Kulturë

Për një simbol më të denjë të lirisë së shprehjes

Atentati ndaj profesorit Samuel Paty në një kolegj në Paris, i cili u kishte shpjeguar nxënësve të vet domethënien e disa karikaturave të revistës satirike “Charlie-Hebdo“ për lirinë e shprehjes, si dhe vrasja e besimtarëve në Katedralen e qytetit Nice, rihapi muajve të fundit një varg të debateve në Francë brenda qarqeve politike dhe intelektuale e njëherësh edhe në opinion e gjerë. Do t’u bëjmë një vështrim të shkurtër disa analizave që zhvilluan disa filozofë e sociologë francezë lidhur me problemet që u shoshitën në këto debate.

Të përmendim reagimin e filozofit të shquar Jacques Rancière (Zhak Ransier) i botuar së voni në revistën “Contretemps“, me titull “Lidhur me lirinë e shprehjes“. Ai së pari e cilëson vrasjen e profesorit Paty si “një krim të mërishëm i kryer nga një kriminel i fanatizuar“, kurse indinjimin e thellë që shkaktoi ky krim, si plotësisht të kuptueshëm.

Në vijim Rancière problematizon disa qëndrime që u shfaqen në debatet e nxitura. Ai vë në pah së pari për “një konfuzion sa i takon nocionit të lirisë së shprehjes dhe disa formave konkrete që ajo merr”. Rancière mendon se tani e disa decenie është zhvilluar një diskurs i quajtur republikan, i cili i ka transformuar sistematikisht nocionet juridike që definojnë raportet midis shtetit dhe qytetarëve në virtyte morale që ata qytetarë duhet t’i kenë. Kësisoj ato nocione shndërrohen në kritere të cilat bëjnë të mundur stigmatizimin e atyre që nuk i kanë ato virtyte.

Ky transformim ka filluar, siç e cek Rancière, me nocionin e laicitetit. Laiciteti, ashtu siç shtrohet në parimet e kushtetutës franceze, do të thotë se shteti nuk predikon asnjë religjion dhe nuk i lejon asnjë religjioni të ndërhyjë në organizimin e arsimit publik. Mirëpo Rancière e sheh të udhës të theksojë se ky nocion nuk është i regjistruar në ndonjëfarë esence të republikës. Ai përkujton se Republika e tretë (1870-1914) e ka imponuar atë nocion me qëllim që t’i japë fund kontrollit të arsimit publik nga Kisha katolike, kontroll ky që qe vendosur me një ligj të Republikës së dytë (1848-1852). Duke e imponuar atë nocion, Republika e tretë, nënvizon Rancière, u rekomandoi njëherazi arsimtarëve që të mos bëjnë asgjë “që do të mund t’i lëndonte besimet e nxënësve“.

Rancière vë në pah po kështu në analizën e vet se laiciteti i cili përkufizon neutralitetin e shtetit sa i takon religjionit nuk është i mjaftueshëm për të rregulluar raportet midis besimtarëve dhe jobesimtarëve e as ato midis pjesëtarëve të religjioneve të ndryshme. Ai mendon se ajo që do të mund ta mbështeste mirëbesimin midis tyre është një virtyt që ndikon në sjelljet e individëve: toleranca e cila për t’u sendërtuar duhet të jetë doemos e ndërsjellë.

Rancière këtu kritikon “ideologët e rinj të laicitetit“ që deformuan tërësisht kuptimin e këtij nocioni duke e paraqitur si “rregull të veprimit“ të cilën shteti do të duhej t’ua impononte nxënësve, nënave të tyre dhe më fund edhe femrave të mbarë shoqërisë. Kësisoj, obligimi laik mori rolin e imponuesit të një mënyre për t’u veshur, ndalesë kjo madje diskriminuese, ngase ajo duhej të vlente vetëm për femrat dhe vajzat e një komuniteti specifik të besimtarëve, myslimanëve. Së këndejmi, obligimi laik, me këtë interpretim, fut një kundërvënie frontale midis virtytit laik i përcaktuar nga ligji republikan dhe tërësisë së një mënyre të të jetuarit të një komuniteti që jeton tani e sa kohë në Francë. Rancière kësodore nxjerr këtu me luciditet rrjedhojat që i prodhon një qasje dogmatike e laicitetit.

Në vijim të analizës së vet Rancière njëherazi vë në dukje se sot po ndodh diçka e ngjashme edhe me nocionin e lirisë së shprehjes. Ai përkujton se kjo liri, e përcaktuar me ligjin e 29 korrikut 1881, ka të bëjë në fakt me një liri të gazetarëve në raport me pushtetin shtetëror, pushtet ky që praktikonte censurën. Ai ligj thoshte se “gazetarët dhe aktorët e tjerë të opinionit publik mund të shpërndajnë shkrimet e tyre pa kontrollin e një autoriteti më të lartë“. Ata megjithatë mund të ndiqen nga drejtësia nëse bëjnë delikte duke e përdorur atë liri; fjala vjen nëse shpifin diçka për dikë difamim. Sipas atij ligji, shkrimet mund të qarkullojnë pa lejen e shtetit, por kjo nuk u jep atyre asnjë lloj mishërimi të lirisë së shprehjes dhe ai as nuk e “bën atë liri parim, i cili do të mund t’i gjykonte ato shkrime”.

Karikaturat nuk kanë doemos cilësi imanente të lirisë

Ranière thekson se shkrimet “apo eventualisht vizatimet“ nuk përmbajnë më vete “cilësinë e lirisë së shprehjes“. Ato shfaqin vetëm idetë dhe disponimet e autorëve të tyre dhe vetëm ato gjykohen nga lexuesit e tyre sipas ideve dhe disponimit të tyre. Nëse marrim parasysh rastin e karikaturave të Muhamedit, madje edhe nëse e lëmë anash karakterin e tyre difamues, ashtu siç e kanë parë disa lexues, “ato nuk shfaqin asnjë cilësi imanente të lirisë“. Ato karikatura, sqaron Rancière, nuk janë “të destinuara që të nxisin dashurinë për këtë liri“. Ato shprehin veç tjerash “ndjenjën e përbuzjes që kanë disa intelektualë, të cilët mendojnë se i takojnë një elite të arsimuar dhe të cilën duan ta shfaqin publikisht karshi religjionit të popullsive që ata i shikojnë si të prapambetura“.

Në anën tjetër, autori vë në pah se “kriminelë të fanatizuar kanë pretenduar të hakmerren për këtë përbuzje me vrasjen monstruoze të gazetarëve të ‘Charlie-Hebdos’“. Mirëpo ai njëherazi ndriçon aktivizimin e një “mekanizmi ideologjik perverz“ brenda këtij konteksti: pasi që “tmerri që përjetuan ata gazetarë i bëri martirë të lirisë së shprehjes, si rrjedhojë vetë karikaturat u shndërruan në mishërim të lirisë“. Kësodore, siç shpjegon Rancière, karikatura shikuar në përgjithësi, ka shërbyer gjatë historisë për kauza nga më të ndryshmet përfshirë edhe ato më të ndyrat, dhe se “u bë shprehja më e lartë e lirisë së shprehjes e kjo vetë pastaj u paraqit si një virtyt i fjalës së lirë dhe talljes e cila thuajse i takon si e drejtë e lindur popullit francez“. Ndërsa glorifikimi i karikaturave u shndërrua në një “detyrë kombëtare“. Rrjedhoja tjetër që del nga ky proces politik ka të bëjë me faktin se shprehja më e lartë e lirisë së mendimit, kësodore, shfaqet si “përbuzje ndaj një religjioni dhe një bashkësie të besimtarëve” (myslimanëve).

Rancière, në vijim të shqyrtimit të tij, kritikon disa qarqe politike në Francë si “të shpëlara nga ndërgjegjja apo thjesht si provokatorë ngase kërkuan që ato karikatura të prezantohen në të gjitha shkollat“. Implikimet që i nxjerr me luciditet Rancière janë këto: Kjo do të thotë se ata “kërkuan që gjithkund duhej thelluar hendeku, i cili i ndan komunitetet se duhej mbështetur përhapja e jotolerancës dhe kësisoj t’u ofrohen raste vrasësve duke ua siguruar atyre një mbështetje më të gjerë të krimeve të tyre brenda një komuniteti i cili u bë më i ndjeshëm ndaj fyerjes“.

Ndryshe nga këto qëndrime e tendenca, Rancière mendon se është koha të thuhet se “një karikaturë s’është veçse një karikaturë, se ato janë mediokre dhe shprehin ndjenjat mediokre dhe se asnjëra prej tyre nuk meriton që jetët e gazetarëve, të arsimtarëve dhe e të gjithë atyre që flasin në hapësirën publike t’i ekspozohen çmendurisë së vrasësve“. Është koha, thekson Rancière, që lirisë për të cilën aq shumë burra e gra kanë sakrifikuar dhe sakrifikojnë ende jetët e tyre gjithandej botës, t’i ofrohen simbole pak më të denja për të.

Me luciditetin e vet kritik ndaj qasjeve konfuze të disa nocioneve dhe vlerave, brenda një konteksti socio-politik që mori karakter dramatik, Rancière arrin të demistifikojë qasje e manipulime politike që krijojnë mjegull e tensione

Konteksti i mondializimit të religjionit

Sociologët e njohur Olivier Mongin (ishte edhe bashkëthemelues i Komitetit të Kosovës në Paris më 1992) dhe Jean-Louis Schlegel, në artikullin e tyre në të përditshmen “Le Monde“ po kështu problematizojnë prirjen dhe mobilizimin “patriotik“ që karikaturat e revistës “Charli-Hebdo“ të riprodhohen e përhapen në media, por edhe në muret e kuvendeve të disa komunave në Francë, pas vrasjes së profesorit Samuel Paty. Autorët e shprehin dyshimin se entuziazmi për riprodhimin e këtyre karikaturave mund të jetë shprehje e vlerave republikane, e sidomos e lirisë dhe lirisë së shprehjes. Ata kritikojnë pretendimin e politikanëve francezë që riprodhimi i disa karikaturave, të cilat mund të fyejnë ndjenjat fetare të një numri të madh të qytetarëve francezë, të jenë shprehje “e të drejtave fondamentale e çdonjërit dhe çdonjërës nga bashkëqytetarët tanë që të jetojnë në paqe dhe në liri“. Autorët mendojnë se një pjesë e konsiderueshme e reagimeve dhe iniciativave për mobilizime me një retorikë luftarake kanë “karakter demagogjik“, aq më tepër pse këtë e arsyetojnë me vullnetin për t’u ngritur në “mbrojtje të lirive të cenuara, të atdheut në rrezik dhe të Republikës në agoni“. Ata theksojnë se krimet e fshehura të disa terroristëve nuk mund ta lëkundin e ta rrezikojnë republikën.

Mongin dhe Schlegel problematizojnë kërkesën që “parimet laike t’u rrënjosen me dhunë në kokat“ e atyre që kanë origjinë dhe kulturë tjetër nga kultura republikane. Ata kritikojnë pretenciozitetin e një “unversalizmi abstrakt“ mbi republikën laike, i cili injoron dhe përbuz bindjet fetare, ndonëse të garantuara me ligjet e republikës. E njëherazi kritikojnë pikërisht mungesën e një etike të përgjegjësisë, injorimin e rrethanave në të cilat janë formuar të rinjtë në vendet prej nga vijnë. Mirëpo, Mongin dhe Schlegel nuk mendojnë kurrsesi se do të duhej t’i imponohej ndonjë censurë kritikës dhe satirës mbi përfytyrimet, praktikat dhe idetë religjioze. Ata në fakt kritikojnë qëndrimet e ngurta dhe dogmatike mbi republikën laike, qëndrime këto që i ikin dialogut dhe tolerancës së komunikimit me pjesëtarët e komuniteteve të ndryshme fetare.

Këta theksojnë se dogmatizmi “republikan“ injoron në veçanti procesin dhe fenomenet e mondializmit të religjionit, format e pranisë së bindjeve dhe përfytyrimeve fetare në rrjetet e komunikimit masiv, përtej kufijve gjeografikë të shteteve. Kësisoj ata nuk duan ta kuptojnë se në rrethanat bashkëkohore jemi dëshmitarë të përplasjeve në hapësirat ndërkombëtare të komunikimit (me internet) midis shtresave shoqërore të disa vendeve ku procesi i shekullarizimit ose nuk është zhvilluar si duhet, ose është thjesht joekzistues, dhe shoqërive që kanë zhvilluar kushtet për republika laike e të shekullarizuara. Një incident në një vend perëndimor karshi bindjeve fetare të komuniteteve, shumica e të cilave jetojnë në zonat tjera gjeografike (fjala vjen, në Azi e Afrikë) reflektohet në këto hapësira dhe nxit reagime shpesh të vrullshme e të dhunshme. Përballë këtyre fenomeneve të botës së sotme autorët mendojnë se duhet kultivuar frymën e tolerancës dhe respektit të ndjenjave dhe bindjeve fetare, duke evituar fyerjet dhe stigmatizimet, të cilat në fakt s’kanë të bëjnë me analiza kritike. Ata përkujtojnë njëherazi se shteti laik ka obligimin që t’i mbrojë liritë e të gjithëve, qofshin jobesimtarë ose besimtarë të feve të ndryshme.

Luc Ferry, filozof dhe ish-ministër i Arsimit në Francë, mendon se liria e shprehjes nuk mund të shpjegohet si duhet në mbështetje të disa karikaturave, të cilat jo vetëm që fyejnë ndjenjat fetare të miliona njerëzve, por njëherësh nuk kanë potencial as kulturor e as artistik për të zhvilluar vetëdijen mbi lirinë e shprehjes. Aq më tepër, pse disa prej atyre janë “të neveritshme dhe në kufi me pornografinë“.

Luc Ferry thekson se “nuk jemi të obliguar t’i fyejmë njerëzit për ta mbrojtur lirinë e shprehjes“. Njësoj mendon edhe sociologu Edgar Morin duke theksuar se prirja për fyerje të ndjenjave fetare të myslimanëve në Francë mund të nxisë e thellojë përçarjet brenda republikës dhe vlerave të saj.

Një pikë tjetër e përbashkët e analizave të këtyre filozofëve e sociologëve ka të bëjë me kritikën e disa qarqeve politike që mëtojnë të përfitojnë nga konfuzioni dhe tensionet e pasioneve dhe paragjykimeve politike e fetare, me qëllim që t’i përforcojnë pozicionet e tyre politike, në veçanti duke u bërë lajka qëndrimeve populiste që ushqehen me diskurse të ngarkuara me urrejtje etnike e fetare.