e programit të Arkeologjisë në kuadër të Departamentit të Antropologjisë, nga i cili program kanë dalë me dhjetëra studentë të cilët sot vazhdojnë studimet specialistike në fushën e arkeologjisë dhe disiplinave të saj në universitete të ndryshme në Francë, Gjermani, Hungari, Itali, Zvicër e vende të tjera”, ka thënë Hajdari.
Edi Shukriu (22 tetor 1950 – 17 janar 2023) Foto: Elmedina Arapi
“Corpus callosum” në arkeologjinë e Kosovës
Për Hajdarin, ajo mbetet arkeologia më e respektuar në fushën e dijes arkeologjike në Kosovë. “Njëra ndër më të rëndësishmet në të gjithë hapësirën shqiptare”, ka thënë ai.
Puna që ajo ka bërë, sipas Arsim Canollit, është inspirim për gjeneratat e reja dhe vazhdimin e atij rrugëtimi.
“Edi Shukriu ka lënë një trashëgimi të begatë ligjëruese në Universitetin e Prishtinës, trashëgimi të cilën e ka krijuar me punë dhe e ka lënë me nder, në duart e nderin e studentëve e kolegëve të saj. Por, puna e vepra e saj do të jenë corpus callosum në arkeologjinë e Kosovës. Puna e saj na nderon të gjithëve, na inspiron e na jep guxim për me vazhdue gjakimin drejt zemrës së tokës sonë”, ka thënë Canolli.
Gjatë jetës së saj, Shukriu kishte kaluar nëpër labirinte të panumërta nëpër të cilat hapi shtigje e arriti të dilte prej tyre. Megjithatë është një labirint që ajo e mbajti përherë në mendje, e ai ka të bëjë me labirintin e gërvishtur në barkun e njërit prej artefakteve më të rëndësishme të Kosovës, “Hyjneshës në fron”, e cila gjendet në njërin prej institucioneve ku ajo kishte punuar për disa vjet me radhë, në Muzeun Kombëtar të Kosovës.
“E di që quhet ‘Hyjnesha në fron’. Deri më sot nuk kam parë hyjneshë apo ndonjë femër që nuk ka gjinj. Ajo nuk ka. Dhe shtrohet pyetja pse. Po ajo ka diçka tjetër. E ka barkun e fryrë dhe në barkun e fryrë është i gdhendur labirinti. Që do të thotë është mitra, jeta e re dhe mendoj që ‘Hyjnesha mbi fron’ faktikisht paraqet një dualizëm femër/mashkull sepse i takon periudhës kur njerëzit kanë filluar të kuptojnë që ekziston ky dualizëm: aspekti femëror/aspekti mashkullor, të cilat duhet të bëhen bashkë që të lindë jeta. Unë zakonisht i them Hyjnesha e Prishtinës sepse fatbardhësisht është zbuluar te Thertorja sepse hyjnesha janë zbuluar edhe në Runik apo edhe në lokalitete neolitike të Mitrovicës”, kishte thënë ajo në intervistën e realizuar në ambientet e Muzeut Kombëtar të Kosovës, me poeten e studiuesen Donika Dabishevci.
Gruaja që s’e lejonte shprehjen “nuk bën”
E lindur në Prizren në vitin 1950, Edi Shukriu shkollimin fillor e të mesëm i kreu në vendlindje, ndërsa studimet për arkeologji në Universitetin e Beogradit (1972). Magjistroi në Universitetin e Beogradit (1979) dhe doktoroi në Universitetin e Prishtinës (1990). Punoi në Muzeun e Kosovës (1974-1979) dhe prej vitit 1979 në Universitetin e Prishtinës, duke ligjëruar kurse në nivelin bazik në Degën e Historisë për arkeologjinë dhe historinë e lashtë. Gjatë viteve ‘90 u angazhua në lëvizjen për liri, krijimin e shtetit të Kosovës dhe zhvillimin e proceseve demokratike dhe njëkohësisht edhe për pjesëmarrjen e gruas në nivelet e vendimmarrjes. Veproi në Ministrinë e Punëve të Jashtme (1991-1998) në ato që ishin institucione paralele të regjimit serb. Ishte deputete e Kuvendit të Republikës së Kosovës (1992-1998). Pas qershorit të vitit 1999 kur Kosova u çlirua, Shukriu prapë u bë pjesë e institucioneve të vendit duke bashkëdrejtuar Departamentin e Kulturës në kuadër të UNMIK-ut (2000-2001) dhe ishte deputete e Kuvendit të Kosovës (2002-2004).
Shukriu do të bashkëthemelonte Forumin e Gruas së LDK-së (1990) dhe ishte kryetare e këtij organi (1995-2000), më pas bashkëthemeloi partinë Alternativa Demokratike e Kosovës (2004-2013). Ishte kryetare e Këshillit të Kosovës për Trashëgimi Kulturore (2009-2012), anëtare dhe më pas nënkryetare e PEN Qendrës së Kosovës. Në vitin 2012 Shukriu u zgjodh anëtare korrespondente e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe në vitin 2020 anëtare e rregullt e saj.
Veçmas pas luftës, Gjejlane Hoxha ka punuar afër me Edi Shukriun. Sidomos në Këshillin e Kosovës për Trashëgimi Kulturore, ku Hoxha qe drejtoreshë ekzekutive.
“Ndër sfidat dhe përpjekjet më të mëdha të saj ishte fuqizimi i sistemit në përcaktimin e aseteve të trashëgimisë kulturore në mbrojtje ligjore të përhershme, në mandatin si kryetare e parë e Këshillit të Kosovës për Trashëgimi Kulturore. Këtë organ ligjor e zhvilloi me vendosmëri si model unik apolitik për vlerësim dhe mbrojtje të trashëgimisë kulturore mbi kritere dhe standarde profesionale të duhura bashkëkohore. Në këtë rrugëtim pune, përkundër përpjekjes së madhe, nga akterë të ndryshëm hasi në rezistenca të shumënumërta të paarsyeshme”, ka thënë Hoxha për KOHËN. Në përfundim të mandatit në këtë Këshill, Hoxha ka thënë që Shukriu do t’ia linte një porosi. “‘Të lutem vazhdo me punë këmbëngulëse në zhvillimin e sistemit të duhur të vlerësimit dhe ruajtjes së trashëgimisë kulturore mijëvjeçare të vendit tonë’. Këtë porosi me interes jetik të vendit tonë vazhdoj ta përmbushi në vazhdimësi, me përpjekje dhe përkushtim të lartë në punë”, ka thënë Hoxha, tash në Inspektoratin për Trashëgimi Kulturore. Ka thënë se do ta kujtojë Shukriun si personalitet të veçantë me të cilën ka pasur fatin të punojë për kohë të gjatë “me mision në rimëkëmbjen dhe zhvillimin e sistemit publik dhe institucional të kulturës dhe të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore, që ishin të përdhosura dhe shkatërruara nga okupimi, si dhe të goditura rëndë gjatë luftës”.
Nisur nga bashkëpunimi që kishte pasur me të, Hoxha ka veçuar edhe të tjera role të saj, teksa ka nënvizuar atë që pati në themelimin e një kornize ligjore që mundësonte mbrojtjen e trashëgimisë kulturore të Kosovës.
“Ajo ishte udhëheqëse e Departamentit të Kulturës, rol i barasvlershëm me Ministrinë e Kulturës, në përgjegjësinë e së cilës ishin të përfshirë trashëgimia kulturore, bibliotekat, arkivat, artet skenike, vizuale e muzikore. Detyrat e këtij Departamenti ishin shumë sfiduese, të rënda dhe voluminoze”, ka thënë Hoxha. Ka kujtuar se krahas vizionit me mendje të hapur, këmbëngulësisë dhe idealit të Edi Shukriut për shtetbërjen e duhur të Republikës së Kosovës, “u arrit konsolidimi i kornizës publike institucionale në nivelin e lakmueshëm nga shtetet në rajon”.
“Ajo duhet veçuar në vendosjen e themeleve të duhura të kornizës ligjore dhe institucionale të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore sipas modeleve të suksesshme bashkëkohore, në bashkëpunim me Këshillin e Evropës”, ka thënë Hoxha.
Në fjalorin e Edi Shukriut kishte një shprehje që nuk bënte.
“Nuk lejonte përdorimin e shprehjes ‘nuk bën’ duke arsyetuar se ‘vetëm me përpjekje dhe përkushtim të lartë në punë bëhen zgjidhjet e duhura’”, ka kujtuar Hoxha.
Bashkëjetesa e arkeologjisë me letërsinë
Kur Edi Shukriu nuk merrej me shkencën, i rrekej poezisë. Ose e kundërta.
“E plotësojnë shumë njëra-tjetrën prandaj nuk mund t’i ndaj. Kur s’mundem ta bëj njërën, kam inspirim për tjetrën. Kur kam inspirim për shkencë i ndali emocionet, por këto të gjitha varen nga brendia”, kishte thënë Shukriu kur do të fliste edhe për të parin roman të saj, “Pasqyra e thyer” botuar më 2015, pas një bagazhi botimesh me poezi.
“Me titull e kam pasur pak problem, ‘Pasqyra e thyer’, por i kam përzierë të gjitha elementet, edhe ato familjare, por edhe përjetimet e mija të martesës dhe përmes kësaj kam dashur ta tregoj faktikisht edhe fatin e përgjithshëm të popullit të Kosovës, shqiptarëve të Kosovës dhe asaj çfarë kemi përjetuar se çfarë fati kemi pasur”, kishe thënë Shukriu autore e shtatë librave poetikë përfshirë “Ungëshimë”, “Përjetësi”, “Nënqielli”, “Syri i natës”, “Legjenda e Hasit” e të tjera, si dhe tri dramave: “Kësulëkuqja e rrokaqiellit”, “Lkeni i Hasit”, dhe “Kthimi i Euridikës”.
Te Edi Shukriun si letrare, antropologu, përkthyesi e njohësi i letërsisë, Arsim Canolli, ka gjetur edhe arkeologjinë. Në fakt e ka quajtur bashkëjetesë atë që në shpirtin e saj bëjnë letërsia e arkeologjia.
“Me këtë pasion, që del edhe nga poezitë e saj të para, Edi Shukriu merr botën në sy drejt të mistershmes, drejt të palëpalshmes së shpirtërores së njeriut të tokës së saj. Në udhëtimin e saj, gjen labirinthe, perëndi, mite e legjenda, gjytete e gradina, zjarrniqe e murana; atje gjen amfora e mbishkrime, art në shkëmb e art në mozaiqe; rrugës gjen edhe shkrime të vjetra, dialogje të hershme mbi vendin e saj, vendin e dardhëve, Dardaninë antike”, ka shkruar Canolli.
Por në veprën e punën e përgjithshme të profesoreshës, sipas Canollit, përthyhen shumë dimensione. Ndër to edhe politika. “Por, politika, jo si gjendje imanente e vokacionit ditor, por si vullnet në një kohë esenciale për të refuzuar dhunën e Serbisë dhe si dëshirë e nevojë imediate për të ndërtuar institucionet kulturore të shtetin të Kosovës, pas luftës”, ka shkruar profesori universitar. Ka thënë se pikërisht këtë tokë, në një anë i studioi si studiuese, në mënyrë shkencore, e në anën tjetër, e poetizoi për shpirtin e saj “dhe për kënaqësinë tonë si lexues, për të na inspiruar përherë”. Dhe figura Edi Shukriu, me veprën e saj si nismëtarja në hapje shtigjesh, gjurmuese e mistereve është e pavdekshme si frymëzim e inspirim.
