Surroi: Mirëmbrëma! Sonte në Pikë, bashkëbiseduesja ime është Elizabeth Gowing, të cilën do ta përshkruaj si shkrimtare fillimisht, aventuriere në kuptimin e ardhjes në Kosovë dhe shndërrimit të saj në kosovare, kosovaro-britanike; Eksperte po ashtu në Qeverinë e Kosovës deri para pak kohësh për çështje të minoriteteve, të komuniteteve joshumicë, dhe shumë gjëra të tjera.
Do të jetë një bashkëbisedim shumë interesant.
Elizabeth mirë se erdhe!
Gowing: Mirë se ju gjej!
Surroi: O Elizabetë, më fal! Mirë se erdhe, se tash je, tash po kalojmë te identiteti yt kosovar. Ke një histori interesante. Isha duke menduar se është gati pjesë e romaneve aventuriere britanike. Ti dhe Roberti e filloni këtë shekull në Britani. Dikur, në vitin 2005 mërziteni... mendoni se si do të shkoni në Afrikë dhe duke e pasur mendjen e angazhimit tuaj në Afrikë, ju del një punë në Kosovë, vini në Kosovë dhe më së shumti kohë në jetën tënde, në fakt, ke kaluar në Kosovë.
Gowing: Po, është e vërtetë. Është pak çudi të kuptohet kjo, por është e vërtetë.
Surroi: Dhe, po dua ta shikoj mendimin tënd, vështrimin tënd për Kosovën, nëpërmjet dy librave, njërin libër të cilin nuk e ke kryer, je duke e shkruar dhe njërin të cilin e ke kryer. Atë të cilin e ke kryer, fillon me një afërsi tënden me gruan e një mbledhësi të bërllokut, për këtë shkojmë pak më vonë.
Por, po filloj me këtë që nuk e ke kryer, të cilin je duke e shkruar. Ti merresh me Bllokun e Parë të Prishtinës. Pse?
Gowing: Fillimisht, sepse banoj aty. Por, faktikisht nuk kam menduar që mund të jetë temë për librin e radhës për shumë kohë. Më ka marrë shumë kohë për ta kuptuar që isha duke jetuar librin, edhe kur kam menduar për ta shkruar një libër tjetër kam shkuar fillimisht në Dragash dhe mendova që në Dragash do të ketë brumë për një libër.
Kam hulumtuar pak se ka shumë gjëra interesante dhe bukuri në Dragash por po në fund...
Surroi: E kishe marrë Opojën edhe Gorën.
Gowing: Po, bashkë si ide për goranët, për boshnjakët, për traditat shqiptare atje, për bukuritë dhe për ushqimin, disa veçanti që i kanë atje. Por, nuk “dhezi” diçka mjaftueshëm për një libër. Pastaj kam shkuar në Mal të Zi te shqiptarët e Malit të Zi. Edhe e kam kuptuar që ka shumë traditë interesante aty, edhe rrëfimet, kultura...
Kam shkuar në një muze shumë të bukur etnologjik, që është në atë pjesë të Malit të Zi, po prapë nuk isha e sigurt që pata mjaft për të filluar të shkruaj diçka.
Edhe mbas ndoshta disa javësh, pasi isha pak e zhgënjyer për këtë situatë isha e ftuar në një takim të lagjes, në Bllokun e Parë, që është ku Roberti dhe unë kemi blerë banesë para katër vjetësh. Dhe isha duke folur me kojshitë, disa që kam njohur përpara, jo si kojshi, e që e kam zbuluar që janë kojshi edhe më kanë treguar pakëz për historinë e Bllokut, edhe pak, nga pak, e kam kuptuar që krejt ato vite që i kam kaluar në atë lagje, faktikisht janë brumi që e kam kërkuar për ta shkruar një libër.
Edhe e kuptova që duhet të jetë një libër ndryshe nga librat e tjerë që kam shkruar se ata më shumë kanë qenë në vetën e parë, që më shumë kanë qenë rrëfime të miat. Mirëpo, ok, për katër vjet unë jam pjesë e Bllokut, por nuk është që unë kam qenë aty për krejt ato dekada përpara.
Pra, kam filluar me intervistat dhe kjo ka dalë shumë interesant. Deri tash i kam kryer 51 intervista, edhe me kojshitë ose me njerëz që kanë jetuar, por tash janë larguar. Disa i kam bërë në “Zoom”, me njerëz që janë në Amerikë, në Holandë apo në Austri, vende të ndryshme, edhe kuptohet që kam mësuar shumë për lagjen, por më së shumti kam mësuar për Kosovën dhe historinë e saj. Dhe kjo është ideja. Shohim se sa do të kem sukses. Një pjesë është rrëfimi im, më shumë historitë e njerëzve, të kojshive. Edhe pastaj rrëfim i Kosovës në një mënyrë, prej Luftës së Dytë Botërore, prej vitit 1948, kur është ndërtuar, deri tash si reflektohet Kosova brenda këtyre rrëfimeve edhe jetëve.
Surroi: Dhe Blloku i parë është çka?
Gowing: Po, pyetje e mirë. Gjendet në atë pjesë që nuk e ka një emër të veçantë. E kam parë edhe te taksistët, që askush nuk e di si ta emërtojë, përveç ose “Blloku i Parë” që dihet për prishtinalitë e vjetër, por jo për të tjerët. Ose te “Shtëpia e pleqve” më së shumti, ose të “Aba burger”, varet ku janë interesat tuaja..., afër shkollës “Elena Gjika” në atë pjesë të vjetër të Prishtinës, edhe ishte ndërtuar mbas Luftës së Dytë Botërore.
Edhe çka është interesant për ndërtimin e saj, është që ishte hera e parë që një banim kolektiv është provuar në Kosovë, dhe jo për rastet sociale, siç kanë qenë në atë kohë në vendet e tjera, por për “elitarët” si thuhet, ose “intelektualët” ose “VIP-at” e Prishtinës të asaj kohe. Pra, një ndërtesë iu kushtua artistit të Teatrit, që ka qenë atëherë, Krahinor i Kosovës; një ndërtesë ka qenë për Radio Prishtinën në atë kohë edhe pastaj shumë këngëtare dhe muzikantë kanë jetuar aty, Adelina Ismaili në një kohë më të vonshme; Muharrem Qena dhe Melihate Ajeti në fillim, pastaj ka pasur edhe një ndërtesë që ka qenë për profesorët e Universitetit të Prishtinës, edhe shumë njerëz që kanë ardhur përmes Shkollës Normale, edhe që kanë kontribuar shumë për fillimin e arsimit në gjuhën shqipe në Kosovë. Plus, kuptohet njerëz të tjerë, policë e njerëz të Komunës, gjithmonë njerëz që kanë qëlluar të jenë pak më elitarë të Prishtinës.
Surroi: Është interesante domethënë se unë e mbaj mend si fëmijë se kam kaluar atje dhe kam njohur njerëz që kanë jetuar atje... Blloku i parë ka qenë i pari dhe i vetmi i cili, pos çerdhes së vet, ka pasur edhe kinema të veten. Nuk e di a e di këtë fakt?
Gowing: Po, kam dëgjuar.
Surroi: Dhe ata kanë pasë shfaqje në kinema çdo natë. Blloku edhe krejt mëhalla. Por, ajo që më ka lënë përshtypje ka qenë koncepti i “elitës”, domethënë, përderisa Blloku i parë i Tiranës, që është ndërtuar, në fakt, nga Zogu në kohën e vet, dhe ato shtëpi pastaj i ka marrë pushteti i Enver Hoxhës, Blloku i parë i Prishtinës e definon elitën sipas kulturës, informimit, universitetit, universitetit në ndërtim, dhe ky është një përcaktim shumë i mirë i elitës.
Gowing: Po, edhe plus ka qenë shumë më i hapur sa e kuptova, se unë kam jetuar në Bllokun e Tiranës, për një kohë kur Roberti ka punuar në Tiranë edhe di pak për historinë e saj dhe ky ka qenë i ndaluar për njerëz, përveç (atyre) që janë pjesë të pushtetit edhe ka pasë atë anën pak të frikshme dhe negative, ndërsa edhe pse Blloku i parë ka qenë për elitën, nuk ishte ndaluar për askënd me hy brenda. Dhe shumë njerëz më kanë përmendur që nuk kanë jetuar aty, po, “kam luajt futboll aty”, ose ‘bazenin’ që e kanë pasur që ka qenë, sa kam kuptuar, shumë njerëz e kanë lakmuar shumë, por kuptohet edhe çerdhja, me sa di unë është çerdhja e parë, dhe rruga e parë e asfaltuar.
Po, ka qenë ndoshta një jetesë pak përparimtare. Por, jo në fillim, se bash në fillim, sa janë lajmëruar, nuk kanë pasur as banjë brenda objekteve. Faktikisht i kanë pasur banjat jashtë, që në atë kohë është krejt e natyrshme për krejt shtëpitë, por me i ndërtu banesat (kështu) është pak mbrapsht, në vitin 1948. Dhe e di që mbas një kohe është rregulluar edhe kjo.
Por vendi ku është tash autolarja, për shembull, ose pompa e benzinës, kanë qenë pompat ku njerëzit kanë shkuar për ujë, e dini gratë janë dashtë të ecin e të marrin ujë dhe kjo nuk përputhet me idenë për lagjen e bllokut elitar, po...
Surroi: S’je shumë elitar, nëse e mbledh ujin aty...
Edhe kjo po na shtyn tash te këndvështrimi tjetër, domethënë definimi i elitës është ky: i artit, i kulturës, i arsimit.
Edhe po shkojmë te libri tjetër i yti, i cili shkon te një shtresë e cila është krejtësisht joelitare, domethënë shtresa më e ulët e kësaj shoqërie, te komuniteti rom.
Gowing: ...në fakt edhe ashkali dhe egjiptian.
Surroi: ... edhe ashkali e egjiptian, po. Si fillon lidhja jote me këtë?
Gowing: Shumë rastësisht. Faktikisht krejt jeta ime në Kosovë, si duket është rastësi. Kemi ardhur për gjashtë muaj, jemi këtu ende mbas 19 vjetësh..., siç e dëgjove për librin, nuk ia kam qëlluar, por ka dalë ashtu.
Edhe njëjtë me atë përvojën, me komunitetin se kam qenë rastësisht në lagjen 28 dhe 29 të Fushë-Kosovës, ku janë kryesisht komunitetet ashkali faktikisht, po edhe disa romë dhe egjiptianë. Edhe jam takuar me një grua, që më ka parë, me siguri ka kuptuar që unë isha e huaj. Edhe ajo doli nga shtëpia e saj, bashkë me djalin e saj trevjeçar në duar, dhe më tha:
“Duhesh me më ndihmu. Duhesh me e ndihmu djalin tim”. Dhe ajo tregoi që krejt këmbët e tij ishin djegur, sepse ai bashkë me fëmijët e tjerë kanë qenë në kuzhinë, më thanë kuzhinë, dhomën e vetme faktikisht të tyre, ku ka qenë një shporet, edhe një fëmijë ka marrë një tigan me makarona, dhe ka derdhur në këmbët e tij. Ai ishte shumë i lënduar dhe kërkonte ndihmë prej meje.
Unë s’jam mjeke, nuk pata mundësi të ndihmoj, edhe i thashë “Më fal, nuk mundem me ndihmu për këtë rast”. Edhe u nisa të kthehem. Nuk kam ecë shumë larg, sepse më ka bërë shumë përshtypje, dhe e mendova se çka mund të bëja.
Pra, e kam thirrur një shoqe, një mjeke angleze, Mary Packer, që ka qenë në Kosovë para meje edhe që ka njohur sistemin në Kosovë shumë mirë. E pyeta çka mundem me bâ? A ka diçka që mund të kontribuoj në një rast të tillë?
Ajo ma shpjegoi sistemin: nëse fëmija ka shkuar në urgjencë, është dashur ta kishte një fletëlëshim apo dokument që tregonte edhe numrin, edhe emrin e doktorit, edhe më tha të kthehesha e të pyesja nëse kishin shkuar në spital kur ndodhi ky aksident. Dhe se mund të flisja me doktorin për ta kuptuar. Pra, kemi bâ këtë dhe çka ishte me rëndësi, është që doktori më ka treguar se tash për tash nuk ka mundësi me bâ diçka, sepse djali është i vogël. Por ma vonë duhet të operohet, sepse lëkura është djegur dhe është shkatërruar dhe ai nuk mundet me ecë mirë.
Por, duhet me pritë derisa të rritet pak, ndërkohë duhet vetëm një si “mast”, një si krem për ta lyer lëkurën, për ta mbajtur të butë. Edhe kjo ndoshta nuk duket me rëndësi, por çfarë është me rëndësi, është që i kam thënë Hatemës, nënës, që unë do ta blija këtë “mast” - nëntë euro ka qenë
Surroi: “Yndyra”...
Gowing: Po, yndyrë, “mast” është fjalë serbe, më duket.
Edhe e kam blerë, edhe kam thënë kur harxhohet më lajmëron dhe do të vij me një tjetër... nëntë euro. E di, ajo shumë është asgjë për mua.
Dhe ky ka qenë fillimi i lidhjes, sepse, për herë e parë dhe të vetme, ia kam dhënë atë krem. Mbas dy javësh jam kthyer dhe këtë herë më ka ftuar brenda shtëpisë, më ka qitë çaj dhe herën tjetër, kojshitë kanë ardhë... dhe kështu jam mishëruar më shumë me atë familje, po pa asnjë qëllim, asnjë projekt, asnjë buxhet... Thjesht një kontakt njerëzor dhe prej kësaj e kam kuptuar çfarë nevojash kanë fëmijët e saj edhe sidomos fëmijët që nuk ishin regjistruar në shkollë, në moshën 6 dhe 7 në atë kohë, për shkak që nuk patën këpucë.
Edhe me ta thanë të drejtën nuk e kam besuar, mendova që ishte një arsyetim ose... pra, kam shkuar, kam thënë që do të shkoj t’i blej këpucët dhe se do të kthehem pas dy javësh kur do të pres që djemtë të jenë në shkollë.
Edhe përnjëmend kanë qenë në shkollë edhe e kanë vazhduar shkollën deri në moshën gjashtëmbëdhjetë (vjeçare). Kështu që faktikisht vetëm këpucët u janë dashur, edhe prej këtu e kam kuptuar se duhet eliminuar ato barriera të vogla që shpesh janë bâ pengesë e madhe për zhvillimin e fëmijëve, individëve, por edhe për komunitetet në përgjithësi.
Surroi: E kjo është një metaforë, kjo e këpucëve është një metaforë, në fakt se si me ndihmë të vogël mundet me u bë transformimi i madh.
Gowing: Po, tamam.
Surroi: Cilat janë tri gjëra, për shembull, të cilat do ta bënin transformimin e madh të jetës së komuniteteve?
Gowing: Mbaj mend mirë vajzën e madhe e Hatemës, Xhejlanen, në atë kohë ka qenë nëntë vjeçe dhe ajo nuk ka qenë me familjen... ka qenë me gjyshin atëherë kur jam takuar për herë të parë me ta. Por mbas një kohe u kthye për me qenë me familjen. Pata thënë: “Këpucë edhe për ty! Edhe ti shkon në shkollë”.
Edhe ajo më thotë që jo, “jemi tepër vonë, shkolla nuk më pranon, se kanë kaluar më shumë se dy vite”... kjo është krejt një histori tjetër, por fund të fundit, kur kam kuptu që shkolla e përmendur nuk e lejonte me u regjistru pa e kry një test, e ajo nuk mundet me e kalu testin sepse nuk ka qenë në shkollë..., edhe ky është një absurditet nga logjika e që...
Surroi: Është “Catch 22”.
Gowing: Tamam. Pra, kam thënë që unë mundem me të mësu dhe ti pastaj mundesh me e bâ testin. Edhe kur ajo pati këtë mundësi, përgjigjja e saj ishte: “a munden me ardhë edhe shoqëria ime?” Edhe për mua kjo më lyp menjëherë që kemi mundësi apo privilegj me kalu këtë te shoqet e tua është një mundësi për me i transformu gjërat edhe gjithmonë kemi shfrytëzu këtë “The Ideas Partnership”, një OJQ që kam themeluar, si filozofi, që duhet të jetë jo vetëm me ndihmu njerëz, as vetëm me ndihmu njerëzit, me ndihmu vetveten, edhe pse kjo është me rëndësi, por me ndihmu njerëz që janë me nevojë, në mënyrë që ata janë ndryshimtarët, “the changemakers”, për të tjerët, në mënyrë që dikush që është në nevojë vetë, mundet me i ndihmu të tjerët, sepse nuk duhet të jetë Elizabeth ajo që e bën këtë, as një politikan apo një shqiptar apo... Është vetë komuniteti që e di më së miri çfarë janë nevojat dhe si janë zgjidhjet për më të mirë.
Edhe në këtë rast, Xhejlanja përnjëmend ka qenë ambasadore edhe ka shkuar nëpër shoqet e saj me thanë “hajde, Elizabethi do të na mësojë” edhe kanë ardhë 23 fëmijë ditën e parë të mësimit, falë Xhejlanës, e jo falë meje.
Surroi: Dhe ajo është ku, tash?
Gowing: Ajo u martua dhe tash ka tre fëmijë, tash është në Ferizaj, është ende në Kosovë. Është 25 vjeç, nëse nuk gaboj, por ka të tjerë prej gjeneratës së saj që kanë ardhë në atë ditë të parë të mësimit... para dy muajve isha në çerdhe që tash kemi themeluar në qendrën e “The Ideas Partnership” në Fushë-Kosovë, edhe ishte një babë që erdhi për ta marrë vajzën e tij edhe kur e pashë e njoha: Abubekir! Përnjëmend ka qenë Abubekiri që ka qenë ditën e parë!
(Kishte qenë) 13 vjeç, nuk ka qenë në shkollë vetë, edhe tash është bâ babë, edhe vajza e tij 4-vjeçare shkon në çerdhe, as në arsim obligativ, por në arsim parashkollor. Ai e kupton atë rëndësinë e arsimit dhe për mua ky është transformim për komunitet.
Surroi: Domethënë, nga perspektiva jote, nga perspektiva e pjesës më të paprivilegjuar të shoqërisë kosovare, ka një ndryshim.
Gowing: Po.
Surroi: Po shihet ndryshimi.
Gowing: Po, patjetër shihet, ende ka nevojë për më shumë, por patjetër brenda këtyre 14 vjetëve e kam parë një ndryshim që është shumë shpresëdhënës për ne të gjithë...
Surroi: Popujt evropianë, edhe këtu nuk përjashtohen kosovarët shqiptarë, por edhe popujt tjerë të Kosovës, kanë një racizëm ndaj komunitetit rom, ndaj ngjyrës jo të bardhë... Në shkallën një deri në dhjetë sa janë racistë shqiptarët e Kosovës?
Gowing: Kurrë nuk më ka pyetur dikush. Është një pyetje aq joshkencore... Jo, unë mendoj që është pyetje për njerëz në përgjithësi dhe për Evropën në përgjithësi...
Surroi: ...në perceptimin tënd normal...
Gowing: Nuk do t’i jap një shifër.
Surroi: Sepse edhe pyetja tjetër, ose po i ndërlidhi të dy pyetjet: sa dallojmë shqiptarët e Kosovës, ose kosovarët në përgjithësi, ose shqiptarët në tërësi, sepse ti e njeh edhe Shqipërinë, prej popujve të tjerë evropianë, në kuptimin e racizmit ndaj romëve posaçërisht? S’po flas, sepse ne nuk kemi racizëm ende, ose nuk kemi pasur, sepse racizmi lind ndaj tjetrit, këtu tjetri nuk ka qenë zezak i Afrikës, ose me ngjyrë tjetër nga Azia.
Gowing: Unë mendoj që ka dy lloj personash, nuk po them dy lloj shqiptarësh, por dy lloj personash edhe e kam parë te shqiptarët e Kosovës në dy ekstreme: sepse shqiptarët e Kosovës e dinë si është racizmi, e dinë si është me qenë, me pasë presion edhe me qenë të përjashtuar nga institucionet edhe ta kenë të mohuar të drejtën për arsim.
E kanë pasur atë përvojë gjatë viteve ’90 edhe krejt shkollimin nëpër shtëpi private dhe edhe gjysmën nuk po them, nuk e di shifrën, por një përqindje e tyre, prej asaj përvoje, kam thënë kurrë nuk do të ndodhë më - unë nuk do të jem shkak për një fëmijë tjetër të përjetojë çka kam përjetuar unë, edhe një përqindje tjetër thotë që ne e dimë si është dhe tash ne kemi pushtet dhe mundemi me ushtru ndaj një grupi tjetër që është më i margjinalizuar.
Besoj që këto dy fryma ekzistojnë kudo në botë, në Angli, patjetër, s’mundem me folë për gjithë botën.
Edhe gjithmonë ka edhe një grup në mes. Edhe është roli i kulturës, i politikës, i inspirimit të njerëzve që tregojnë mundësi të ndryshme që e anon atë grup që është në mes, a do të anohen kah ata që marrin hak, apo ata që e kuptojnë si është mohimi i të drejtave edhe merr frymëzim me për me prevenu, mos me i ndodhë dikujt tjetër.
Surroi: Domethënë, jemi duke folur për një shoqëri tolerante. Sa tolerante është shoqëria, dhe ajo pjesa e mesme e lavjerrësit kalon ose kah racizmi ose kah toleranca më e madhe?
Gowing: Por nuk duhet të nënçmohet ajo përvojë ose nuk është pikërisht prej përvojës që e kanë pasur shqiptarët gjatë këtyre viteve ose që e kanë dëgjuar, se e kanë një brez, që as nuk e kanë përjetuar këtë, por i dinë rrëfimet, i dinë rezultatet në familjet e tyre. Edhe varet, edhe si tregojmë historitë tona, sa shfrytëzohet kjo pjesë e historisë.
Diçka që më ka bâ përshtypje shumë, e kam bâ përkthimin e librit që e ka bâ Shkëlzen Gashi për tekstet mësimore të Kosovës, të Shqipërisë dhe të Serbisë. Edhe kuptohet që ka dallime të mëdha mes këtyre teksteve dhe mundemi me parashiku çfarë janë ato dallime.
Nëse ka ndodhë një masakër, është zmadhuar shumë nga njëra anë, është zvogëluar ose nuk u përmend fare prej anës tjetër, për shembull. Por diçka që nuk kam pritë, edhe që është shumë e vështirë edhe kur kam mendim kritik si lexuese e historisë, është që nuk përmenden as në tekstet mësimore të Serbisë, as te tekstet mësimore të Kosovës apo të Shqipërisë, shumë raste që kanë ndodhur gjatë historisë, prej Mesjetës deri në Jugosllavi, të bashkëpunimit mes shqiptarëve dhe serbëve edhe nëse kjo thjesht nuk përmendet... ku askush nuk e di se ka një bazë, ka një shabllon, ka një mundësi, ka (pasur) heronj të popullit në të kaluarën që faktikisht e kanë arritur çka kanë arritur për popullin, përmes bashkëpunimit me të tjerët. Edhe kjo, kjo lidhet shumë me çfarë janë rrëfimet që ne ia tregojmë vetes. Jo vetëm të historisë në tekste, por të historive që flasim kur pimë kafe bashkë.
Surroi: Ti bën pjesë në një familje me frymë ushtarake... baba, gjyshi, më duket po ashtu..., dhe tradita e madhe britanike e cila në masë të madhe e përcakton narrativin britanik, është antifashizmi, është lufta të cilën e ka zhvilluar Britania e Madhe prej vitit 1939 deri më 1945, dhe rolin e madh, të jashtëzakonshëm, që ka Britania në luftë kundër fashizmit. Por, meqenëse i përmende këta libra, domethënë lufta kundër fashizmit, është kthyer mbrapsht në narrativat shqiptare, edhe serbe, edhe kroate, edhe të shumë popujve të tjerë. Pra, si mund të mbash një sistem vlerash, nëse e ke hedhë poshtë luftën kundër fashizmit?
Gowing: Unë tash nuk e mbaj mend kush ka thënë që nuk ekziston histori, përveç biografisë. Edhe unë nuk jam shumë e interesuar për historinë, përveç përmes biografive. Do të thotë që unë mendoj që biografitë e individëve, edhe kjo patjetër është një frymë brenda librit për “Bllokun...”, janë mënyra më e mirë me e tregu historinë dhe unë mendoj që ne mundemi me tregu këto rrëfime, qoftë të fashizmit, qoftë të LDB-së, qoftë të luftës së fundit në Kosovë, ose edhe vitet pas, përmes rrëfimit që ne vendosim ose ta zmadhojmë këtë rrëfim, këtë ngjarje, këtë diçka që më ka ndodhë mua, a do t’u tregoj të tjerëve për këtë, apo a do të rri e heshtur, a do t’i ndaj rastet pozitive dhe frymëzues, apo a do të tregoj vetëm për inatin që kam hasë dhe se të gjithë ne e kemi hasë në këto fryma të ndryshme. Edhe ne zgjedhim cilën frymë dëshirojmë me nda me të tjerët.
Surroi: Ti ke edhe një përvojë, duke qenë deri para pak kohësh në Qeveri, në pjesën që merret me komunitet joshumicë, pra ke hyrë në këtë temë me rastësi në Fushë-Kosovë edhe ke zhvilluar një perspektivë të veçantë. Sa vlen, domethënë po flet për një proces transformativ të komuniteteve të tjera, sa është ky proces transformativ te komuniteti serb?
Gowing: Kuptohet që është tjetër çështje atje, ma së pari sepse romët, ashkalinjtë, egjiptianët, ndoshta një nga arsyet kryesore pse janë lanë anash, është që nuk e kanë një lobues të fortë, asnjë shtet tjetër, edhe boshnjakët e drejtuar që...
Surroi: Dhe ky është problemi i romëve gjithkund në Evropë.
Gowing: Po, tamam. Edhe në Kosovë i kemi boshnjakët, për shembull, e turqit që kanë një “kin state”
Surroi: ...shtet amë...
Gowing: ...shtet amë, faleminderit..., që po lobon dhe i mbështet, për shembull, me tekste mësimore, ja një rast konkret.
Edhe kuptohet se në rastin e serbëve të Kosovës, e kanë një shtet amë, mirëpo e dimë që ky shtet nuk është shprehimisht, nuk është për ekzistencën e Kosovës, e as mirëqenien e Kosovës.
Edhe kam parë në disa raste shumë specifike se si ky shtet amë nuk lobon për të mirën e serbëve brenda Kosovës. Edhe kjo është çka më frustron më së shumti, sepse e kuptoj atë lidhje të fortë historike dhe kulturore dhe në çdo mënyrë tjetër për komunitetin serb në Kosovë me Serbinë, mirëpo kur Serbia faktikisht e bllokon zhvillimin e tyre, kjo pastaj e bën shumë të vështirë për ata të integrohen, por edhe të punësohen ose të kenë të drejtat bazike të tyre.
Një shembull konkret: unë jam ende kryesuesja e Komisionit për Verifikimin e Diplomave. Edhe këto diploma në fillim verifikohen prej universitetit që është në Mitrovicën e Veriut. Po ne si Qeveri kemi krijuar një bazë ligjore, për herë të parë, në mënyrë uniaterale, jo përmes dialogut në Bruksel, jo në asnjë mënyrë që kemi kërkuar diçka, kemi shkëmbyer diçka, kemi bâ pazare, thjesht...
Surroi: A s’është kërku prej jush?
Gowing: Thjesht për me e mundësu punësimin e qytetarëve serbishtfolës, sepse serbishtfolës nuk janë vetëm serbët, janë edhe goranët, edhe boshnjakët dhe romët që e shfrytëzojnë këtë sistem, dhe kemi përfshirë jo vetëm universitetin, po edhe shkollat e mesme serbe, në mënyrë që nëse ti shkon në një shkollë që jep mësim në gjuhën serbe brenda Republikës së Kosovës, atëherë, atë diplomën që e fiton, mundesh me dorëzu për verifikim edhe me atë certifikatën e lëshuar prej meje si kryesuese, mundesh me apliku për vend pune në institucionet e Kosovës.
E deri tash, brenda mandatit tim, 450 diploma i kemi verifikuar që bien 450 familje që kanë tash mundësi për punësim ose kanë një person të punësuar në ujësjellës, në agjenci për pyjet, në ministritë, në komuna, në... dhe shumë më ka ardhur mirë që e kemi ofruar këtë mundësi, jo vetëm për universitet, por edhe për shkollat e mesme.
Mirëpo, Beogradi u ka thënë shkollave të mesme të mos bashkëpunojnë me Komisionin për këtë qëllim, edhe pse nuk ka pasur asnjë qëllim përveç punësimin e serbëve të Kosovës.
Edhe kjo më tregon që Qeveria e Serbisë përnjëmend nuk është e interesuar për mirëqenien e serbëve të Kosovës, është më shumë e interesuar me blloku çdo lidhje që kanë me mundësi punësimi këtu. Është vetëm një rast, por besoj që tregon dhe dimë për shumë raste të tjera.
Surroi: Edward Said, intelektual i madh, palestinezo-amerikan, ka shkruar librin dhe pastaj ky është shndërruar nocioni “orientalizmi”.
Tash ti ke një përvojë krejtësisht tjetër. Ti ke ardhur këtu dhe e ke një proces të dyfishtë. Domethënë, je zhvilluar në Kosovë, ke 19 vjet në Kosovë, dhe Kosova është zhvilluar brenda teje.
Dhe, si e ka parë Elizabeth Gowing, britanikja, Kosovën dhe si e sheh Elizabeta kosovare, qytetarja e Kosovës, e cila ka votuar në pesë vjetët e fundit, nga kjo perspektivë, e orientalizmit?
Gowing: Jo, është diçka ku nuk ndihem shumë rahat, sepse gjithmonë do të jem e jashtit. Edhe pse me letër, me dokument, me fletëvotim jam e Kosovës, kurrë nuk kisha pohuar që jam e Kosovës, sepse nuk u linda këtu, nuk isha këtu gjatë luftës, që është një përvojë, që është formative për të gjithë në Kosovë. Nuk jam myslimane, ok, ka të tjerë në Kosovë që s’janë, por prapë është një pjesë nga e cila jam përjashtuar, edhe po shoh që jam, nuk është e përshtatshme kurrë të pohoj që jam e Kosovës.
Në anën tjetër, patjetër që nuk ndihem britanike, siç jam ndier para 19 vjetësh. Duhet me e gjetë një vend ku jam unë edhe si mundem me komentu ose me përshkru, ose me jetu këtu... edhe jo me ndi gjithmonë ose si orientaliste, ose që po vëzhgoj prej anash.
Isha duke folur për vëzhgimin. Isha në ndeshje futbolli mes Kosovës dhe Irlandës së Veriut para disa viteve, edhe e kam ble një shall tifozësh të Kosovës. Kam kënduar bashkë me krejt të tjerët, edhe e kuptova që isha tamam si të gjithë emigrantët, me duket që jam bâ më kosovare sesa kosovaret në këtë kuptim e dinë...
Surroi: Irlanda e Veriut, po ta dinte se je angleze, do të kuptonte pse je...
Gowing: Po, vërtet që nuk është bash Angli, po prapë besoj që... për shembull, në zgjedhje që unë dhe Roberti kemi dalë me votu, dhe jam aq krenare..., ende po shihet pak në thonj, edhe kam postu në Facebook që votuam... Kurrë në Angli nuk u kam treguar njerëzve që kam votuar... kjo është vetëm një pjesë e jetës, ndërsa atë krenari që kam është pak diçka që edhe kjo nuk është “orientalizmi”, por është atë frikën ose gjithmonë tu mendu mos me pretendu që jam më shumë sesa jam këtu.
Edhe ndoshta ky libri i fundit, ku unë jam personazh më i vogël në libër, edhe që unë dëshiroj me i tregu rrëfimet e të tjerëve është pjesë e përpjekjeve të mia mos me qenë orientaliste. Në anën tjetër, mund të thuhet që është “cultural appropriation” që unë po i tregoj rrëfimet e këtyre kosovarëve. Kurrë nuk mundesh me...
Surroi: Jo, unë nuk mendoj as që ke qenë orientaliste ndonjëherë, sepse ke hyrë në themel të shoqërisë prej fillimit, por ti je nën presionin e rrëfimeve, të paragjykimeve që kanë ekzistuar ndaj Kosovës, ndaj regjionit, siç ekzistojnë paragjykime ndaj gjithçkaje në botë.
Por, një prej momenteve formative për ty ku përthyhet pak forca britanike, është momenti kur ballafaqohesh me kancerin e gjirit, edhe del në publik edhe thua, e kam këtë lëngatë, dhe do të ballafaqohem me të.
Gowing: Po, edhe faktikisht ky rrëfim, nëse gjithçka është rrëfim, është diçka që ma ka forcuar idenë që jam e Kosovës dhe që mund të qëndroj këtu, se njerëzit gjithmonë kanë thënë: A do të pensionohesh në Kosovë? A do të vazhdosh edhe deri fund të jetës këtu?
Edhe gjithmonë kam pasur pak dyshim që mos të ndodhë një emergjencë mjekësore që do të kem nevojë për sistemin shëndetësor në Angli edhe, mund të ndodhë, prapë nuk po them, kurrë s’duhet thënë kurrë, mirëpo më së pari jam shumë mirënjohëse ndaj sistemit këtu sepse mamografinë që e kam bâ, mamografia rutinore, jo sepse kam zbuluar diçka, thjesht që kam shkuar kur i kam mbushur pesëdhjetë vjet, sipas rekomandimeve kam shkuar për mamografi.
Surroi: ...e as ke qenë e privilegjuar, por ke shkuar si qytetare...
Gowing: Po, në QKMF kam shkuar vetëm me letërnjoftim, edhe e kanë bâ mamografinë. Edhe brenda katër orësh, që është shumë më mirë sesa në Angli ku duhet me pritë me javë të tëra, brenda katër orësh, më ka ardhur një përgjigje se ka diçka të dyshimtë dhe se duhet shkuar në QKUK për biopsi, etj.
Edhe në atë moment, ma së pari isha shumë mirënjohëse që isha pjesë e sistemit kosovar, por gjithashtu kam kuptuar që mundem me u trajtu këtu edhe për një sëmundje të rëndë. Edhe pse e kam edhe atë mundësi në Angli.
Pra, faktikisht në fund i kam kombinuar të dyja dhe prapë po ndihem shumë e privilegjuar që operimin e kam bâ në Angli, radioterapinë e kam bâ në Angli, por tash janë me do hapa e do injeksione e sende që janë në vazhdim si terapi për pesë vjet dhe këto i kam në QKUK.
Pra, shumë me fat, më i pasë dy sisteme që kujdesen për mua, por ia kam dëshmu vetes që nuk kam nevojë me shku në Angli për këto lloj urgjencash, se Kosova po kujdeset për mua edhe që unë kam të drejtë në këtë, edhe që është një sistem shumë i qasshëm dhe i lehtë... dhe, pra, kjo ka luajt, kjo është një pjesë e pozitivitetit që ka dalë prej përvojës.
Edhe duhem me thanë... duke folur me një shok, kur ka qenë përvjetori i operimit që është bâ në shtator, edhe ai më pyeti si kam qenë, si jam ndier në këta muaj... i thashë që krejt pozitive dhe sa shumë përkrahje kam pasur prej shoqërisë, që nuk e kam pritur. Sa shumë shije e re për jetën që kam zbuluar edhe një vlerësim për çdo pemë, edhe çdo qiell të kaltër, edhe çdo pjesë të natyrës së bukur. Edhe ai ka thënë: Po kjo s’do të thotë që të vjen mirë që ti je diagnostiku me kancer, dhe i thashë kuptohet, jo, mirëpo... edhe mbetet si pikëpyetje?
Jo. Kurrë nuk mund të them që është diçka e mirë. Mirëpo, përnjëmend, kur i shikoj këto tash 14 muaj që kanë kaluar, kanë qenë shumë pozitive, kanë qenë ndër më të lumturat e jetës, sepse kam shiju çdo moment dhe kam ditë që s’mundemi me marrë të mirëqenë krejt këtë, dhe në çdo moment mund të iket, dhe kjo është një perspektivë që ndoshta me telashe të përditshme ne harrojmë ndonjëherë.
Surroi: E ti dhe Rob keni ardhur afër fillimit të shekullit. Në vitin 2006, ka qenë një Britani krejt tjetër, një Britani të cilën ne në Kosovë e kemi mbajtur mend si Britani e Tony Blairit, e Robin Cookut, po edhe konservatorët i kemi pasur gjithmonë miq.
Ndërkohë që tash mbas 19 vjetësh Britania është një hap pa hyrë në periudhën e skajshmërisë të Nigel Farageit. Është e habitshme, si në atdheun e ri, të cilin e ke gjetur përkundër telasheve politike, duken realisht pak më normale sesa telashet e Britanisë.
Gowing: Po, i kam dy pasaporta në kuletën time, dhe një pasaportë po ec, të paktën, po ec përpara drejt BE-së. Tjetër pasaportë po shoh që çdo ditë i humb vlera e tij.
Surroi: Ai është larguar nga BE-ja... nejse s’ka humbë vlerë, po është...
Gowing: Po, është larguar prej BE-së edhe po humb shumë, shumë gjëra të tjera. Edhe për besë, gjatë kohës së fushatës së Brexitit jam ndier pak... ndoshta ky ka qenë momenti ku e kam ndier pak atë tension mes jetesës në të dy vendet, se unë jam një proevropiane shumë e flaktë, dhe ndoshta nëse isha në Angli, kisha qenë më e angazhuar për këtë çështje. Nuk po them që kisha bâ, kishte ndryshuar rezultati, por të paktën m’u angazhu, se nuk isha aq e angazhuar. Ndonjë postim në Facebook, disa biseda me miq, po jo si pjesë e fushatës për me qëndru brenda BE-së.
Edhe po shoh shumë gjëra të tjera që kishin ndryshuar në Angli. Edhe unë ende kthehem mjaft shpesh në Angli edhe për familjet, po edhe sepse jam ftuar shpesh për me mbajtë ligjërata për librat e mi. Edhe deri tash kam bâ 300 e sa, 350 e diçka ligjërata, edhe zakonisht ka rreth 100 persona që vijnë në këto ligjërata. Pra, nëse llogaritet sa njerëzve u kam ligjëruar për Kosovën, është diçka për të cilën jam shumë krenare, po kur isha në Angli në shtator dhe kam mbajtur gjashtë ligjërata..., prapë me ndoshta gjithsej një mijë persona që u kam ligjëruar edhe në ligjëratë dinin për librat e mia për Kosovën, në përgjithësi për filigranin e Kosovës, një libër që ia kam kushtuar filigranit... Po në fund të javës, edhe ishte atë javë që ka qenë ajo demonstrata më e madhe në historinë e Londrës, me 100 mijë njerëz kundër imigrantëve, edhe kam pyet veten: si mundem unë, si duhem unë, ta shfrytëzoj këtë platformë që e kam?
Do të kthehem në Angli, prapë muajin e ardhshëm dhe prapë do t’i kem ligjëratat. Ato nuk janë për çështje të emigracionit, edhe për këto çështje, por unë duhem ta shfrytëzoj rastin të kontribuoj disi në këtë debat, sepse edhe duhem me ndi që edhe në Angli mund të kontribuoj në këto çështje, se është një Angli e shëmtuar që po shoh. Kur kthehem, edhe po shoh që ndikon edhe në Kosovë, sepse ndikon edhe në sasinë e fondeve që japin, jo vetëm për Kosovën, për zhvillim dhe për ndihmë ndërkombëtare prej Anglisë, prej qeverisë, jo vetëm prej qeverisë, po edhe prej individëve që tash janë duke menduar më shumë për, në anglisht thuhet “charity begins at home”, do të thotë “bamirësia fillon në shtëpinë tënde”... do të thotë edhe tash po shoh që po ndryshon kjo ndërgjegje për botën e gjerë dhe transformohet në diçka shumë të ngushtë që ngushtohet vetëm te familja ime, ndoshta qyteza ime, po jo më larg me mendu se ne jemi të gjithë njerëz dhe problemet e një personi, një komuniteti a një shteti ndikojnë pastaj në mirëqenien dhe lumturinë edhe të një shteti tjetër.
Surroi: Elizabeta e kryen librin për nja dy-tre muaj, e promovon, ndërkohë Kosova do të ketë qeveri, kryeministri a kryeministrja, kushdo që të jetë, e thërret Elizabetën dhe i thotë: Shiko! Ne kemi ndërmend ta hapim një përfaqësi diplomatike në Afrikë. Ty po të emërojmë ambasadore. Cilin vend do ta zgjidhje? Meqenëse je nisur në Afrikë para në fillim të këtij shekulli.
Gowing: Vërtet që jam bllokuar rrugës për në atje. Kam udhëtuar pakëz në Afrikë edhe më së shumti kam udhëtuar në Marok. Edhe kemi qenë, faktikisht isha aty kur kryeministri më ka thirrur m’u bâ këshilltare. Edhe ndoshta isha kthyer aty, sepse është një vend shumë i bukur.
Edhe ngjashmëritë me Kosovën, që nuk i kam pritur, me siguri për shkak që të dy kanë qenë pjesë e Perandorisë Osmane dhe ka edhe në gjuhë, por edhe do tradita që me siguri kanë ardhur përmes osmanëve.
Edhe gjithmonë kam thënë që do të shkruaj një libër për Marokun, për këtë kam shkruar për këta tre muaj. Po mbase jam ndërprerë prej kryeministrit, ka mbetur ky libër i pashkruar... Pra, nuk e di nëse jeta e një ambasadori e lejon një gjë të tillë, por...
Surroi: Absolutisht lejon dhe qenka rast i mirë, sepse Maroku ende nuk na ka njohur edhe atëherë kryeministri i ardhshëm do të thotë nëse na njihni, do ta keni Elizabeth Gowing ambasadore.
Elizabeth, unë e kreva këtë pjesën time, e tash e ke pjesën tënde të bisedës. Vazhdo ti!
Gowing: Shumë më pëlqen kjo mundësi. Faleminderit për këtë pjesë të rubrikës!
Edhe kam disa pyetje, nuk e di sa do të kemi kohë.
E para që mendova..., gjëja e parë që unë e mbaj mend për juve kur kam ardhur në Kosovë, ndoshta dy vjet pasi që kam ardhur, ka qenë ajo ecje që e ke bâ edhe nëpër fshatra, edhe në krejt Kosovën faktikisht. Dhe jam kureshtare për me ditë, e di që ka qenë në kohën e zgjedhjeve dhe ka qenë për këtë arsye, por çka ke gjetë në Kosovë kur ke shkelë në ato treva që nuk ishin gjithmonë të vizituara?
Surroi: E para është që ne harrojmë, kur e kam ecë Kosovën, e kam parë intensitetin e bukurisë së saj. Kosova ka një intensitet të bukurisë në lidhjet mes maleve e luginave. Domethënë, jo veç bjeshkët dramatike, se ne i marrim bjeshkët dhe bjeshkët janë dramatike dhe të bukura, por edhe kjo pjesë e cila është e butë.
Edhe fakti që jemi, domethënë Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit janë dy rrafshe, të cilat komunikojnë mes vete, komunikojnë me bujqësinë e vet, edhe në pjesët më, që ne i quajmë, më të vrazhda në histori, ka një bukuri të jashtëzakonshme, ka një fisnikëri të jashtëzakonshme. Dhe, e dyta, është natyrisht ajo pjesë e komunikimit të drejtpërdrejtë të cilën nuk e fiton në një sallë të tryezës së rrumbullakët, në një debat politik, por e përfiton në mbrëmje. Plus, gjatë rrugës ka pasur takime me njerëz, të cilët bashkëngjiteshin edhe ta kalojmë një kilometër së bashku, kjo ka qenë shumë, shumë interesante.
Gowing: Jo, më ka pëlqyer shumë dhe po mendoj shpesh për këtë mundësi me qenë sa më afër njerëzve dhe me ndigju drejtpërdrejt prej njerëzve. Pyetja e dytë, faktikisht mund të lidhet pak me çfarë keni thënë për bukuritë e Kosovës. Është për ambientin e Kosovës, në përgjithësi jo, vetëm për bukuritë, por për edhe ato pjesë pak më teknike nga energjia, e nga “carbon footprint” që e kemi edhe...
Surroi: Po, qe di që është preokupimi yt themelor sot, harrova unë me të pyet...
Gowing: Por është diçka ku përnjëmend mbahem pak pesimiste, jo vetëm për Kosovën, por për krejt botën. Por, po shoh që edhe në Kosovë është një vetëdijesim më i ulët edhe ndoshta që duhet të jetë më e lartë, për shkak që Kosova mund të ndikohet në mënyrë më dramatike.
Pra, si po mendon që mund të ndryshohet kjo situatë? Çfarë janë prioritet për me bâ, për me u ruajt nga kriza klimatike me të cilën përballohemi?
Surroi: Më lejo ta kem një përgjigje të gjatë për këtë, sepse kam lexuar e kam menduar pak më gjatë për këtë. E para është që duhet një vullnet politik, i cili thotë nuk ka kontinuitet me këtë gjendje, domethënë ne jetojmë me prodhimin e energjisë nga qymyri, të cilën e kemi nga socializmi, nga fazat e hershme të socializmit deri te Kosova B, në vitin 1980, 1982-83, më duket ka qenë e përfunduar. Pra, kjo pjesë do ta konsumojë vetveten.
Por, si në vitin 2001, si në vitin 2005, si në vitin 2015, si në 2025, çdo pushtet është dashur ta ketë idenë se duhet të vendosë sot për një projekt, i cili duhet ta ndryshojë mënyrën se si e prodhojmë energjinë. Ekzistojnë forma të shfrytëzimit të qymyrit të cilat janë shumë më pak të dëmshme sesa forma e tanishme e shndërrimit të qymyrit në forma të tjera të energjisë pa dëme të mëdha në ambient.
Qymyri do të jetë, duhet ta mendojmë mënyrën e dobësimit të efektit negativ të qymyrit. Dobësimi i efektit negativ duhet të jetë mbyllja e këtyre në një afat shumë të afërt dhe formimi i formave të reja.
Çështja e dytë, ndonëse ka filluar, domethënë kemi energji të ripërtërishme... ende nuk kemi mjaft edhe ende nuk jemi mjaftueshëm agresivë, të quaj ashtu, në një formë e cila e ndërron totalisht paradigmën energjetike të Kosovës.
Pjesa e ndryshimit të asaj paradigme është, dhe kjo është një ide shumë më e hershme, është që Kosova të investojë, për shembull, në energji të ripërtërishme në Shqipëri, jo vetëm në Kosovë.
Kemi nevojë të investojmë kudo që kemi mundësinë... një pjesë e lumenjve të Shqipërisë, Kosova nuk ka energji hidrike dhe ka mundësi.
E treta pastaj është që ne duhet të inkuadrohemi në një transformim global dhe këtu po marr shembull se si gjërat janë shumë dhe në mënyrë dramatike të mundshme.
Kina ka qenë në fillim të këtij shekulli ndotësi më i madh global, larg ndotësi më i madh global. Në këto 25 vjet Kina ka mbërritur që 80% e prodhimit të paneleve solare të jetë kineze dhe me çmim, i cili ka ra dhe i cili e shndërron energjinë solare në energji e cila e arsyeton veten nga aspekti i biznesit. Dhe Kina po ndërton sot energji bërthamore më shumë brenda këtij viti, sesa komplet kapaciteti i Perëndimit me energji bërthamore.
Domethënë, natyrisht, flasim për një shtet i cili nuk është demokratik, në të cilin politbyroja ulet edhe thotë bëji këto, bëji këto, bëji ato, por kjo tregon se kapaciteti transformativ është shumë, shumë i madh.
Unë besoj se ajo çka do të duhej të ndodhte në Kosovë është që çështja e ndotjes së ambientit të mbërrijë në top pesë gjërat në mesin e PISA-s, e testit në të cilin ne tregojmë analfabetizëm funksional dhe nëse këto janë pesë gjëra konsensuale të politikës në Kosovë, të vendimmarrësve në Kosovë, pushtet-opozitë, atëherë kjo e merr domethënien e vet dhe shndërrohet në kauzë primare të sigurisë jetësore, kombëtare, si të duash, të qytetarëve të vendit.
Gowing: Atëherë, si mundemi me i bindë njerëzit që ky është prioritet?
Surroi: Njëra prej mënyrave si do të binden njerëzit është se ne do të fillojmë të paguajmë taksa. Domethënë, Kosova tash çka do që të eksportojë, do ta paguajë taksën e karbonit dhe ajo taksë do të jetë e lartë, sepse ne jemi ndotës të mëdhenj. Domethënë ky është një alarm për pushtet, cilindo pushtet, për opozitë, për çdo qytetar.
Çështja e dytë është që ta ngremë punën e ndotjes në efektet që ka për shëndet, të cilat nuk janë të njohura mjaftueshëm. Ne që jetojmë në Prishtinë jemi të sulmuar nga mikrogrimcat, të cilat futen në mushkëritë tona, në mushkëritë e fëmijëve tanë. Ky është një problem, i cili jo vetëm që e shkurton jetën, e degradon cilësinë e jetës, por njëkohësisht ka edhe efekt ekonomik, sepse në fund të fundit duhet të trajtohet me para krejt ky dëmi i cili po bëhet.
Duhet një avokim, si për çdo gjë tjetër, kur e kupton se ambienti i shëndetshëm është po aq i rëndësishëm sa sovraniteti. Ti e mbron shtetin tënd, por ti duhet ta kesh të shëndetshëm shtetin tënd
Gowing: Edhe kosovarët janë aq patriotikë për shtetin e tyre, por jo në atë pjesë.
Surroi: Po pra, po pra. Si ta ngremë këtë shkallë të patriotizmit, të shëndetit tonë?
Gowing: Edhe ndoshta pyetja e fundit, por më është shtruar mua si pyetje dhe nuk dita si me u përgjigj. Pardje e kam qitë në Facebook si pyetje për shoqërinë time dhe ka qenë shumë interesante me i pa përgjigjet e tyre, sepse nuk përputhen me programet ose prioritetet që janë tregu gjatë fushatave, për shembull, as në nivel komunal, as qendror. Po, është një pyetje e thjeshtë. Çka kishe ndryshuar? Një gjë që kishe ndryshuar në Kosovë? Edhe më ka bâ befasi do të tregoj pastaj çka kanë qenë përgjigjet e shoqërisë sime, por jam kureshtare për përgjigjen tënde.
Surroi: Hajde t’i dëgjoj njëherë këto përgjigje...
Gowing: Jo. Jo.
Surroi: Çka do të kisha ndryshuar? Do të kisha ndryshuar listën e prioriteteve. Pra, ne ekzistojmë në rrëfim, domethënë ne hala funksionojmë në rrëfimin e fillimit të këtij shekulli dhe ende ekzistojmë në rrëfimin e sovranitetit, luftës kundër Serbisë etj., etj.
Ndërkohë që fëmijët të cilët kanë lindur në fillim të këtij shekulli i kanë 25 vjet dhe ata nuk duhet të ngarkohen me këtë rrëfim.
Dhe kjo do të thotë duhet ndryshuar prioritetet ndaj tyre, sepse ata do të jenë ata që do ta udhëheqin këtë vend, ata që do të jetojnë dhe do ta udhëheqin këtë vend dhe seti i prioriteteve do të thotë kjo që folëm ne.
Cilat janë pesë gjëra të cilat janë shumë të rëndësishme për vendin tonë dhe ne i përmendëm dy mbrojtja e ambientit, PISA. Tash është çështje e zgjedhjes së tri çështjeve të tjera. Në sondazhin e fundit të cilin e ka bërë IRI në Ballkanin Perëndimor, përjashto Shqipërinë, njëri prej rezultateve më interesante që kam parë ndonjëherë në këto vitet e fundit është se gati 40 e sa për qind të respondentëve kosovarë mendojnë se kostoja e jetesës është çështja themelore me të cilën do të duhet të merren. Është çështje parësore.
Dhe kur kostoja e jetës ose cilësia e jetesës ose njeriu e transformon këtë në forma të tjera, ka të bëjë me banim, ka të bëjë me arsim, ka të bëjë me mbrojtje të ambientit ka të bëjë me shumë çështje, të cilat janë ngërthyer me të... kostoja dhe cilësia e jetesës, transporti, urbanizimi, migrimi, të gjitha këto janë elemente të cilat e përcaktojnë deri te Blloku i parë, pra, në këtë moment, atëherë ky është indikatori se kemi mbërritur te çështjet e transformimit social të këtij vendi dhe kjo atëherë duhet të shndërrohet në çështjen e parë të cilën do ndryshuar. Do ndryshuar setin e prioriteteve të kësaj shoqërie.
Gowing: Askush në Facebook nuk ka guxuar me thanë që duhet me ndërru prioritetet prej këtyre çështjeve që janë rrëfimi i mëparshëm, por te shoqëria ime, kuptohet, kam 8 mijë ndjekës, por janë vetëm 8 mijë, prej krejt popullatës së Kosovës, më ka befasuar sa shumë e kanë përmendur ambientin. Ambientin e nga ana e kulturës, e ruajtjes së ambientit, ose pastërtisë së ajrit, po edhe bërllokut shumë.
Surroi: ...zhurmës...
Gowing: Po, askush nuk e ka përmendë zhurmën, po pajtohem që edhe kjo... Dikush ka thënë “respektimin e kohës” që unë besoj që kurrë nuk mund të ndryshohet në Kosovë, dhe unë do të isha pak pishman nëse ndryshohet kjo se po shoh që njerëzit kanë prioritet për edhe një kafe, kjo është diçka e mirë, tregon faktikisht një prioritizim të marrëdhënieve njerëzore.
Surroi: E cilësisë së jetës, është pjesë e cilësisë së jetës.
Gowing: Mirë e ke, edhe kur kthehem në Londër, ku njerëzit e respektojnë kohën shumë, por nuk kanë kohë për një kafe, sepse respektojnë kohën e shefit në zyrë dhe jo për Elizabethën që vjen në vizitë.
Pra, interesant dhe unë shpresoj që mundemi me e gjetë një mënyrë, përzemërsisht po shpresoj, që ne të merremi me ambient, por jo vetëm me mendu për bërllok, ose për “cleanup”, ta pastrojmë qytetin një ditë, edhe kjo për mua nuk është me u marrë me ambientin, por e po shoh që për shumë njerëz kjo është mënyra e vetme që e nënkupton çështjen e ambientit. Pra, faleminderit për pasionin tuaj!
Surroi: Faleminderit për bashkëbisedim, Elizabetë! Shpresoj takohemi shpejt, mbas botimit të librit.
Gowing: Po, patjetër për librin, edhe ndoshta ndërkohë
Surroi: ...edhe ndërkohë.
Gowing: Faleminderit!