Rreziku për një luftë të re

Tensionet midis Armenisë dhe Azerbajxhanit vazhdojnë të rriten përgjatë kufirit, veçanërisht në fshatin Khnatsakh dhe rajonin strategjik të Syunikut, pavarësisht përpjekjeve për një marrëveshje paqeje. Të shtënat e përnatshme dhe incidentet kufitare po rrezikojnë stabilitetin në rajon. Ndërkohë, banorët lokalë jetojnë me frikën e përshkallëzimit të dhunës, edhe pse ka shpresa për normalizim dhe bashkëpunim të ardhshëm.

Muzgu është kohë ankthi për banorët e Khnatsakhut.

Çdo mbrëmje rreth orës 22:00, të shtënat automatike jehojnë nëpër fshatin e vogël në Armeni, thonë vendasit. Dëgjohet zhurma e trupave azerbajxhanase që qëllojnë në qiellin e natës nga pozicionet e tyre përtej kufirit, lart sipër.

Plumbat godasin rregullisht shtëpitë, megjithëse askush nuk është lënduar deri më tani, thonë fshatarët. Azerbajxhani mohon se trupat e tij kanë qëlluar përtej kufirit dhe ka akuzuar trupat armene për shkelje të armëpushimit.

“Është situatë shumë e tensionuar, sepse në shtëpi kemi fëmijët dhe të moshuarit”,  tha Karo Andranyan, 66 vjeç, një mekanik në pension.

Njëqind metra larg derës së tij të përparme, në shpatin e kodrës, një pozicion ushtarak azerbajxhanas me një flamur që valëvitet në erë është një kujtesë e afërsisë së rivalit të hidhur të Armenisë. Kufiri prej 1 mijë kilometrash i militarizuar rëndë është mbyllur që nga fillimi i viteve 1990. Në mes të dy vendeve janë zhvilluar dy luftëra të mëdha në 40 vjetët e fundit, duke destabilizuar Kaukazin - rajon që transporton tubacione të mëdha nafte dhe gazi drejt Evropës dhe është strategjikisht i rëndësishëm për Rusinë, Iranin dhe Turqinë.

Tensionet në rritje përgjatë kufirit po rrisin rrezikun e përplasjeve të reja midis Armenisë dhe Azerbajxhanit, teksa të dyja palët po i afrohen një procesi paqeje të mundshëm, thanë dy ekspertë për Reutersin.

Përpjekjet për ujdi

Në mars, të dyja palët thanë se kishin rënë dakord për draftin e një traktati paqeje që mund të nënshkruhet në vitin 2026, duke rritur shpresat për pajtim. Drafti parashikon që të dyja palët të përcaktojnë kufirin e tyre të përbashkët dhe kërkon që Armenia të ndryshojë kushtetutën e saj përpara se Azerbajxhani ta ratifikojë marrëveshjen.

Por që atëherë, raportet për shkelje të armëpushimit përgjatë kufirit janë rritur, pas muajsh qetësie relative.

Andranyan tha se mendonte se të shtënat e natës kanë për qëllim të frikësojnë fshatarët dhe garnizonin e vogël të trupave armene të stacionuara atje. Fshati me popullsi prej 1.000 banorësh - po zbrazet ​​ndërsa vendasit kanë frikë nga një rikthim në konflikt, tha ai.

“Çfarë duhet të bëjmë”.

Edhe pse nuk ka pasur viktima në kufi që nga viti i kaluar, incidentet e të shtënave me armë zjarri ndërkufitare raportohen rregullisht. Shumica e akuzave që nga marsi, të cilat përshkruajnë të shtëna me armë zjarri ndërkufitare dhe dëmtime të rastit të pronës, janë bërë nga Azerbajxhani kundër Armenisë.

Të dyja palët kanë mohuar vazhdimisht akuzat për shkelje të armëpushimit.

Konflikti i zjarrtë është zhvendosur në mënyrë vendimtare në favor të Azerbajxhanit që nga viti 2020, pasi prodhuesi i naftës dhe gazit rimori territorin e humbur në vitet 1990 dhe rivendosi me sukses kontrollin mbi rajonin e shkëputur të Azerbajxhanit të Nagorno-Karabakut, ku armenët etnikë kishin krijuar pavarësi de facto që nga rënia e Bashkimit Sovjetik. Në vitin 2023, ai rimori të gjithë Karabakun, duke bërë që 100.000 armenë etnikë të territorit të iknin masivisht në Armeni.

Sekretari i Shtetit i SHBA-së, Marco Rubio, tha në një seancë dëgjimore në kongres muajin e kaluar se ekzistonte një “rrezik real” lufte midis të dyjave palëve. Ai tha se SHBA-ja donte që Azerbajxhani “të binte dakord për një ujdi paqeje që i obligon ata të mos e pushtojnë një vend fqinj, Armeninë”.

Presidenti i Azerbajxhanit, Ilham Aliyev, në pushtet që nga viti 2003, tha në janar se Armenia paraqiste një “kërcënim fashist” që duhej shkatërruar.

Laurence Broers, ekspert për raportet Armeni-Azerbajxhan në grupin “Chatham House” të Londrës, tha se megjithëse një kthim në luftë në shkallë të plotë ishte i mundur, përplasjet lokale ishin më të mundshme.

Ai tha se Azerbajxhani, me popullsi prej 10 milionë banorësh, tri herë më të madhe se ajo e Armenisë, ka pak stimuj për të rënë dakord shpejt për një traktat paqeje dhe në vend të kësaj mund të mbështetet në përshkallëzime më të vogla për të detyruar fqinjin e tij të bëjë lëshime të mëtejshme në bisedime.

“Përshkallëzimi dhe militarizimi kanë qenë një strategji shumë e suksesshme për Ilham Aliyevin”, tha ai.

Autoritetet armene kanë këmbëngulur vazhdimisht se nuk do të ketë luftë. Në një fjalim muajin e kaluar, kryeministri Nikol Pashinyan tha se të dyja vendet nuk do t’i rifillojnë luftimet, “pavarësisht të gjitha argumenteve, të gjitha provokimeve”.

Në përgjigje të pyetjeve në lidhje me tensionet kufitare, Ministria e Jashtme e Azerbajxhanit e referoi Reutersin te komentet e saj të mëparshme publike.

Në një deklaratë në maj, ajo tha se Baku është i përkushtuar ndaj paqes dhe nuk ka pretendime territoriale ndaj Armenisë. Ajo tha se veprimet e Jerevanit “vënë në pikëpyetje angazhimin e Armenisë ndaj paqes”.

Ministria e Mbrojtjes e Azerbajxhanit ka mohuar vazhdimisht raportet armene për të shtëna ndërkufitare me armë.

Tensione në jug

Provinca më jugore e Armenisë, Syunik, është në zemër të mosmarrëveshjes dhe është vendi ku raportohen shumica e shkeljeve të armëpushimit.

Syunik ndan pjesën kryesore të Azerbajxhanit në lindje nga enklava azere e Nakhçivanit në perëndim. Ai gjithashtu siguron një rrugë të rëndësishme tregtare për Armeninë në Iran, me të cilën kufizohet në jug.

Që nga viti 2020, Azerbajxhani ka kërkuar që Armenia t’i ofrojë një korridor përmes Syunikit në Nakhçivan. Baku pretendon se kalimi do të mbetet territor armen, por do të ketë kontrolle minimale nga kryeqyteti Jerevan.

Disa zyrtarë azerbajxhanas kanë sugjeruar gjithashtu se Armenia jugore është historikisht territor azerbajxhanas, megjithëse nuk kanë paraqitur një pretendim zyrtar territorial.

Përveç kufirit të saj me Azerbajxhanin, kufiri i Armenisë me Turqinë - një aleat i ngushtë i Bakusë - është gjithashtu i mbyllur, duke e bërë kufirin e saj me Iranin një “litar shpëtimi” për tregtinë.

Armenia dhe Irani kanë lidhje të ngrohta, pavarësisht fesë së krishterë të Armenisë dhe orientimit gjithnjë e më pro-perëndimor. Në vitin 2022, Irani ishte burimi i katërt më i madh i importeve të Armenisë. Në maj, ministri i Mbrojtjes i Teheranit vizitoi Jerevanin, me mediat iraniane që e cituan atë të ketë shprehur kundërshtimin e Iranit ndaj ripërcaktimit të kufijve në rajon.

Dilema përkeqësohet nga lidhjet e tendosura të Armenisë me aleatin tradicional Rusinë, e cila kundërshton përpjekjen e Armenisë për t’u afruar me Perëndimin dhe e cila ka thelluar lidhjet e saj me Azerbajxhanin.

“Armenia ka dy kufij të hapur, një me Gjeorgjinë dhe tjetrin me Iranin. Dhe kjo e mban vendin në lëvizje”, tha Tigran Grigoryan, drejtor i Qendrës Rajonale për Demokraci dhe Siguri, në Jerevan.

Grigoryan tha se kërkesat e Azerbajxhanit për korridorin mund të jenë shkëndija për përshkallëzim ushtarak në të ardhmen. Ai sugjeroi që shkeljet e armëpushimit mund të jenë një përpjekje për ta detyruar Armeninë të bëjë lëshime për këtë çështje.

“Nëse Armenia humbet kufirin e saj me Iranin, kjo do të ishte një katastrofë”, tha ai.

Ministria e Jashtme iraniane dhe ajo ruse nuk iu përgjigjën kërkesave për koment.

Në të gjithë jugun e izoluar të Armenisë, rëndësia e lidhjes iraniane është e qartë.

Përgjatë rrugës së vetme që lidh dy vendet, punëtorët iranianë të rrugëve po punojnë për të zgjeruar një rrugë të ngushtë zigzage në shpatin e malit, të mbushur me kamionë nga jugu i kufirit, duke shkuar në veri drejt Gjeorgjisë dhe Rusisë.

Gjatë rrugës, disa vendas u shesin shishe plastike me verë të kuqe shoferëve të kamionëve të sapoardhur nga Irani, ku alkooli është i ndaluar.

Në skajin më jugor të Armenisë ndodhet qyteti historik i Meghrit, porta hyrëse për në Iran.

Vetëm 16 km larg Azerbajxhanit, qyteti me 4.000 banorë e ka parë jetën e tij të përditshme të lënë në hije nga tensionet me Bakun, tha zëvendëskryetari i bashkisë Bagrat Zakaryan.

“Duke pasur parasysh ngjarjet e fundit në Karabak dhe atë që ka thënë presidenti i Azerbajxhanit, ekziston kjo ndjenjë frike”,  tha ai.

Mundësi për paqe

Të tjerët janë më optimistë për perspektivën e paqes.

Deri në vitin 1993, Armen Davtyan ishte zëvendësdrejtor i stacionit hekurudhor të Meghrit, i cili ndodhej në një udhëkryq që lidhte Jerevanin me Bakun dhe Iranin me Bashkimin Sovjetik, deri në shpërbërjen e këtij të fundit në vitin 1991. Por pas luftës së Karabakut 1988-1994 dhe mbylljes së kufirit, shinat që lidhnin Armeninë me Azerbajxhanin u demoluan dhe Davtyan filloi të punonte si rojë kufitare.

Davetyan tha se i kujtonte me dashuri ditët para luftës, kur armenët dhe azerbajxhanasit punonin së bashku në hekurudha, dhe shpreson që një ditë trenat ndërkufitarë mund të hyjnë përsëri në stacionin e Meghrit.

“E kuptoj që disa njerëz kanë frikë se nëse hekurudha rihapet, azerbajxhanasit do të kthehen”,  tha ai.

“Por nëse në vitin 2025 njerëzit ende kanë frikë nga hapja e lidhjeve të transportit nga ana jonë, mendoj se kjo është pak absurde”.