Një prezantim i përkthimit në gjuhën ukrainase të librit “Përmes Dhimbjes – Drejt Kurajës”, i cili përmban historitë e viktimave të dhunës seksuale gjatë Luftës së Kosovës, u zhvillua së fundmi në Prishtinë. Ky projekt u krijua në bashkëpunim me Qendrën e Rehabilitimit të Kosovës për Viktimat e Torturës (KRCT), si dhe platformat Pro Peace – Kosovo dhe UA Experts. Prezantimi u zhvillua gjatë forumit ndërkombëtar Women, Peace, Security, i cili u mbajt nën patronatin e Presidentes Vjosa Osmani.
Versioni ukrainas i librit u redaktua nga Feride Rushiti, drejtoreshë rejtore Ekzekutive e KRCT, e cila udhëheq organizatën joqeveritare që mbështet viktimat për 25 vjet. Këtë vit, Dr. Rushiti dhe ekipi që ajo drejton u nominuan për Çmimin Nobel për Paqen në njohje të kontributeve të tyre të jashtëzakonshme në promovimin e të drejtave të njeriut, dinjitetin e të mbijetuarve dhe shërimin e komuniteteve të prekura nga lufta.
The Geopost: E dashur Feride, do të doja të shprehja respektin tim për punën tuaj dhe angazhimin tuaj të gjatë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Kur e kuptuat se duhet t’i mbroni të mbijetuarit?
Rushiti: Udhëtimi im në këtë punë filloi në vitet 1998-1999. Në atë kohë, isha një mjeke e re që po përfundoja specializimin tim në Shqipëri. Fillova të punoja në kampe refugjatësh me njerëz nga Kosova që kishin ikur për shkak të mizorive në Kosovë, humbjeve njerëzore dhe torturave. Pastaj takova fëmijë pa prindër, njerëz që ishin plagosur, prindër pa fëmijë.
Njerëz që nuk dinin se çfarë u kishte ndodhur të dashurve të tyre, por gjëja më e dhimbshme ishte kur takova të mbijetuar të dhunës seksuale. Dhe pse? Këto gra heshtën. Ato ishin aq të turpëruara sa nuk ishin në gjendje të flisnin. Ato thjesht më kërkuan mbështetje sepse disa prej tyre po gjakosnin. Tortura nuk ishte vetëm psikologjike, por edhe fizike. Ato kishin plagë në trupat e tyre.
Pra, si mjek i ri, u përpoqa t’i mbështesja, të dërgoja një lloj ambulance në kampe, t’i mbështesja në një farë mënyre. Sigurisht, nuk isha i përgatitur të merresha me traumën kolektive të popullit tim. Por si mjek i ri, u përpoqa me gjithë mundin tim. Por shpejt e kuptova se roli im si mjek nuk ishte i mjaftueshëm në ngritjen e kampeve… Dua të them, nuk mund ta luaj vërtet rolin e një gastroenterologu. Kështu që fillova t’i mbështesja me ndihmë mjekësore, duke i shëruar duke i dëgjuar, duke i dërguar në këto poliklinika dhe duke u përpjekur të gjeja anëtarë të familjes, pasi disa prej tyre nuk kishin asnjë afër.
Dhe kështu e kuptova se sa herë që vij në Kosovë, duhet të themeloj një qendër ku këto gra dhe vajza ndihen të sigurta, ku marrin trajtim, ku dëgjohen me vëmendje dhe ku nuk paragjykohen, por u jepet dashuri e pakushtëzuar, sepse u mungon ajo mbështetje nga familja, komuniteti dhe shoqëria në përgjithësi pas luftës.
The Geopost: Lufta në Kosovë përfundoi në vitin 1999. Por të mbijetuarit morën statusin dhe mbështetjen shtetërore vetëm në vitin 2014. Pse zgjati kaq shumë ky proces?
Rushiti: Po, me të vërtetë, ne arritëm njohjen ligjore në vitin 2014, por zbatimi i këtij ligji filloi në vitin 2018. Në Kosovën e pasluftës, dhe në shoqëritë e tjera të pasluftës gjithashtu, pati shumë glorifikim të vlerave të kohës së luftës.
Të rënët, luftëtarët, të zhdukurit, invalidët, veteranët – të gjithë kishin emrat dhe mbiemrat e tyre. Shoqëria ishte krenare për kontributin e tyre. Ndërsa kjo pjesë e shoqërisë, e cila u tmerrua vërtet gjatë luftës, ishte dhimbja më e padukshme në shoqërinë tonë. Krimi i përdhunimit në kohë lufte kryhet në një mënyrë që i hesht të mbijetuarit.
Ua heq autonominë e trupit dhe mendjes. Nuk është aq e lehtë të vazhdosh me jetën tënde më vonë, veçanërisht kur dikush i nënshtrohet edhe stigmës dhe paragjykimeve në shoqëri. Është shumë më mirë të përballesh me të në heshtje dhe të izolohesh brenda familjes sesa të kërkosh mbështetje ose të dalësh publikisht. Kjo është arsyeja pse besoj se si shoqëri nuk arritëm t’i mbështesim dhe inkurajojmë ata në mënyrë adekuate pas luftës.
Si OJQ, ne u përpoqëm të vepronim plotësisht në fshehtësi sepse edhe grupe të tjera të torturës gjatë kohës së luftës përfituan nga programi ynë. Ata patën mundësinë të vinin tek ne, por ne nuk na lejohej të raportonim për këtë në media. Nuk na lejohej ta bënim këtë histori publike sepse stigma që rrethonte këtë krim ishte aq e fortë sa ata nuk iu drejtuan organizatës sonë ose nuk kërkuan të drejta të tjera.
Kështu, na u desh të luftonim me institucionin tonë për 15 vjet për t’u dhënë të mbijetuarve mundësinë të njiheshin ligjërisht. Në vitin 2014, të mbijetuarit e dhunës seksuale më në fund u njohën ligjërisht dhe katër vjet më vonë, ne filluam të zbatonim këtë ligj. Por gjatë kësaj kohe, na u desh gjithashtu të punonim ngushtë me institucionet për të vendosur parime dhe udhëzime të caktuara dhe për të njohur këtë krim dhe të mbijetuarit pas 15 vjetësh, gjë që nuk ishte një proces i lehtë. Por më në fund, në vitin 2018, patëm të mbijetuarit e parë të njohur nga një institucion shtetëror dhe duke marrë një pension mujor.
Kjo shumë parash nuk do t’ua ndryshojë jetën, por është një pranim i vuajtjeve të tyre dhe kjo është shumë e rëndësishme për jetën e të mbijetuarve. Është një pohim i së kaluarës, sepse në një shoqëri ku të gjithë e vënë në dyshim të kaluarën, ku njerëzit turpërohen dhe fajësohen për krimet e tyre, është e rëndësishme të marrësh mbështetje dhe të pranohen vuajtjet e tyre.
Kur ky sistem u fut në shoqërinë tonë, ishte një formë drejtësie sociale për të mbijetuarit dhe familjet e tyre, dhe i fuqizoi ata të merrnin pjesë në procese të tjera, siç është kërkimi i drejtësisë.
The Geopost: Si u ndjetë kur u nominuat për Çmimin Nobel?
Rushiti: Mendoj se ky nominim nuk ishte vetëm për mua dhe ekipin tim, me të cilin kam punuar për këto 25 vite, por po tregonte mirënjohjen e qëndrueshmërisë së 1,100 të mbijetuarve që punuan me ne, që na besuan, që u shëruan dhe qanë së bashku me ne.
Prandaj, për mua, ky nominim është nderi më i madh që një institucion mund t’i bëjë një personi ose organizate. Por për mua, ishte e rëndësishme që e sollëm Kosovën në hartë sepse krimi ndodhi sepse nga një vend fqinj ato krime u mohuan. Dhe ishte shumë e rëndësishme që këto krime tani të njihen edhe përmes këtij nominimi.
The Geopost: Na tregoni për marrëdhëniet tuaja me të mbijetuarit ukrainas dhe organizatat e shoqërisë civile, si dhe me gazetarët që raportojnë për çështjen e dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë.
Rushiti: Unë kam punuar me të mbijetuar ukrainas në vitin 2019. Në atë kohë, një grup të mbijetuarish nga Ukraina vizituan Kosovën për të shkëmbyer ide dhe për të krijuar një marrëdhënie pune. As Ukraina dhe as ne nuk e dinim se lufta do të fillonte përsëri atje pas një ose dy vitesh. Pra, ne kishim një plan të madh. Kishim një plan të madh për të mbështetur dhe transferuar dijen në qytetin e Kievit në Ukrainë. Sigurisht, ky lloj bashkëpunimi u intensifikua pasi filloi lufta dhe ne filluam të punonim me gazetarë, institucione shtetërore, shoqëri civile dhe të mbijetuar. Kontakti im i parë me gazetarët ishte kur Shoqata e Gazetarëve të Kosovës solli gazetarë nga Ukraina në Kosovë.
Dhe meqenëse e njoh perspektivën dhe kam punuar në kampet e refugjatëve, e di që këta gazetarë janë qenie njerëzore të prekura nga lufta. Ata lanë pas anëtarë të familjes dhe askush nuk e di se çfarë u ndodhi familjeve të tyre. Pra, lidhja e tyre psikologjike duhet të jetë shumë e fortë me familjen e tyre dhe ne përpiqemi t’i mbështesim, t’u ofrojmë ndihmë, por kuptuam se këtyre gazetarëve u mungonte aftësia për të shkruar në letër. Ata kishin aftësi artistike, kishin aftësi pikture dhe ne u përpoqëm të punonim me ta në dimensione të ndryshme, por roli ynë si shoqëri civile ishte gjithashtu t’i trajnonim dhe t’i përgatisnim për aftësitë e tyre. Sa herë që janë në Ukrainë, ata do të jenë aleatët më të rëndësishëm të të mbijetuarve sepse është kaq e rëndësishme që media të shoqërojë këtë grup. Në Kosovë, ne punuam me median pas luftës, por sigurisht, na mungonte përvoja.
Pra, përvojat nga Kosova duhet të transferohen në Ukrainë sepse të mbijetuarit kanë nevojë për ty si gazetar, ata kanë nevojë për mbështetjen tënde, edhe nëse stigma shfaqet në një formë tjetër, sepse ka të bëjë me integritetin tënd. Është një vetë-stigmatizim për atë që të ka ndodhur. Pra, këto gra duhet të flasin hapur, ato duhet të mbështeten.
Pastaj filluam me OJQ-të. Kishim një dimension tjetër. Shkëmbyem ide në forume të ndryshme. U ftova disa herë në Ukrainë, por për shkak të rrethanave dhe luftës, munda të isha e pranishme vetëm në Ukrainë, megjithëse kishte shumë forume.
Gjithashtu u takuam me njerëz të ndryshëm nga ministritë, institucionet dhe fusha e barazisë gjinore për të sjellë perspektivën e Kosovës dhe për të shmangur përsëritjen e të njëjtave gabime këtu. Përveç përvojave që kemi pasur, është gjithashtu shumë e rëndësishme të njihemi me gabimet që bëmë këtu, siç është dokumentimi në Kosovë, të cilin nuk arritëm ta bëjmë pas luftës. Kjo është arsyeja pse kam qenë shumë e përkushtuar për t’iu drejtuar rëndësisë së dokumentimit në kohë reale. Dhe falë Zotit që keni një shtet që ju mbështet ndërkombëtarisht. Pra, me dokumentacion të duhur, mbështetja psikosociale duhet të integrohet gjithashtu. Është kaq e rëndësishme për çdo iniciativë që ndërmerrni, qoftë për rehabilitim, trajtim, dëmshpërblime, akses në drejtësi dhe gjetjen e së vërtetës. Mendoj se nëse keni dokumentacion të mirë, brezi i ardhshëm mund të mësojë gjithashtu rreth asaj që ndodhi në situatën aktuale në Ukrainë.
The Geopost: Unë besoj se përvojat nga Kosova janë shumë të dobishme për Ukrainën. Një nga shembujt më të qartë të këtij bashkëpunimi është prezantimi i një libri të përbashkët në gjuhën ukrainase që u zhvillua në Kosovë. Si lindi ky projekt?
Rushiti: Përpara se t’i sillnim historitë e të mbijetuarve në publik për shkak të stigmës dhe paragjykimeve, ne u përpoqëm t’i botonim këto histori në libra, që ishte një mënyrë tjetër për të nxjerrë në dritë të vërtetën. Libri i parë iu kushtua historisë së grave. Dua të më dëgjojnë. Libri i dytë iu kushtua historisë së burrave, por edhe përmendjes së familjes. Dhe libri i tretë iu kushtua të mbijetuarve meshkuj.
Kur diskutova me organizatën atje, UA Experts, vendosëm se çfarë formati duhet të merrte libri për ta përhapur atë në komunitetin tuaj. Dhe mendoj se ishte një zgjedhje dhe vendim i guximshëm, sepse ata zgjodhën librin e dytë, Përtej Dhimbjes Drejt Kurajës. Pse është kaq i rëndësishëm? Sepse ky libër trajton dinamikën e traumës në një familje.
Jo vetëm pasojat për të mbijetuarit, por edhe dinamikat familjare. Duhet të them se në Kosovë, pamë që jo vetëm të mbijetuarit vuajnë nga PTSD, depresioni dhe probleme të tjera psikologjike dhe mendore, por edhe familja është pjesë e kësaj vuajtjeje sepse ata ishin të pranishëm në kohën kur viktimat u përdhunuan.
Pra, ishte vendimi i duhur për të rritur ndërgjegjësimin në Ukrainë dhe gjithashtu për të tërhequr vëmendjen te familjet, sepse ato janë plotësisht në hije. Askush nuk flet për to. Pra, për mua, ishte një vendim i mirë, por ne jemi shumë të hapur për mundësi të tjera për bashkëpunim me organizatat ukrainase.
The Geopost: Propaganda ruse mohon krimet seksuale gjatë luftës. Pse e bëjnë këtë?
Rushiti: Kjo nuk është vetëm propagandë ruse. Të gjithë autorët e krimit, të gjithë këta armiq, përdorin dhunën seksuale si armë, armën më të ndyrë dhe më të lirë, si një arsenal të integruar në luftë. Kështu i heshtin të mbijetuarit në mënyrë që të mos flasin hapur.
Dhe nëse nuk i përhapim këto histori dhe nuk luftojmë për drejtësi, në një farë mënyre po zbatojmë strategjinë e autorëve të krimit. Dhe ne e dimë strategjinë: Ata e mohojnë krimin. Ata nuk duan ta pranojnë krimin. Por ne si aktivistë kemi detyrën, detyrën, ta sjellim historinë në votime, t’i inkurajojmë të mbijetuarit të kërkojnë drejtësi, të turpërojmë dhe fajësojmë ata që janë përgjegjës për këtë krim, jo të mbijetuarit.
Dhe duhet ta bëjmë këtë së bashku, sepse edhe Serbia është në të njëjtin mohim këto ditë. Ata nuk duan ta pranojnë faktin. Nëse nuk e pranon të vërtetën dhe të kaluarën, nuk mund ta ndërtosh kurrë të ardhmen tënde.
Dhe unë besoj se Ukraina po bën një punë të shkëlqyer tani duke mbështetur të mbijetuarit që të shkojnë në gjykatë dhe të dokumentojnë këto lloj historish, dhe historia do ta ekspozojë dhe turpërojë Rusinë për të gjitha mizoritë që u shkakton njerëzve të pafajshëm, grave dhe fëmijëve të pafajshëm që janë të pambrojtur. Dhe ne duhet të luftojmë për këtë, sepse e dimë që armiku gjithmonë mohon.
