Vezgishi: Në arkitekturë kemi kaos, por s’duhet parë vetëm errët

Nuk pretendon ta ketë shkopin magjik për t’i zgjidhur problemet në arkitekturë, por megjithatë, Maksut Vezgishi në bisedë e sipër, jep një rrugë. S’është i ri konstatimi se kaosi është i thellë, por artisti e arkitekti ndryshe e sheh situatën. Thotë se edhe përballë mungesës së rendit, sikur pikënisja të ishte tjetër, do të gjendej një lloj qetësie së paku shpirtërore nëse për objektet kriter në arkitekturë do të ishte gjetja e harmonisë. Vezgishi, në intervistën pas intervenimit artistik në “Kino Rini” – një shembull i lënies pas dore të objekteve të tilla – flet për “takimin” e parë me këtë objekt e me Prishtinën e viteve ’70, për veprën që dërgoi në Venecie. Mbi të gjitha ai jep edhe shenjat optimiste edhe për dalje nga kaosi

E ndërtuar në vitin 1953, ish-“Kino Rinia” për gati pesë dekada shërbeu si kinemaja me kapacitetin më të madh në vend. Objekti bashkë me atë që ishte kinemaja verore tash duken si hapësira të braktisura. Pas luftës së fundit, për një periudhë të shkurtër, kinemaja u rihap e më pas shërbeu si hapësirë për lojëra fati e një pjesë edhe për sallë gjyqi. Por, fondacioni “Shtatëmbëdhjetë” e ringjalli atë për tri ditë.

Arkitekti e artisti Maksut Vezgishi konceptoi intervenimin artistik “Zërat paralelë”. Në një intervistë për KOHËN ai tregon për ndërhyrjen, flet për braktisjen e ndërtesës nga shoqëria e deri te planifikimi i sotëm urban. Vezgishi, si përfaqësues i sivjetmë i Kosovës në Bienalen Ndërkombëtare të Arkitekturës në Venecie, shpjegon se si një kontejner do të bëhej pikënisje e veprës atje dhe se cili është thelbi i pyetjes “Si mund të jetojmë së bashku?”

KOHA: Çfarë tregon për ju kjo ndërtesë pasi e mbani në mend qysh prej kohës kur kishte funksionin primar si kinema?

Vezgishi: Dua të kthehem në vitin 1978, si student. T’jua tregoj edhe si një lloj anekdote: gjyshi dhe babai me përcollën në Stacionin e Autobusëve në Prizren, edhe autobusi ishte pak a shumë i zbrazët dhe unë u ula diku në fund, se zakonisht ulesha në fund, edhe në kinema jam ulur ose në skaj, ose në fund. Kur erdhi konduktori me vete mendova e thashë: Jam student”. Kur erdhi që ta paguaja biletën ma ktheu kusurin e i thashë: Jo, jo, s’ka nevojë. E mbaj në mend si diçka që filloi të ndryshonte, si një moment që nuk je më fëmijë i Prizrenit, por je duke shkuar në kryeqytet, dhe aty fillon një jetë tjetër ku has në objektet e para që një qytet si Prizreni ose qytetet e tjera nuk i kanë. Sikur “Kino Rinia”, Galeria e Arteve, e cila u hap ndërkohë, pallati i rinisë “Boro Ramizi”, muzeu, i cili sot është Galeria e Arteve – më duket që ka qenë Muze i Revolucionit nëse nuk gaboj – “Kosovafilmi”, mandej objektet që ndërkohë ishin në ndërtim e sipër, bankat e ndryshme, “Grandi”, nëse nuk gaboj, u hap bash në vitin 1978. Pra has në një qytet të urbanizuar. Ndërsa sa i përket “Kino Rinisë”, kur je student, kryesisht koha me e përshtatshme është kur fillon dhe e njofton një koleg e një kolege dhe momentet më të mira janë kur thua: “Hajt sonte shkojmë në kinema”.

Kinemaja, atmosfera dhe të gjitha këto, pra pjesa e hyrjes me kujtohet ku ka qenë një lloj kalimi, dhe pastaj salla brenda e ka pasur një pamje të një kinemaje që e hasim kudo, në një qytet i cili është në frekuenca normale. Pak a shumë kjo është...

Eksperimenti që kthehet në absurditetin e vet

KOHA: Me “Zërat paralelë” e keni kthyer në jetë për tri ditë kinemanë e dikurshme. Me video nga e kaluara, zëra e elemente të tjera krijoni njëfarë ndjesie sikur po ndodh shumëçka. Por njëkohësisht nganjëherë duket sikur ka vetëm kakofoni. Ngjan me njëfarë ironizimi me 20 vjetët e pasluftës e edhe ngacmim për të ardhmen… Cilat janë pikat ku ju keni dashur ta prekni publikun përfshirë edhe ata që mund të ndikojnë në ndërrimin e gjendjes së kësaj hapësire?

Vezgishi: Po ndërlidhem me këtë të fundit që e thatë se fillimisht koncepti ka qenë i tillë që momentin kur kalon porosia, nga kjo përzierje, nga ky miksim që bëhet prej tre zërave paralelë është konceptuar qëllimisht që publiku të mund të jetë prezent në sallë... i jepet komfori që të mund të zgjedhë zërin të cilin po do ta ndjekësh, eventualisht e ka mundësinë që t’i ndjekë të tre zërat që vijnë apo komplet performancën si lloj intervenimi. Edhe këtë intervenim nganjëherë na e kanë marrë thua se kemi hyrë në objekt edhe do të intervenojmë diçka. Jo intervenimi është në skenë. Objektin do ta lëmë në këtë estetikë që e ka momentalisht. Të gjitha këto ndërhyjnë në këtë pyetje që e bëtë dhe janë momente që megjithatë pa asnjë bazë kanë pjesën konceptuale të eksperimentit të thellë, që nganjëherë shkon pothuajse tehut, shkon në skajshmëri dhe, të jem i sinqertë, pak i jam frikësuar reagimit dhe 15 minuta në natën e parë më janë dukur thuajse janë një orë e gjysmë dhe se diçka nuk po shkon në rregull. Kështu që e gjithë kjo në njëfarë mënyre sigurisht për të gjithë ne, sidomos natën e parë, e ka reflektuar pothuajse të gjithë atë që në njëfarë mënyre e kemi kaluar prej viteve ‘90 e këtej. Mos të harrojmë, në vitet ‘90 të gjithë kemi pasur momente që kemi dalë nga banesat tona dhe nuk e kemi ditur që çka mundemi të hasnim në rrugë, qoftë ditën, qoftë në mbrëmje. Kam pasur momente që thjesht një polic më ka ndalur dhe më ka pyetur pse i kisha flokët e gjata dhe është dashur që ... cila është përgjigjja. Pra, janë momente që në cilëndo mënyrë i prek këto absurde dhe vetë eksperimenti kthehet në atë absurditetin e vet dhe nga maja ku ka kakofoni. Mirëpo nuk mund ta mohojë askush nga ne që ishim këtu gjithë këtë estetikë që përmblidhet menjëherë – ambienti, objekti, skena, të folurit, ndriçimi – e gjithë kjo që ndodh. Pra, të gjitha më duken që në njëfarë mënyre e reflektojnë gjendjen në të cilën jemi.

KOHA: Kur jemi te ngacmimi nëpërmjet artit ndaj atyre që mund të ndërrojnë gjendjen e kësaj ndërtese.... A besoni se arti ka fuqinë të ndikojë deri në këtë masë, sidomos te njerëzit që e kanë lënë këtë vend në këso gjendjeje?

Vezgishi: Është pyetje me vend. Po mundohem atëherë duke u bazuar në konceptin që e kemi pasur këtu. Po mundohem ndoshta që pak edhe përgjigjen ta jap në formë më konceptuale besoj, që mirëkuptohet dhe pranohet. Po kthehemi në vitet kur për herë të parë kam hyrë në objektin e “Boro Ramizit” dhe aty ka qenë Galeria e Arteve. Fillimisht ishte hera e parë që në atë kohë, në një hapësirë relativisht të madhe, të shohim ekspozita bukur mirë të realizuara dhe ekspozita që në atë kohë realizoheshin duke filluar prej Sllovenisë. Unë e kam pasur një përshtypje që po zbresin prej Kroacisë e tutje dhe vinin edhe në Prishtinë. Mirëpo mandej pas një kohe, duke e marrë parasysh që Galeria ka qenë e vendosur në Qendër Tregtare ishte një lloj paradoksi se zakonisht galeritë janë objekte më vete. Qysh atëherë e mendoja mos na kanë margjinalizuar me qëllim, do të thotë mos ka qenë qëllimi që duke e vënë galerinë në një qendër tregtare si “Boro Ramizi” për ta larguar interesimin. Mirëpo çka ndodhi? Unë nuk i harroj ato skena kurrë... Ta zëmë, një fshatar që ka zbritur nga fshati dhe ka qenë i veshur – e di zakonisht si vishen me shtresa-shtresa, nganjëherë e ka plisin e bardhë – dhe ai, duke menduar që në rendin e dyqaneve po futet në njërin prej dyqaneve, shpeshherë ndodhte që futej në galeri dhe kur hynte aty e kishte një lloj habie se e shihte që nuk është përbrenda galerisë. Mirëpo ka ndodhur që në një mënyrë t’i bindim që të vazhdojnë dhe të shohin diçka. Pra në përgjithësi nga ky këndvështrim dhe nga kjo anë e konceptit në art – nëse vetëm një moment ndodh, vetëm një ngjyrë ose diçka na ngacmon dhe na pëlqen – ne nuk duhet të kërkojmë më tepër, mos të presim më tepër. Pra, na mjafton.

Mendoj që këto janë momentet që në njëfarë mënyre ne duhet t’u besojmë dhe të fillojmë të besojmë se janë një hap përpara. Pra, unë jam optimist.

KOHA: Situata në të cilën është kjo hapësirë është edhe tregues i asaj se nuk e kemi të lehtë të bashkorganizohemi e të jetojmë së bashku. Në Bienalen Ndërkombëtare të Arkitekturës në Venecie me temën “Si mund të jetojmë së bashku?”, sivjet keni përfaqësuar Kosovën me veprën “C0ntainp0rary” që zë fill me një kontejner. Vepra është ende atje, deri në fund të nëntorit… Pse pikërisht kontejnerin?

Vezgishi: Sa i përket asaj se pse kontejneri dhe në fakt emërtimi është “C0ntainp0rary”, por që unë jam i mendimit që të gjithë e lexojnë si “contemporary” domethënë “bashkëkohore”. E mbaj në mend në Qendrën Kulturore – me duket quhet “Evropa” – në Prizren, në kohën kur unë kam bashkëpunuar me “DokuFestin” ka qenë një kontejner i madh përballë dhe shumë shpesh e vazhdimisht ka qenë plot, dhe në mbrëmje ka qenë një grumbull qensh... Ka qenë një pamje që nuk shkonte me Qendrën Kulturore, manifestimin dhe me gjestet tona. Ajo më pati mbetur në mendje kështu, por është edhe momenti tjetër ku ndërlidhet tema. Jam nisur prej asaj se kemi vështirësi organizative. Atëherë ana me e përshtatshme është ta gjejmë mënyrën se si të participojmë. Pra nëse shkojmë me një objekt dhe me një element ose dy, ia lehtësojmë vetes edhe participimin, edhe transportin, edhe të gjitha të tjerat që shkojnë pas. Pra, aty ndërlidhen disa elemente dhe kjo ka qenë përzgjedhja. Përveçqë kontejneri bëhet i bardhë, bëhet i bukur, bëhet një objekt që mund të jetë edhe fluturues dhe lundrues, ndërsa në momentin që futet publiku ballafaqohet me atë se si pasqyrohet e se si reflektohet në të.

Në momentin që është i zbrazët dhe ndriçimi se si jepet në një formë, e cila mandej komponohet dhe në mënyrë ideore lidhet me eksperimentin dhe kohën e konstruktivistëve që gjithmonë është interes i imi në arte. Pra i bashkëdyzoj në njëfarë mënyre, si artist e shfrytëzoj momentin për t’i lidhur interesat që shumë shpesh janë të miat në art, por edhe të momentit të një përfaqësimi që nuk dyshoj që jemi ndërlidhur me temën, gjithsesi.

Reagimi ka qenë vërtet i mirë. Reagimi ka qenë befasues, sepse “Arsenale” është me të gjithë autorët të cilët pak a shumë participojnë me një teknologji të lartë dhe në korridor në vazhdim e sipër, dhe prej aty mbërrihet në një kontejner që është i vendosur në mes të sallës, me gjithë atë qëndrim dhe përshtypja ime ka qenë sikur vetë objekti të ngacmon, të mëshon.

Përveç asaj, ne kemi marrë pjesë edhe me pothuajse 20 autorë të tjerë dhe të gjithë janë të ndërlidhur me këndvështrimet e tyre dhe me profesionet e ndryshme në kuadër të temës, duke i përfshirë të gjitha këto që i kemi këtu, që janë tonat qoftë në momente pak ma të mira, qoftë në momente që i kemi kështu.

KOHA: Në Venecie në maj të këtij viti keni thënë se kjo pyetje lidhet me gjestin e parë që bëhet në raport me një objekt. Jetoni tash e më shumë se dy dekada në Bruksel. Si e shihni arkitekturën në Kosovë bashkë me projektimin urban?

Vezgishi: Sinqerisht t’ju them, situata është vërtet kaotike. Ne kemi një përzierje të arkitekturave, domethënë të stileve, ndërtimeve, materialeve. Në njëfarë mënyre kemi çdo gjë përveç rendit. Pra, nuk e kemi një rend, qoftë në aspektin urbanistik, qoftë sa u përket objekteve si arkitekturë e mos të flasim për njëlloj planifikimi. Po e marr një shembull: Nëse e kemi një objekt të vjetër dhe pranë tij e ndërtojmë një tjetër të ri dhe përballë e kemi një objekt tjetër të mes dy kohërave, atëherë ato bashkëveprojnë, interpelohen, kështu e kemi mësuar ne në arkitekturë dhe reflektojnë, e nëse duhet të ngrihet objekti i ri paralelisht duhet t’i studiojmë këtu dy të tjerët – këtë që e kemi afër dhe këtë që e kemi përballë – për ta reflektuar këtë të tretin. Nëse do të bazoheshim në këtë formë ne sot do të ndiheshim shpirtërisht shumë më mirë. Jo vetëm shpirtërisht, por edhe sytë dhe çdo dalje e çdo kthim do të ishte më i qetë dhe më i ëmbël. Ndodh e kundërta. Pra, unë në momentin që erdha deri këtu (në “Kino Rinia” v.j.) është pjesa e parkingjeve, ku sinqerisht t’ ju them vetëm për shkak që e kisha edhe çantën anash, ka momente që kur prej veturës në veturë vetëm pasqyrat e veturës të pengojnë dhe nuk mund të lëvizësh. Pra është absurd. E njëjta gjë ndodh në Prizren ku unë jetoj. Duhet të ndalesh që vetura të kalojë e pastaj të ecësh pas tyre. Kur e kemi parasysh që ka njerëz në moshë që munden edhe të mos dëgjojnë a të shohin, ose kanë edhe të ecurit e vështirësuar e vështirësi të tjera, atëherë jemi në një situatë kaotike, dhe në një situatë ku kaosi me duket që është bërë i thellë. Prandaj edhe është pyetja se si duhet të nxirremi prej kësaj situate. Sinqerisht nuk e di. Nuk po e përmend atë shkopin magjik, po nganjëherë nuk shkon. S’e di. Nuk e di si do t’ia bëjmë. Nganjëherë ndoshta do të nisesha prej mikro-hapësirave, t’ i quaj, koncepteve, sikur të fillojmë prej një vendi dhe hajde ta bëjmë një provë e ta nisim këtu në këtë mënyrë që ta japim si një model ndoshta të mirë se prapë po mundet diçka me qenë në rregull me njëfarë rendi, jo me harxhime të mëdha, por me njëfarë rendi në mos e zbut situatën. Pra, të shkojmë nga ajo të fillojmë ta zbusim diqysh jo t’i shohim gjërat egër. E kam një përshtypje sidomos kur vij nga Brukseli: Ditët e para kur dal është një lloj egërsie, është një lloj nervozizmi te njerëzit, një lloj tensioni. Një shikim i tjetrit nganjëherë mund të të destabilizojë. Vërtet nuk është ndjenjë e mirë.

“...në Akademinë e Arteve, e kryen, po çka do të bësh më tutje?”

KOHA: Jeni autor në disa disiplina të artit bashkëkohor, përfshirë edhe të shfaqjeve teatrore? Përse kjo shëtitje në zhanre dhe si e shihni zhvillimin e artit në Kosovën e pasluftës?

Vezgishi: Kur më pyesin kështu njerëzit e afërt nga ana e profesionit unë ju them që jam piktor. Gjithmonë e kam ndier veten piktor dhe kam dashur të bëhem i tillë. Në vitin 1978 u hap Arkitektura dhe për të satën herë në intervista më duhet ta them këtë: Mua baba im më tha: “Ti do të shkosh në Akademinë e Arteve, e kryen, po çka do të bësh më tutje?” Mandej u regjistrova në Arkitekturë. Arkitektura ta jep një këndvështrim tjetër që këto artet e tjera nuk i kanë dhe arkitektura është fajtore për të gjitha këto lëvizjet e mia për shkak që është kaq e gjerë dhe t’i jep disa informata nganjëherë që t’i mund të shfrytëzosh në të gjitha artet e tjera, si për shembull në dizajn, në teatër. Unë kam filluar të punoj në teatrin amator të Prizrenit një vit, dy, tre, me skenografi, me elemente të vogla, me afishe e të tjera. Duke e parë se si po punojnë regjisorët dhe duke u bazuar në aspekte të tjera, ndërkohë interesimet e mia të teatrit, filmit, dizajnit, arkitekturës e krejt disi, i thua vetes nëse kjo qenka regjia, atëherë ndoshta mund të provoj edhe aty diçka. Ka qenë një vit kur e kam provuar veten dhe ka qenë një shfaqje eksperimentale pak a shumë si kjo, që ka lënë gjurmë. E njëjtë ka ndodhur edhe me dizajnin, me revistën MM. Kemi filluar me “Theman”, pastaj kemi kaluar në MM, pastaj në disa libra të “Dukagjinit”, dhe kështu. Unë mendoj që esenca është në arkitekturë.

“Arti nuk mund të ketë qëllim të largët, të paraprojektuar”

KOHA: Cili mendoni se duhet të jetë qëllimi i artit në ditët e sotme përballë problemeve me të cilat ndeshemi çdo ditë?

Vezgishi: Unë jetoj në Bruksel, mirëpo nuk e kam ndërprerë interesimin, bile nganjëherë më duket në bisedë e sipër me kolegë të mi se po më duket që ia kam vënë vetes si detyrë që përtej asaj që e kam...nuk dua të them si artist i lirë, se nuk ndihem as nuk jam i regjistruar si i tillë, mirëpo kryesisht bazohem në atë se tendencat e reja, artistët e rinj, edhe duhet përcjellë e mbështetur. Unë mendoj që krahasuar me vendin, krahasuar me institucionet që i kemi, kemi shumë artistë të mirë, sidomos të rinj të mirë, aq më tepër që edhe ata që janë këtu sot kanë mundësi që përmes kësaj teknologjie të re të depërtojnë dhe të punojnë prej Prishtine në një vend tjetër dhe më duket që sukseset nuk po mungojnë. Sidomos në film, për shembull, ky vit ka qenë asi që nuk e di a ka për t’u përsëritur ndonjëherë. Vit i suksesshëm sa i përket filmit, e pra filmi është një prej arteve që i bashkëdyzon të gjitha artet: duke filluar prej fotografisë, prej skenografisë, prej kostumografisë, prej dritës, prej të gjitha elementeve që janë aty. Pra, nëse i kemi të gjitha këto dhe kemi aktorë të mrekullueshëm e autorë të mrekullueshëm, aq më tepër po na del që gratë apo femrat po janë ato që po na shtyjnë përpara, atëherë nuk ka si të jetë më mirë. Me duket që është një lloj mrekullie.

KOHA: Si e shihni zhvillimin e artit këta 20 vjet pas luftës?

Vezgishi: Arti s’mund të këtë qellim të largët, të paraprojektuar. Arti vjen si një kërkesë prej brenda që nëse e gjen rrugën se si të kërkohet e shtrohet atëherë mjafton që në mënyrë sa më të rregullt, sa më të drejtë dhe sa më të qetë, të vazhdojë. Vetvetiu do të jetë rezultat i asaj që jep si diçka pozitive që është përpara nesh. Në vetvete me duket se nuk duhet të kërkojmë prej artit më tepër sesa ai që është: të kuptuarit në aspektin që nëse diçka është e bukur mjafton, nëse është diçka funksionale mjafton, nëse i marrim veç këto elemente, atëherë nuk duhet të sforcohet më tej.

KOHA: Njëzet vjet pas luftës s’kemi ndërtuar objekt kulturor të nivelit të “Kino Rinisë” së dikurshme. E dini, besoj, që projekti për teatër të operës dhe baletit tash s’ka as lokacion. U shpenzuan dhjetë vjet e një milion euro. Për muze të artit bashkëkohor as që flitet më...Cili do të ishte objekti i radhës në të cilin do të ndërhynit e ta ringjallnit qoftë për vetëm tri ditë?

Vezgishi: Nëse mendoni me ndërhyrje, me performim, atëherë nuk e kemi problem, vetëm duhet ta gjejmë një... S’e di nëse “Fondacioni Shtatëmbëdhjetë” është organizatë joqeveritare, vetëm e di se sa herë me ka rënë të punoj në Kosovë kjo është një nga eksperiencat e mia më të mira. Mjafton që në eksperienca të tilla të vendosim dhe të punojmë nga ana artistike dhe përmbajtjesore. Këto të tjerat – të vendosjes së politikave e të tjera – megjithatë mendoj që duhet t’ua lëmë atyre të cilëve i planifikojnë këto gjëra. Për shembull ata janë urbanistët, arkitektët, ekonomistët, inxhinieret dhe politika natyrisht dhe gjithë këto së bashku. Pra, është punë e sistemit të cilin ne momentalisht nuk e kemi kështu në binarë. Por po shpresoj që kjo nuk do të jetë kështu në vazhdimësi, që sado-kudo do ta marrim një drejtim të caktuar dhe se gjërat vetvetiu edhe me shembujt konkretë do të fillojnë të tregohen dhe si të tilla do të reflektojnë edhe në ne. Pra, nuk duhet t’i shohim vetëm nga kjo ana e errët. T’i shikojmë edhe nga kjo anë që nëse fillojmë t’i trasojmë me një rregull sa ma bazik unë mendoj që situata vetvetiu do të ndryshojë.

I lindur në Prizren më 1960, Maksut Vezgishi kreu studimet e Arkitekturës në Universitetin e Prishtinës dhe më pas për disa vjet punoi si asistent në Fakultetin e Arkitekturës. Njëkohësisht punoi si redaktor artistik në “Zëri” javore-politike-shqiptare ( 1993/1998), revistat mikse “MM”, “Thema”, “Sheshi”, “Teatri”, si dhe në shtëpinë botuese “Dukagjini” në Pejë (1993/1998) dhe galerinë “Dodona” në Prishtinë.

Në “Teatri i qyteti” – Prizren, si autor i përgjithshëm realizoi dramën vizuale/skena alternative, “Proporcione Hyjnore” (1990). Në lëmin e skenografisë bashkëpunoi me teatrot në Prizren, Prishtinë, Sisak, Lubjanë, Shkup, Bruksel, Elbasan. Në arkitekturë dhe arte vizuale interesimet e Vezgishit janë: eksperimenti dhe modernia, njëkohësisht kthen vëmendjen në “kërkim” në artin aktual shqiptar. Autor në disa disiplina të artit bashkëkohor, Vezgishi prej vitit 1998/99 jeton dhe punon në Bruksel.

Gjatë karrierës së tij si artist, ekspozoi veprat e tij në Kosovë, Shqipëri, Kroaci, Bosnjë e Hercegovinë, Serbi, Belgjikë, Itali, Britani të Madhe, Spanjë, Izrael. Mori pjesë në konkurse të ndryshme ndërkombëtare dhe është fitues i disa çmimeve në fushën e arkitekturës, teatrit e artit bashkëkohor. Në vitin 2020, u përzgjodh si artist/arkitekt për të prezantuar Kosovën në Bienalen Ndërkombëtare të Arkitekturës në Venecie.