Ekzistenca e trashëgimisë kulturore

Burgu i Spaçit tregon se sa qëllimisht është lënë të shkatërrohet. Ky vend na ka thirrur për vite me radhë të ndërmarrim veprime serioze dhe të përballemi me të kaluarën tonë me guxim. E gjithë sëmundja shoqërore konsolidohet në këtë ndërtim. Ekzistenca e tij më bëri të kuptoj rëndësinë e të qenit i drejtpërdrejtë në zbërthimin e gjurmëve të së kaluarës, në vend që të zbardhim dëshirat politike, duke iu kundërvënë fenomenit të shmangies që është trashëguar në shoqërinë shqiptare për dekada

Tiranë, 24 dhjetor (Meer.com) – Historia shqiptare është e shënuar thellësisht nga regjimi diktatorial që zgjati nga viti 1944 deri më 1991. Gjurmët që ky sistem ka lënë pas janë të shpërndara në të gjithë sferën tonë kulturore dhe në vendet e ndërtuara, duke përshkruar atë që shoqëria kishte përjetuar. Natyrën reale të sistemit të kaluar mund ta zbulojmë qartë përmes një analize të sinqertë. Një nga këto vende të trashëgimisë kulturore është ish-burgu i Spaçit, i ndërtuar mes maleve të larta në rajonin e Mirditës, në një vend ku dielli nuk shihet. Në fillim, Spaçi quhej kamp edukativ, me numrin 303. Përkundrazi, më vonë, Spaçi u shndërrua në një burg politik.

Burgu i Spaçit u shpall zyrtarisht monument kulturor i kategorisë së dytë në vitin 2007. Ky klasifikim u zgjerua më vonë, më 2015, për ta përfshirë zonën më të gjerë të mbrojtur, që përfshinte jo vetëm ndërtesat e burgut, por edhe strukturat e administratës së minierës dhe katet e punëtorëve. Pavarësisht se u klasifikua si monument i mbrojtur, Spaçi është lënë në fatin e kohës nga të gjitha qeveritë që erdhën pas vitit 1991. Prandaj, burgu i Spaçit tregon se sa qëllimisht është lënë të shkatërrohet. Ky vend na ka thirrur për vite me radhë të ndërmarrim veprime serioze dhe të përballemi me të kaluarën tonë me guxim. E gjithë sëmundja shoqërore konsolidohet në këtë ndërtim. Ekzistenca e tij më bëri të kuptoj rëndësinë e të qenit i drejtpërdrejtë në zbërthimin e gjurmëve të së kaluarës, në vend që të zbardhim dëshirat politike, duke iu kundërvënë fenomenit të shmangies që është trashëguar në shoqërinë shqiptare për dekada.

Gjurmët e së kaluarës

Ne mbajmë kujtesën e së kaluarës, një kohë e jetuar brenda një mjedisi të lënduar shoqëror, politik dhe kulturor. Mendësia e formuar gjatë momenteve të kaluara politike trashëgohet në kujtesën kolektive, duke përcaktuar trajektoren e gjithë shoqërisë shqiptare. Përndjekja e individëve ose grupeve gjatë asaj kohe konsiderohet një nga traumat shoqërore që më pas gjeneron traumën kulturore të gjeneratës së ardhshme.

Gjurmët e së kaluarës janë të qëndrueshme brenda kujtimeve, emocioneve, gjendjeve të brendshme dhe sjelljeve. Ndonjëherë ato shfaqen në një mendësi të stabilizuar. Ndonjëherë tjetër, ato formojnë një pjesë të rëndësishme të qenies së gjallë. Në fund, unë arrita t’i perceptoj 49 ish-të burgosurit politikë — të gjallë aktualisht — si gjurmë të frymëmarrjes së të kaluarës. Takimi im me ta ishte një dëshmi e gjallë. Ata më bënë të përballem edhe me një aspekt të pazbuluar të qenies sime — gjyshi im ishte një nga të parët që u burgos në Spaç. Gjatë dy muajve, udhëtova nëpër Shqipëri për të takuar secilin prej tyre dhe për t’i dëgjuar, dhe më pas krijova 49 skulptura, maska fytyrash. Gjatë gjithë procesit mbeti e pranishme një frazë:

“Drejtësia nuk është vënë”,  tha secili prej tyre.

Nga njëra anë, prezenca e tyre zbuloi se si nuk jemi të edukuar për t’u përballur me këtë çështje, për të kuptuar pse ekziston, për të pranuar dhimbjen dhe për të përpunuar atë në tërësi. Nga ana tjetër, mendova (dhe ende mendoj) se kujtesa jonë kolektive formësohet nga kjo sëmundje shoqërore e trashëguar. Si rezultat, m’u bë e qartë të kuptoj se çfarë ndodh kur drejtësia largohet nga e vërteta. Pastaj, mund ta shihja se, kur shoqëria shmang eksplorimin e brendshëm dhe harron me qëllim rrënjët e saj historike, pakujdesia masive do të pasqyrohej në të tashmen. Ky ishte terreni im i dytë, nga i cili mund të informohej gjithashtu krijimi i veprës artistike.

Transmetimi ndërgjeneracional

Një aspekt tjetër i procesit krijues përfshiu një reflektim personal mbi dialogun tonë ndërgjeneracional — një dialog ku mungon lidhja e ndershme dhe e vërtetë midis jetës individuale dhe asaj kolektive. Në shkëmbimin midis brezave shqiptarë ekziston një ton i ndërtuar mbi frikë dhe heshtje, i shfaqur në një përpjekje sistematike për të fshehur faktet historike. Ky fenomen dialektik krijon një narrativë që shkatërron dëshmi të rëndësishme të së kaluarës.

Gjithashtu, plaga sociale që ne e trashëgojmë duket se përmban brenda vetes fenomenin e shmangies së përballjes me sistemet politike, duke forcuar kështu fuqinë e kulturës traumatike, duke mashtruar gjithë popullsinë dhe duke e zgjatur atë edhe pas vitit 1991.

Prapë se prapë, përvojat e së tashmes tregojnë se sa e rëndësishme është puna që duhet të bëjmë për të dekoduar në mënyrë serioze gjurmët e së kaluarës, duke nisur nga komunikimet tona ndërpersonale.

Arti në thyerjen e kultit të individit

Përvoja historike dhe empirike e vendeve të tjera që janë përballur me të kaluarën e tyre traumatike na mëson se edhe ne duhet të ecim në një trajektore të ngjashme për të lidhur në mënyrë të duhur historinë me të vërtetën. Përmes artit dhe krijimtarisë, mund të stimulojmë procese rinovimi ose rigjenerimi shoqëror. Mendojeni këtë si një rilindje nga hiri. Duke kombinuar artin dhe kulturën, akti krijues bëhet mjeti më i shëndetshëm për të brendësuar dhe zhvilluar procese të rinovimit të ndërsjellë, edhe individualisht, edhe kolektivisht. Në këtë mënyrë, shoqëria do të fillojë të reflektojë përgjegjësi, herët ose vonë.

Pse vepra artistike integron formën e maskës së fytyrës në aspektin e saj skulptural?

Për mua, ishte shumë e qartë, edhe pse duhej t’ia shpjegoja shumicës së njerëzve që morën pjesë në proces. Për ta theksuar: të shohësh një kopje të një fytyre të ngurtësuar në gjips dhe me sytë e mbyllur mund t’u ngjallë frikë shumë njerëzve. Përkundër kësaj, unë e perceptoj si një simbol të qetësisë. Koncepti i maskës — simboli, forma dhe interpretimi i saj — është përdorur nga njerëzimi për shekuj me radhë. Maska më e vjetër e regjistruar daton rreth 9,000 vjet më parë. Maska është një shprehje universale shpirtërore dhe artistike, që përcjell shumë aspekte kulturore.

Nga njëra anë, maska ka funksionuar si një mjet simbolik: manifestim shpirtëror, lidhje emocionale, përfaqësim i mbinatyrshëm ose hyjnor, dominim hierarkik, etj. Nga ana tjetër, në dramaturgjinë aristoteliane, maska nuk është thjesht një rekuizitë teatrore, është një enë transformimi, një medium përmes të cilit karakteri, veprimi dhe emocioni distilohen në arketipa. Për më tepër, maska lidhet edhe me konceptin e personës: fshehja e vetes së vërtetë.

Megjithatë, në këtë vepër artistike, unë perceptova maskën si një simbol të zbulesës psikologjike. Duke realizuar në mënyrë indirekte maskën e një personi (një ish-të burgosuri politik), në vend të maskës së një udhëheqësi politik, kjo më erdhi si një proces i çmontimit të besimit të së kaluarës, të lidhur me realizimin e maskës. Një pjesë e madhe e shoqërisë sonë mban një mendësi të fortë rreth realizimit të maskës në gjallje. Për vite me radhë besohej se një maskë e tillë mund të krijohej vetëm për Stalinin dhe Enver Hoxhën pas vdekjes së tyre. Prandaj, vepra artistike përqendrohet gjithashtu në aktin e përballjes me perceptimin e vendosur dhe kultin e individit. Mund të shihet qartë se sa fort është transmetuar kulti i individit brenda kujtesës sonë kolektive. Ky fenomen ka vazhduar për dekada, duke çmontuar institucionet dhe duke i kaluar fuqinë vetëm udhëheqësit, individit.

Deklarata ime përfundimtare

Vepra artistike “E tashmja e kaluar” dhe i gjithë procesi i saj është një akt kulturor që synon të përballet me fenomenin e kultit të individit dhe praninë e tij të errët. Ky fenomen i errët dhe statusi politik nuk kanë sjellë dhe nuk do të sjellin kurrë dobi për zhvillimin shoqëror shqiptar, as për të gjithë peizazhin socio-politiko-kulturor shqiptar.

Autori është artist vizual multidisiplinar, i përqendruar në eksplorimin e brendësisë së vetes. Ai përfshin shkrimin në praktikën e tij, si në aspektin kuratorial, ashtu edhe atë shprehës, duke e parë si pjesë të veprës, jo thjesht një përshkrim.

Marrë nga meer.com. Përktheu: Sinan Berisha