Roli i mesazhit dhe të dërguarit të Zotit nuk është i njëjtë në secilën fe, siç shihet nga rolet e ndryshme që Krishti dhe Pejgamberi i kanë në traditën krishtere dhe islame. Mirëpo ”zbulimi i Absolutit” ekziston në të gjitha religjionet, ndërkaq manifestimi ose zbulimi i Absolutit, në secilën fe e ka karakterin e absolutes në universin religjioz, që është në pyetje dhe ai është conditio sine qua non për arritjen e së Vërtetës si të tillë
Pikëpamja tradicionale vërteton se vetëm Zoti është absolut, dhe vetëm Ai mund të thotë “Po” dhe se ai ka thënë “Po” më tepër se një herë. Secila ”Po” e thënë ka jehuar në universin religjioz, brenda gjinisë njerëzore, për të cilin ajo jehonë si e tillë është “Po” hyjnore. Prandaj, në mënyrë të përsosur është e kuptueshme se një i krishterë duhet të besojë, se Krishti është dera nëpërmjet së cilës i afrohet Zotit, sikur që Krishti thotë në Besëlidhjen e Re, “Unë jam dera (hyrja)”. Në të vërtetë ai është portë hyrëse për botën e krishterë, por kjo nuk do të thotë se Zoti nuk ka krijuar ”porta” të tjera për grupe të tjera të njerëzve. Një pohim i tillë nuk hedh poshtë ”absolutizmin”e çdo manifestimi të Logosit, brenda universit religjioz; për të cilin është dedikuar ky manifestim. Brenda botës, me të cilën drejton një shpallje specifike të Fjalëve ose manifestimi i Logosit, ky manifestim i Logosit është ai Logos. Për këtë, për myslimanët, Pejgamberi është rruga deri tek Zoti dhe ajo për çka Pejgamberi ka thënë ”Ai që më sheh vetëm mua, e ka parë të vërtetën” (man ra’ni faqad ra’a’l-Haqq), që është shumë identike me thënien e Krishtit. Kështu për të krishterët është Krishti, për myslimanët Pejgamberi, ndërsa për hindusët ortodoksë – njerëzit nuk duhet t’i mashtrojë pseudohinduzimi – Hinadu avatarët janë ata, siç është Krishna dhe Rama, që e shpien njeriun tek Zoti. Roli i mesazhit dhe të dërguarit të Zotit nuk është i njëjtë në secilën fe, siç shihet nga rolet e ndryshme që Krishti dhe Pejgamberi i kanë në traditën krishtere dhe islame. Mirëpo, ”zbulimi i Absolutit” ekziston në të gjitha religjionet, ndërkaq manifestimi ose zbulimi i Absolutit, në secilën fe e ka karakterin e absolutes në universin religjioz, që është në pyetje dhe ai është conditio sine qua non për arritjen e së Vërtetës si të tillë.
Këndvështrimi tradicional, me të cilin pohohet se edhe pse jehonat e Një ose të atij Subjekti Hyjnor dhe Qenies Hyjnore janë të shumta, Qenia ose Principi më i lartë është Një vetë, dhe ky këndvështrim shfrytëzon konceptin, të cilin është vështirë për ta përshkruar dhe që do të mund të dukej, filozofikisht si absurd, por që metafizikisht ka shumë kuptim. Ky koncept, të shërbehemi me terminologjinë e Frithjof Schuonit, është ”relativisht absolut”.
Forma tokësore e mesazhit fetar
Në thelbin e origjinës së secilit religjion, ekziston para së gjithash Absoluti nga Vetja. Kjo është esenca Hyjnore, ousia, ose Realiteti apo Zbrazëtia, nëse njeriu ka dëshirë më shumë të përdorë shprehjen joteiste. Ai vetë është Ai, dhe ai nuk varet nga askush tjetër, por vetëm për Vetveten. Budistët këtë e quajtën ”i tillë”, sepse nuk ka asgjë tjetër që mund të thuhet për atë ose synuata, që do të thotë zbrazëtira. Sido që të jetë, të flitet për Atë, si plotësi apo zbrazëti, varet nga gjuha që përdoret. Ajo çka është me rëndësi të kuptohet, është se, vetëm Absoluti është absolut, vetëm Zoti është Zot. Aq më tepër, nëse vetëm Zoti vetvetiu është Absolut, secili manifestim i Hyjnores tanimë është në paragjellën e relatives.
Mu këtu, ai koncept kryesor i ”absolutit relativ” bëhet relevant. Brenda universit specifik, çfarëdo qoftë tjetër, veçse Absolutit apo Principit më të Lartë, nuk mund që të mos jetë ”relativisht absolut” duke përfshirë manifestimin e parë të Hyjnores, që është Logosi, që rishtas manifestohet dhe zbulohet në universet e ndryshme religjioze dhe krijon shumë religjione, arketipat e të cilave ndodhen në Intelektin Hyjnor (në Rendin Hyjnor i cili edhe vetë është parim ontologjik ose Qenie dhe është relativisht absolut, ndërsa Qenia – Jashtë ose Jo – Qenia është absolutisht si e tillë). Në çdo rast, kjo jo vetëm që është formë specifike e mesazhit, por është edhe pranues, që ia jep ngjyrën formës tokësore të mesazhit fetar.
Vera që e merr ngjyrën e gotës
Ekziston thënia sufiste, sipas së cilës edhe vera e merr ngjyrën e gotës. Mes shumë kuptimeve të kësaj thënieje është edhe kjo, që zbulimi hyjnor merr ngjyrën e formës në të cilën i është zbuluar grupit specifik të njerëzve. Pranuesi, do të thotë gota, ia jep ngjyrën verës ose asaj që është zbuluar nga Qielli. Këtu është bashkangjitur poenta suptile metafizike. Zoti zgjedh pranuesin në të cilin Ai derdh atë verë, do të mund të thuhej simbolikisht: edhe në realitet gota është ajo që merr ngjyrën e verës. Për këtë në secilin religjion, ne hasim në religjion të ngjyrosur me ”enën” njerëzore, që kushtëzon formën tokësore të saj të dërguar prej Zotit. Zoti e ka dërguar Xhibrilin në Arabi dhe ia ka dërguar një arabi, gjuha amtare e të cilit ishte arabishtja, e jo të themi kinezisht. Fjala e Zotit ashtu ”është veshur” në rastin e islamit në gjuhën arabe, ndërkaq forma dhe paraqitja përmbajnë botën e Abrahamit, në të cilën botë është zbuluar shpallja. Gjithashtu, sikur Buda që pranoi rrezet e dritës, nën lisin Bo, ai shprehu mësimet e tij në gjuhën e botës hinduse. Ai foli për Karmën dhe Sangha, por jo për urdhrat që Mojsiu i solli nga mali i Sinajit. Kjo është një e vërtetë e madhe, me domethënie të thellë, dhe asnjë studim i fesë nuk mund ta hedhë poshtë. Pikëpamja tradicionale, gjithashtu nuk e mohon faktin, që pranuesit njerëzor e ngjyrosin të manifestuarit e kësaj bote të një religjioni të caktuar. Por, megjithatë ajo shton, në një kuptim paksa më të brendshëm se Zoti, paraprakisht zgjedh pranuesin dhe përcakton shishen, formën dhe ngjyrën e saj, në të cilën do të derdhë ”verën” e shpalljes hyjnore.
Pra, ta rrumbullakojmë, mund të thuhet se pikëpamja tradicionale e thekson Absolutin, si origjinë dhe si thelb të të gjithë, pavarësisht religjionit se çfarë gjuhe do të përdoret për t’u thirrur në Atë, dhe insiston se vetëm Absoluti është Absolut. Dhe ky është Logosi, prapë i emëruar në shumë mënyra në tradita të ndryshme, që manifestohet në universin specifik fetar, për të cilin gjithashtu është Absolut. Mirëpo, në realitet, ai është vetëm relativisht Absolut, por megjithatë marrë afërsisht kuptueshëm, se është absolut për botën, për të cilën është shpallur dhe për të cilën botë vepron, si portë e qasjes për Absolutin si të tillë. Për aq më tepër, që çdo religjion ka një arketip, që gjendet në Intelektin Hyjnor, i cili pasi një herë manifestohet në tokë, e merr formën e atij që e pranon në tokë. Të krahasosh dhe të kontrastosh religjione të ndryshme është e nevojshme që të merren parasysh diferencat njerëzore të kësaj bote, si edhe arketipin qiellor të secilit religjion dhe të jesh në gjendje që ta shohësh çdo religjion autentik sikur diçka që buron nga Absoluti, pa atë edhe aspektet e tij formale të bëhen absolute, si të tilla. Megjithatë, pikëpamja tradicionale insiston në atë që elementet formale, që në vetëdije vijnë prej Absolutit, i takojnë kategorisë së “absolutit relativ” dhe nuk munden thjesht të dëbohen në mbretërinë e historisë ose relativitetit shoqëror, sikur që bëjnë pozitivistët, duke studiuar religjionet ose hulumtuesit sentimentalë, të cilët në kërkim të unitetit, i përjashtojnë format e shenjta, ceremonitë dhe doktrinat e religjioneve të ndryshme.
Autoriteti dhe siguria metafizike
Tani na ngelet përgjigjja në pyetjen, me çfarë autoriteti flasin ata që hedhin, idenë e unitetit transcendent të religjionit, dhe si e dinë ata këtë? Kjo është pyetje shumë e rëndësishme, në të cilën ekziston përgjigjja në nivelin e brendshëm, si edhe në të jashtmin. Përgjigjja e brendshme është se autoriteti i tyre mbështetet në sigurinë metafizike. Të arrihet njohja e Zotit, përmes çfarëdo rruge valide dhe ta arrish njohjen e plotë metafizike, do të thotë të realizosh atë ”unitetin transcendent të religjionit”, nëse njeriut i afrohet shansi, që të takohet me religjione të tjera në thellësi, dhe nëse iu është dhënë ajo që Kur’ani e quan njohje të ”gjuhës së shpendëve”. Njerëzit që kanë arritur njohuri të tillë, janë në gjendje ta kalojnë kufirin fetar dhe ta arrisin dhuntinë e pamjes së prezencës së brendshme dhe të drejtpërdrejtë të Hyjnores në format e tjera autentike fetare. Drejtpërdrejtshmëria verbëruese dhe siguria e dijes metafizike për metafizikantët tradicionalë, të kyçur në ”ekumenizmin ezoterik” është ajo që bën autoritetin e pastër, për ata që janë në gjendje ta kuptojnë metafizikën tradicionale, edhe pse, natyrisht, ata që e hedhin poshtë pikëpamjen tradicionale e kanë vështirë për ta pranuar një përgjigje të tillë.
Përgjigjja e dytë, që është e jashtme, është shumë e fuqishme dhe është me e lehtë për t’u kuptuar. Kjo përgjigje mbështetet në njëzëshmërinë e rëndësishme të mësimeve të brendshme të traditave të ndryshme, dhe që aty nuk ka uniformitet në mbështetësit e jashtëm. Këta zëra të kuptimit të brendshëm, nga religjione të ndryshme, duket se flasin për të njëjtat të vërteta, por në gjuhë të ndryshme.
Ky unitet i brendshëm i religjioneve, jashtë formave apo religjionit origjinal dhe universal të brendshëm religio perennis ose religio cordis, që manifestohet në zemrën e çdo feje autentike, jo vetëm që përbëhet nga doktrina që ka të bëjë me natyrën e realitetit, por edhe metodave dhe virtyteve, që kanë të bëjnë me nivelin e brendshëm të shpirtit. Në këtë nivel, ia vlen shumë pak që të përmendet, se të gjitha fetë flasin për përulësinë, sakrificën, dashurinë dhe mëshirën, dijen dhe ilumunizmin dhe për shumë elemente të tjera, pa potencim të asaj se këto elemente të tjera janë të njëjta në mesin e shumë feve të ndryshme, ndoshta edhe të njëjtë mes shumë shkollave dhe perspektivave brenda një religjioni të vetëm.
Forma në të cilën këto elemente prezantohen, në fe të ndryshme, gjithnjë është e ndryshme. Mund të japim një shembull shumë të thjeshtë. Kur i krishteri shkon në shtëpinë e Zotit, ai e heq kapelën për të qenë i sjellshëm, i penduar përpara Zotit. Myslimani dhe hebraiku, përkundrazi e mbulojnë kokën për të njëjtën arsye. Veprimet e jashtme janë diametralisht të kundërta, por kuptimi i brendshëm është i njëjtë. Ose e marrim shembullin e sakrifikimit. Krishterët nuk sakrifikojnë kafshë. Është e mjaftueshme sakrifica e Krishtit, në perspektiven krishterë, për gjithçka që është krijuar. Myslimani dhe hebraiku ortodoks nuk e pranojnë këtë qëndrim dhe për atë ata sakrifikojnë kafshë. Pra, këtu veprimet e jashtme janë të ndryshme, por vetëdija për kuptimin e brendshëm të sakrificës është e njëjtë.
Pra, ka veprime të caktuara, që pasuesit e një religjioni i bëjnë, e që pasuesit e religjioneve të tjera nuk i bëjnë. Identik është rasti me qëndrimet ndaj arteve të ndryshme dhe formulimeve teologjike, që ndryshojnë në shumë shembuj. Shkolla tradicionale, pavarësisht perspektivës sentimentale të unitetit të religjionit, që i zvogëlon dallimet prej Providencës së rendit të dërguar, plotësisht është e vetëdijshme për këto dallime. Ajo përpiqet që të zbulojë unitetin e religjioneve, derisa e kultivon respektin më të madh për shpalljen dhe format e shenjta në nivelin e vet. Për këtë shkollë të sqarosh nuk do të thotë të mënjanohen mosmarrëveshjet, dhe në të njëjtën kohë, të jesh i vendosur nuk do të thotë që duhet të jesh ekskluziv.
Dallimet janë gjithnjë prezente në krahasimin e religjioneve dhe gjuhëve të religjioneve të ndryshme, dhe kjo detyrimisht nuk do të thotë se dallimet e kanë raportin një për një. Të krishterët e duan Krishtin, e myslimanët e duan Pejgamberin e islamit, por këto dy personalitete domosdo nuk e zënë të njëjtën pozitë në ato dy religjione. I krishteri do të insistojë që feja e tij të quhet krishterim, derisa myslimani do të ndihej shumë i fyer nëse feja e tij do të quhej muhamedanizëm. Në krishterim, Krishti është Fjala e Zotit. Në Islam, kjo është libër, Kur’ani. Në krishterim, së paku në atë tradicional, Krishti është lindur nga e ëma virgjëreshë. Edhe në islam ky atribut i Marisë theksohet në Kur’an, por virgjëria i përshkruhet edhe shpirtit të Pejgamberit. Ai ka qenë analfabet (‘ummi) e shpirti i tij nuk ka qenë ”i përlyer” me shkencën e pastër të njeriut, e as i dëmtuar nga ndonjë dije laike. Prandaj, të ndeshurit në këto religjione nuk është një në një. Që të jemi të gatshëm të notojmë brenda botëve të ndryshme fetare dhe të kemi sukses në zbulimin e domethënieve më të thella, që i lidhin universet e ndryshme fetare, nevojitet dituri e madhe, në mënyra që asnjë sy që është i mësuar ta shohë vetëm atë të jashtmen, nuk mund ta vërejë këtë.
Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për Kulturë. Seyyd Hossein Nasr ka qenë profesor i studimeve Islame në universitetin “George Washington” në Washington D.C. Përgatiti: Skënder Latifi
