Surroi: Në “Pikë” mysafire, bashkëbiseduese imja, është Janet Reineck, e cila njihet më shumë si “Amerikania në Kosovë” e më pak si antropologe, e cila ka ardhur këtu para 44 vjetësh, për herë të parë. Janet mirë se erdhe!
Reineck: Faleminderit, mirë se ju gjeta.
Surroi: Po e vazhdojmë bisedën me diçka që më ra ndërmend gjatë krejt kohës, është nëse njeriu do të të karakterizojë në një farë forme, ai është kontrasti i thellë. Ke kontrast të thellë mes zgjedhjeve që i bën. Ti je prej një vendi i cili është shumë afër aktorëve të Hollywoodit, një jete shumë të mirë në Kaliforni, edhe zgjedh Kosovën ose Ruandën. Po filloj me Kosovën.
Pse Kosovën dhe pse 44 vjetësh?
Reineck: Oh my God! Ndoshta kjo është pyetje më e vështirë. I love Kosovo! Diqysh, e du Kosovën, diqysh me ka prek në zemër prej 1981-s, kur kam ardhë këtu për herë të parë.
Surroi: Po mirë, pse ke ardhur?
Reineck: Kam ardhë se kam qenë studiuese e etnologjisë, antropologjisë, edhe kam lyp një temë për magjistraturën. Kam udhëtu nëpër Ballkan, disa vera, disa vjet edhe në fund jam taku, për herë të parë, me shqiptarët në “Smotrën” folklorike në Zagreb, në vitin 1980. Edhe do shqiptarë, kam qenë e fascinuar, më kanë thirrë një katund, afër Vitisë, në Gërmovë, një katund. Më kanë thirrë edhe jam fascinu atje, e kanë pas një dasmë, kam has rastësisht në një dasmë aty verës edhe... kam hy menjëherë në qat melosin e shqiptarëve me muzikë, me njerëz, me gjuhën, me mikpritjen, me sofër, me ushqim, me çaj, me bukë, me pite çdo send me ka... e di, “the law of attraction”, më ka tërhekë.
Surroi: “Ligji i tërheqjes”... mirëpo ka qenë moment shumë i vështirë, domethënë kontrasti është edhe më i madh, se 1981/1982 është represiv. Ti nuk e di shqipen vjen si amerikane, vajzë e re e cila zbulon këtu këtë vend...
Reineck: Unë kam ardhë për herë të parë, më 1980, bash kur Tito ka vdekë. Edhe kanë kajt, çikat në katund, qajo ka qenë momenti i parë për mu në Jugosllavi.
Surroi: Në cilin katund?
Reineck: Në Gërmovë, në Viti, edhe, ato çikat, po më kujtohet si sot...
Surroi: Domethënë, ka qenë edhe vdekje edhe dasmë.
Reineck: Saktësisht! Kanë këqyre televizorin, do filma të Titos, të vjetër, e di dhe thash... Oh my God! Çfarë emocione kanë shqiptarët për Titon! Shumë më ka ardhë çudi.... interesante. Jam kthy te shtëpi, e kam marrë “Fulbright scholarship”, stipendi, edhe kur kam ardhë, mirë e ke, ama në qat kohë, 1980-n kam jetu në Breg të Diellit, edhe po më kujtohet, njerëzit janë tutë prej shumë sendeve, çka po flitet... kemi pritë në rend me e marrë tamlin, qumështin, në ato vite ma...
Ka qenë edhe një frikë e thellë çka do të ndodhë në Kosovë. Çdo ditë ka pasur frikë, vështirësi, në çdo anë, edhe s’më kanë lanë me shku nëpër katunde, se unë jam amerikane edhe e kam pasë të ndalume me shku diku afër kufinit me Shqipni. Do thotë, në fillim vetëm kam mujt me shku në Rugovë, në Opojë, në Has, unë kam qenë e vetmja amerikane edhe shumë pak njerëz kanë folur anglisht në qato vite. Edhe kam shku drejt te Fakulteti e Anglishtes, jam taku me aty Lindita Aliun, Qemal Muratin..., ata kanë qenë shokët e mi të parë se kanë ditë anglisht. Ka qenë vështirë në fillim.
Surroi: Po mirë, një kaliforniane, e cila vjen këtu edhe pos që e heton këtë, domethënë ushqimi, tradita e tjera, mikrofokusohet në Opojë. Ti je kaliforniania e vetmja opojane që di unë.
Reineck: Unë gjithmonë në jetën time, gjithmonë kam... herën e parë kur kam ndi për muzikën e Bartokut, po më kujtohet, muzikë evropianolindore, me ka tërhek si fëmijë. Do të thotë Dvozhak, Bartok...
Surroi: Mirëpo kjo është muzikë klasike.
Reineck: Klasike, por prapë ka melosin e Evropës Lindore Edhe kur diqysh ma diqysh natyra në Kosovë, është shumë dramatike. Edhe sot, kur shkoj aty, çdo herë, edhe ato shoqe që kanë qenë me mua në Opojë e dinë, kur vija atje veç...oh... Oh, sa bukur! Oh, çfarë ndjenje, se është shumë egër, natyrë shumë e egër. Edhe një farë dramë të madhe atje lënë.
Surroi: Për njerëzit, kontrastues, janë shumë të butë. Opojanët janë të butë për nga natyra.
Reineck: Edhe kanë vuajt shumë nëpër shekuj, se s’ka mjaft tokë e pëlleshme, kanë qenë gjithmonë në vend, edhe kanë shku në kurbet..., jo kur masivisht ju keni shku në ‘60-at, ‘70-at... , ata kanë shku ‘20-ave, prej Gorës, prej Opojës. Se s’ka pas përnime... jetesë nuk kanë mujt me gjetë, edhe kanë shku në Turqi qat’herë, edhe tani kanë nis, do të thotë gyrbeti... është një fenomen i madh e shumë i theksuar në Kosovë, në Opojë gjithmonë. Në anën tjetër, se ne diqysh e lidhim me të kaluarën, ajo më ka fascinu shumë, e lidhur me shekuj, shekuj ma parë
Surroi: Kush?
Reineck: Po krejt Kosova
Surroi: Si është e lidhur?
Reineck: Po njihet qe hala rranjët e historisë së kaluar të thellë, hala rranjët janë aty, në muzikë, zurla, lodrat, këllçoja dhe valle e burrave që nuk dihet që kur kanë ardhë. Do të thotë kanë edhe
Surroi: A nuk është autoktone?
Reineck: Emri është Këllçoja, Këllëç oja, “Vallja e shpatës”, është në turqisht, por njihet tash, është autoktone, është e Opojës, ka valle shpate gjithkund në botë, por kjo është diçka... më ka tërhek edhe kultura e femrave. Kam jetuar me një familje atje në Bellobrad, katund, familja Shefiku edhe më kanë pritë me pesë çika dhe një djalë, dhe qajo jetë ka qenë në mal, me stuhi e me gjithçka, më ka fascinu dhe kam hy shumë thellë në qat kulturë me ato çikat.
Surroi: Kjo një koincidencë, axha im ka qenë mësuesi i parë, Sezai Surroi.
Reineck: Sezai Surroi, shkolla në Bellobrad.
Surroi: E tash, domethënë ti hyn në Kosovë e vjen në Prishtinë dhe e kupton Kosovën sipërfaqësisht nga Prishtina. Por Kosovën thellë e kupton nëpërmjet familjeve në Opojë dhe në...
Reineck: Hasi, Rugova, Gollaku...
Surroi: si e sheh në atë kohë?
Reineck: Në vitet ‘80?
Surroi: Po. Si e sheh Kosovën në atë kohë, nëpërmjet këtyre familjeve?
Reineck: Kam hy shumë në jetën e përditshme. Kam shku nëpër terrenet kur kam ardhë, për shembull në Prishtinë kur kam ardhë, çdo ditë me hangër bukë... unë kam jetu me katunarë aty në Breg të Diellit. Do të thotë, ato shtëpitë përpara kanë qenë shumë të mëdhaja, njerëz me pare shumë, po mbrapa shtëpive kanë qenë tamam katunarë, ata kanë qenë prej anës Moravës edhe Gollakut.
E çdo ditë kam nejt me ata, kemi hangër drekë e mandej kemi pi çaj dhe kam absorbu krejt jetën, krejt botëkuptimin e tyre, melosi i tyre, ka hy thellë në eshnat mia, në qat kohë...
Surroi: Meqenëse ti je memoria jonë e viteve ‘80, po dua të gërryej nga ajo memorie.
Çka ka tjetër?
Reineck: Në vitet ’80? Ama frikë shumë.
Edhe kur çdo herë, për shembull, kur kam shku në katund, kam shku menjëherë te SUP-i, te milicia edhe m’i kanë këqyrë krejt dokumentet...,
Surroi: Je paraqitur...
Reineck: e milicia ma ka marrë pasoshin, edhe masandej kanë shku... nuk e kam ditë atëherë, e kam marrë vesh ma vonë që kanë shku te ato familje, kanë pyet çka ka bo ajo amerikania këtu, çka ka pyet kush është ajo, si në qat vakt, në Kosovë s’e kanë njoftë Amerikën kaq shumë, edhe kanë mendu që njerëzit që vijnë prej Amerikës janë shpiuna.
Do të thotë, njerëzit më kanë përcjellë, edhe në shokë shumë të ngushtë, kam pasi kanë thirrë në milici, me pyet çka po bën ajo amerikania këtu, kam marrë vesh ma vonë, do thotë atmosfera ka qenë shumë, shumë e vështirë, në anën tjetër, do të thotë ekstreme, me një anë ka qenë e frikshme po edhe në tjetër anë ka qenë shumë bukur, e thellë, me zemër e me njëfarë melosi, po e them këtë fjalë, një farë ndjenje, një farë lezet dhe veçse e pashpjegueshme....
Surroi: Domethënë ta bëjmë këtë ndërlidhje. Njerëzit nuk flasin, pra e ke vështirë të kuptosh se çka ndodh këtu, por ti përpiqesh t’i kuptosh shqiptarët e Kosovës nëpërmjet të folurës së tyre të valles, të traditës, apo jo të antropologjia këtë e ka, me i gjet kodet e fshehura.
Çka janë kodet e fshehura aty?
Reineck: Kanuni i Lekë Dukagjinit, ajo është baza. Edhe unë me ndihmë e kam përkthy Kanunin në anglisht, do të thotë kam lexu çdo fjalë në gegnisht, ama tamam gegnisht. Edhe prej qat’herë kam kuptu cilat janë ato rregullat ma të forta, ma të thella
Surroi: Cilat?
Reineck: Ah, për shembull, kur martohet një femër, e ke qit një plumb në arkën e saj. Kur shkon te burri, ajo familje ka të drejtë me e mbytë atë femër pa hy në gjakmarrje, në qoftë se ajo gabon e shkon, bën diçka jashtë rregullit, jashtë kontrollit të burrit.
Ato sende, sidomos për martesë, çka do të thotë një femër, edhe, principi ma kryesor ka qenë përpara, kur një kohë, kur hakmarrja ka qenë ligj, kur s’keni pas shtet, para se me pas shtet, moti sa jeni të fortë reflektohet me qëndrimin e femrave, do të thotë sa janë në kontroll, çdo anëtar i familjes, jo veç femra, por çdo anëtar i familjes duhet me qenë nën kontrollin e zotit të shtëpisë. Sa më shumë nën kontroll janë njerëzit e asaj bashkësie, sa më shumë po e trajton një forcë ndaj armiqve, ndaj tjerëve.
Surroi: Domethënë, është simboli i patriarkatit gjithkund në botë, jo vetëm...
Reineck: Natyrisht, hala në Amerikë...
Surroi: A jemi kaq patriarkalë sot?
Reineck: Ekstreme, ju keni një diapazon të madh, që jetojnë në Prishtinë, o me shku në Gjakovë, a në Pejë, në Prizren a Mitrovicë femrat të reja janë shumë të emancipuara, shumë femna të reja që i njoh, po e duan jetën si në Evropë, si në Amerikë, do të thotë, kur je në shpi, po dojnë me e nda punën gjysmë për gjysmë me burrin, me fëmijët, pastrimin e shtëpisë, krejt ato sende. Për shembull, me i pas të drejtat e barabarta ekzakt me burrat e qajo që shumica e shoqeve në Amerikë, qashtu jetojnë. Djali im me nusen nuk vjen n’mendje që gruaja i bën qato sende, as nuk vjen konsiderim, qajo është një ekstrem.
Këtu edhe unë, sa po kuptoj, shumë djem këtu kanë problem, se hala, për shembull, nanat e tyre pastrojnë, përgatisin hala për djalin që nuk është martuar hala, edhe ai po i pret qato prej nuses me të cilën ka me u martu, po nusja nuk është tue këqyr jetën si ata, qashtu e kam kuptu deri diku.
Do të thotë, qajo është ekstrem.
A përndryshe, për shembull, në viset malore, sidomos në Opojë dhe ato vende hala femrat jetojnë brenda katër mureve, po ka është temë shumë e komplikuar, se nuk është me thanë veç se janë konservativë po jeta është qashtu. Po ma shumë se gjysma e Opojës është jashtë vendit, jetojnë në Austri, në Zvicër, në Gjermani, në Suedi. Edhe kur vijnë te shtëpia verës, kur vijnë për dasma, gyrbetxhinjtë, ato çika trajtohen si po trajtohen në Evropë, e kur ato femra që jetojnë në katund brenda katër mureve, ama është një konfrontim me një tjetër kulturë, edhe unë sapo kuptoj pak reagojnë... janë dy ekstreme: janë shumë fetarë, tash feja ka hyrë shumë thellë, ka është rikthy atje shumë thellë, shumë ma shumë se kur unë kam jetu aty në vitet ‘80, shumë ma i theksume tash, është njëfarë reagimi prej nuk janë gati me hy në qat jetën moderne që e kanë në Evropë edhe është ma lehtë me u kthy qysh kanë jetu përpara, plus shumë kanë jetë të mirë, e kanë parë, një djalë po punon jashtë, ose disa djem kanë shtëpi të mirë, kanë bahçe të mirë, kanë kerr të mirë, i kanë krejt e ndoshta janë kënaq dy ekstreme edhe krejt në mes edhe krejt lloje tjera të jetesës së ndryshme ka në Kosovë. Ka gjithçka.
Surroi: Ka gjithçka.
Unë në vitet ‘90 kam hy në një analizë pak më të thellë për me pa impaktin e pushtetit të Millosheviqit te femra, te edukimi dhe kam konstatuar posaçërisht në Opojë, e mbaj mend asokohe edhe në vise tjera rurale në Kosovë, që impakti më i madh negativ ka qenë te vajzat sepse mbyllja e shkollave, dhe largimi nga puna i shqiptareve, posaçërisht sepse kemi pasur një periudhë vitet ’70 kur gratë shqiptare... kanë nisë të studiojnë, kanë hyrë në punë, etj. Dhe kjo ka pasur një impakt tërheqës.
Në momentin kur Millosheviqi i dëboi nga puna shqiptarët dhe kur filloi me i mbyllë shkollat, kjo u hetua më së shumti në fshat dhe më së shumti aty ku ka pasur gyrbetxhinj. Pra, vajza shqiptare nuk vazhdoi shkollimin.
Reineck: Veç e kam edhe një vërejtje. Që është pak delikate, po veç kur kam ardhë për herë të parë ...
Surroi: Ti e ke lehtë, se je opojane...
Reineck: Kam jetu një kohë të gjatë në Viti, në Komunën e Vitisë, do të thotë kur kam kry magjistraturën, kam kry doktoratën me temën e gyrbetit jam kthy në Amerikë. E kam lindë djalin, edhe 1994-n, “Oxfam” prej Anglisë më ka thirrë me shku në Kosovë: “A mundesh me udhëheq një program bamirës, do të thotë ndihma humanitare”, edhe thash me vete tash me shku në Kosovë 1994-n?
Do të thotë shumë delikate ka qenë, po unë e kam ditë, e kam njohur gjuhën edhe kam ditë, kam njohur Kosovën. Shkova me djalin, edhe kemi jetu nja tri vjet në Viti, në Komunën e Vitisë edhe kam punu...
Surroi: Në ç’vend, ku?
Reineck: Çdo fshat, 30 fshatra...
Surroi: Ku ke jetuar?
Reineck: Në Tërpezë, me një familje me 21 anëtarë, që do të thotë për djalin ka qenë fantazi, ka qenë 13 fëmijë edhe u kënaqë, edhe unë kam shku çdo ditë me punu me renovu shkollat, me kriju kushte më të mira, sidomos nëpër shkolla, ajo ka qenë si mandati im. Me punu për pastërti, për ujin nëpër shkolla. E tani e kemi zgjanu pak, kemi ba grupe të aktivistëve, aktiviste, kemi shku nëpër fshatra me bo edukim shëndetësor, do thotë e kemi zgjanu mandati im nuk ka qenë ajo, veç ne kemi zgjanu, kam pas një ekipë fenomenale të shqiptarëve në Viti kemi punu. Por, e kemi pasë një problem: femrat nuk kanë shku në shkollë të mesme, në Pozharan për shembull, që kanë mujt me shku edhe nuk kanë shku.
E kemi vërejtë, kemi marrë vesh që çikat, shumë çika, nuk kanë shku në shkollë. Pse?
Surroi: Nuk po i lënë familjet.
Reineck: Po, nuk i kanë lanë familjet. E ajo ka qenë pyetje, pse? E ne kemi shku shpi më shpi, nëpër mal, nëpër borë kemi folë me babën ose me axhën, nëse baba ka qenë në gyrbet, për shembull, kemi thënë, po pse s’po shkon çika? Kanë pasur shumë arsyetime se kanë mujt me shku, “jo, s’kemi pare, s’kemi pare me i çu se duhet me i ushqy edhe veshmbathje”. Thashë: “Po sa po harxhoni për cigare çdo muaj? Qe sa marka, marka gjermane ka qenë atëherë. Ne po harxhojmë qekaq. Po ju mundeni shumë lehtë me e çu çikën, me ato pare që po i harxhoni në cigare, për shembull.
Ose dikush me tha: “Valla, baba nuk është këtu, baba është në Zvicër edhe s’po mundemi, s’po guxojmë me lanë çikën me shku derisa baba....” Thashë:, “Okej, unë e thirri babën. Ose shkova disa herë në Zvicër me bisedu me burrat, edhe gjithmonë kam thanë, ju po doni me shku, më kanë pjesë e Evropës, jeni tue i lanë gratë në Arabi. Çka keni në mend që s’jeni tu i çu çikat në shkollë? Ajo ka qenë njëfarë lufte që kemi bërë.
Tani kanë thanë, “Në qoftë se Ibrahim Rugova na kallëzon që duhet me çu cikat në shkollë, i çojmë”. Thashë: Ok!
Edhe unë kam Ibrahimin shok, se në qat kohë kemi qenë, kur ka qenë në Institutin Albanologjik, edhe kam shku te Ibrahimi. I thashë, ama një letër, ama shkruaj diçka... edhe ai ka shkru, e ka nënshkru, kemi çu në katund edhe thashë: qe! Ibrahimi thotë: Çoji çikat në shkollë.
Surroi: Edhe shkuan?
Reineck: Edhe shkun.
Surroi: Shumë mirë.
Domethënë nevojitet një aksion politik për me e lëviz inercionin politik. Inercioni politik, domethënë inercioni i shoqërisë sonë simbas përshkrimit tënd, është prapakthim, është kthim në disa vlera tradicionale.
Reineck: Është reagimi i modernizimit edhe, qat jetën në Evropë është kaq ekstreme që çka kanë përjetu përpara edhe kanë vështirë me “navigate”, me e gjet veten në atë botë, do të thotë në shumë vende të Kosovës hala janë mes dy botëve dhe nuk kanë gjetë veten.
Jam tu i thënë për... për vendet ekstreme, se shumica e kosovarëve i kanë rënë në fije me jetën moderne e nuk jam tu i thënë as kjo as ajo është më mirë, s’jam tu i thënë që duhet me bo, veç më kanë mos me vuajt njerëzit, është një gjë më me rëndësi.
Surroi: Po dua të them, nga aspekti antropologjik, ti po sheh që ke një ndeshje, ta marrim Opojën, mes opojanëve austriakë ose opojanëve gjermanë dhe opojanëve “vendali”...
Reineck: Shumë interesant, para dy vjetëve kam qenë me një dasmë aty, në Kosavë, edhe e kam ditë menjëherë kush janë fëmijët që jetojnë jashtë, se vishen me një mënyrë kështu edhe thashë: ku jetoni? Në Vjenë po jetojmë ose në Gjermani edhe i pyeta a doni me pas ma moderne jetën në Opojë, apo doni çikat me mujt me dalë në shesh, në mbrëmje me shku në një restorant, me pasë një jetë më publike me martesën ma moderne, edhe atë thonë: Jo, jo, s’po duam, le të rrinë rahat qysh janë, se ata jetojnë jashtë, po thonë për ata që hala jetojnë atje, ma mirë me i lanë qysh janë ato çikat që nuk dalin hiç prej shtëpisë, “prej respektit për prindët tanë, po dojmë me ndihmu me e mbajë traditën qysh ka qenë”. Thashë: “Njëmend? Përnjëmend është respekt ndaj pleqve, ndaj prindërve, me e mbajt qat kulturë që keni pasë para shumë viteve?”. Për mua është një send: mos më vuajt njerëzit, ajo është kryesorja Me mujt me zhvillu jetën në mënyrë ma të shëndoshë, edhe ju me pas shoqëri në Kosovë, logjike, me mendje, pa xhelozi, qajo është ma kritikja për mua në Kosovë. Me heqë qat xhelozi që është mes burrit e gruas, ma shumë mes burrit me burrë në institucione, në fakultet, njerëz, ajo është për mua sendi ma kritik, që njerëzit e bajnë për vete, nuk dojnë me nda edhe po e arsyetojnë njëri-tjetrin, por çka është keq They blame each other. Po e fajësojnë njëri-tjetrin.
Edhe do të thotë nuk është me rëndësi për mua sa moderne e jomoderne.... kryesore, me pas njëfarë shoqnie me unitet, që nuk fajësojnë njëri-tjetrin, që nuk xhelozojnë njëri-tjetrin. Do thotë është i kombinuar me kulturën, edhe me jetën shoqërore, edhe qeverisje...
Surroi: Antropologjikisht kjo i bjen që jemi pjesë e evropianëve të jugut, se shumica e bëjnë këtë.
Reineck: Saktësisht, është Ballkani, nuk është veç Kosova, jo absolutisht nuk është.
Surroi: Po jo vetëm Ballkani, Italia është e njëjtë.
Reineck: Po, po. Nuk e di për Greqinë, s’kam jetuar aty
Surroi: Edhe më shumë...
Reineck: Njëmend? Shumë vende, shumë vende veç ju me kanë të vetëdijshëm çka do të thotë xhelozi, çka do të thotë..., unë për shembull, po di diçka, edhe s’po du me e nda me ju se ndoshta ti e merr, ose ti pare për atë ...
Surroi: Nejse kjo është copyright...
Reineck: Mendoj në kuptimin e përgjithshëm në qoftë se mundemi me kalu atë temë kompania më e suksesshme në botë, merre “Google”, merre “Netflix”, merre “Ikea” ato janë krejt në princip, çdo send duhet meme u nda me kriju së bashku çdo ide me u këmby...
Surroi: Kjo kërkon sistem kolektiv.
Reineck: Po, edhe me kanë rrafsh, mos më kanë dikush këtu, dikush këtu, po më kanë rrafsh, “flat management”. Ajo është sendi që Kosova...
Surroi: Janet, shqiptarët e Kosovës duke qenë evropianë, mendojnë se hallet e tyre janë më të mëdha dhe ti je në një perspektivë krejt tjetër, që ti, çuditërisht nga Kosova, tash je duke e menaxhuar një projekt ndihmës në Ruandë.
Qysh është ky kontekst?
Reineck: Unë kam nisë, do të thotë kam qenë antropologë derisa kam jetu në Viti, e prej asaj kohe që kemi qenë në Vitikam, kam punu ndihma humanitare. Punoj ndihma humanitare.
Prej atëherë kur jam kthy në Amerikë, se më kanë përzënë 1997-n, jam kthy në Amerikë, prej qatëherë jam tu u punu ndihma humanitare.
Po, edhe do të thotë 2013-n, 2010-n e kam kriju një organizatën teme, një NGO, një, OJQ “World Dance for Humanity”, Do thotë “Valle botërore për humanitet”. Edhe ne kemi pasë qellim me mbledhë pare, ne përmes valleve që kemi ba, unë në Amerikë jam fundraiser, do thotë unë e di me mbledhë pare, për ndihma humaritare.
Surroi: Edhe këto janë kalifornianët e tua.
Reineck: Kam kriju këtë organizatë edhe kemi punu në disa vende, në Nepal në fillim në Ganë, në Keni, në Guatemala, vende të ndryshme ku unë e po e di që me i mbledhë pak pare, disa mijë dollarë, dy-tre mijë dollarë, ndryshon jeta. Do të thotë nuk e, nuk e shfrytëzojmë për një mbledhje ose me hangër diçka, një trajnim, po drejtpërdrejt ndihmoni.
Surroi: Elizabeth Gowing, javën e kaluar, shpjegoi se si me një palë këpucë e ka ndryshuar jetën e një vajze, e cila ka shkuar në shkollë.
Reineck: Po kuptohet, kuptohet. Edhe këtu ka qat funksion. Do thotë unë që prej 2010 me organizatën time, tani në 2013-n kemi nis me punu në Ruanda, dikush tjetër ka pasë një program
Surroi: Pse Ruanda?
Reineck: Sepse një çift ka punu atje mbas gjenocidit edhe më tutje edhe ne kemi nisë me ndihmu ata kemi mbledhë pare me blen një lopë, tjetër lopë, dhi... sende konkrete kemi nisë edhe ata kanë shku në pension, kanë dashtë me ma dhanë mua krejt projektin, edhe ma kanë dhanë. Do të thotë, për qato Ruanda.
Surroi: Edhe si krahasim, krahasimi është shumë dramatik.
Në Kosovë ka pasur diku gati dhjetë mijë të vrarë, por në Ruandë për tre muaj ditë të gjenocidit ka pasur diku një milion.
Reineck: Thuhet 800 mijë, ose një milion.
Surroi: Gati një milion.
Shumica të vranë me “machete” e me thika...
Reineck: Ka shumë tragjedi në historinë e njerëzve, veç Ruanda, gjenocidi në Ruanda ka... s’po muj as me shpjegu, se çdo familje veç e kanë mbytë njëri-tjetrën, dy fise, do të thotë Tutsi dhe Hutu...
Surroi: Nejse s’janë fise, janë popuj...
Reineck: ...po u thonë “tribes”, por nejse, përjetimi i tyre në 1994 ka qenë gjenocidi. Edhe kur ne jemi ardhë aty, qikjo është shumë interesant, do të thotë ka shumë dallime prej Kosovës, e një është dalimi kur ne kemi ardhë aty, se menjëherë mbas gjenocidit në Ruanda nuk janë shpëtu prej amerikanëve as prej kurrkujt tjetër, do të thotë ata janë mbetë vetë me e mbyt njeri-tjetrin, kurrkush s’ka hy, me ndërpre, masandej bota është ndi shumë keq, dhe kanë hy me ndërpre. Edhe masandej masovikisht kanë shku, sidomos psikologët me trajtu trauma.
Surroi: Si ka qenë hera e parë kur ke shkuar?
Reineck: Ma së pari, para se me ardhë une, ata njerëz kanë pasë shumë ndihma për shkak të traumave që kanë përjetu, krejt vendi ka përjetu trauma, krejt vendi, çdo njeri. Edhe kur ne jemi ardhë, ata kanë thënë: a e dini çka, s’po dojmë me folë ma për gjenocidin, s’po dojmë me folë S’po duam me folë për të kaluaren, por dojmë me ec përpara, vetëm me mendu përpara. Ne e dimë çka ka ndodhë, tash qysh me jetu, do të thotë ka qenë pyetje qysh me jetu, qysh me pasë bukë me hangër, njerëzit kanë qenë tu i degë prej urisë, kur ne kemi ardhë aty hala, njerëzit kanë mujtas kanë çu fëmijët në shkollë fillore, që kjo është 2013, s’i kanë çu fëmijët në shkolla fillore, se kanë mendu që kanë me vdekë Pse me shku në shkollë? Edhe ne, kadaldale kemi nisë me 11 fëmijë, i kemi çu në shkollë, tash kemi 400 fëmijë në shkollë, shkollë të mesme, fakultet, tash kemi një momentalisht kemi 100 studentë në fakultet...
Surroi: Te cilët ju i financoni.
Reineck: Ne financojmë, secili ka sponsor. Edhe ajo është për mua është një gëzim i madh, i thellë, që ne çdo ditë jemi angazhu me Ruandan, a me ble një copë tokë, ose trajnimin për bujqësi, ose fëmijët në shkollë, me kry fakultet, që as kanë mendu me shku në shkolla fillore, do të thotë, kanë zhvillu dhe kemi startu, kemi kriju njëzet biznese.
Çdo kooperativë ka një biznes, a bukëpjekës, a rrobaqepës a diçka edhe ne e kemi furnizu në fillim, e krejt kooperativat punojnë bashkë, Hutu e Tutsi, ata bashkëpunojnë tash. Njerëz që, merre me mend, njerëz që kanë mbytë dikon në familjen e tyre, për shembull, së bashku punojnë, së bashku udhëheqin kooperativën se kemi një njeri aty si Martin Luther King, si Ibrahim Rugova, ai është aty tash, Justin Bisingemana, edhe ka mujt me bind njerëz qysh “forgive”
Surroi: si Anton Çetta
Reineck: Si Anton Çetta, veç për krejt vendin edhe “reconciliation”
Surroi: Pajtim.
Reineck: Pajtim, pajtim masovikisht në krejt vendin. Do të thotë, ajo është angazhim i thellë.
Surroi: Po bëhet pajtimi duke e deklaruar krimin si në Afrikën Jugore apo si?
Reineck: Ata kanë pas një, një adet, për shembull, se nuk kanë mujt me futë krejt popullsinë në burg gjysa e popullsisë ka qenë me krime të mëdha Ka qenë vrasje. Vrasje krejt. Do të thotë e kanë qitë parapara një gjyqi të fshatit, mundet me thanë, like “Tribal Council” (Këshilli i fisit. v.j.),
Surroi: Si në Afrikë të Jugut.
Reineck: Pikërisht. I kanë qitë aty, kanë thënë çka kanë bo - “they admitted what they had done” (E kanë pranuar çka kanë bërë, v.r.), edhe popullsia vetë e ka gjyku dhe ose ndoshta i kanë shti në burg, ose ndoshta i kanë majtë në fshat, varet prej situatës... vetë e kanë kanë kry qat gjykatë, vetë, nëpër katunde e qajo ka qenë... e tash,
I don’t know, they forgave, they have forgiven each other, qysh me thanë...
Surroi: Kanë falë.
Reineck: Janë pajtu edhe tash punojnë së bashku, me mujt me mbijetu, me mujt me pas një jetë. Do të thotë, njerëz në Kosovë e konsiderojnë vetveten shumë të varfër, vend i varfër, po sepse jeni tuj krahasu vetveten gjithmonë me Zvicër e me Gjermani e me vende më të pasura në krejt botën, natyrisht, por po duket që i Kosova hala është tue kriju qat jetë që po dojnë, a në tjera vende 70%, për shembull, në botë, njerëzit nuk kanë as bukë me hangër, as ujë të pastër me pi, as s’e kanë sigurinë me dalë prej banesës, prej shpisë
Surroi: Në fakt, vetëm dikush që vjen nga jashtë si ti, herë mbas here mundet me vërejt, po në mënyrë dramatike ka ndryshuar fshati i Kosovës... shtëpitë më të bukura janë në fshatrat e Kosovës
Reineck: Edhe aty kam shumë problem me kosovarët se çdo ditë kur shkoj nëpër katunde, çdo herë kur bëjmë emision për KOHEN po i shoh qeto shpija të mëdhaja, shumica janë të zbrazëta edhe kanë ose kanë katër, gjashtë dhoma të fjetjes, dy njerëz jetojnë ose shumica janë tu i ndërtu për një të ardhme... për çka?
Do të thotë, ne themi në antropologji “The Myth of Return” - Miti i kthimit Do të thotë, njerëz diqysh mendojnë kur jetojnë jashtë, diqysh kanë me u kthy...
Surroi: ...një ditë do të kthehen...
Reineck: ...krejt familjet kanë m’u kanë..., nuk është veç te shqiptarët, edhe kroatët, çdo njeri në ish-Jugosllavi, që janë jashtë, mendojnë që diqysh kanë me u kthy edhe ndërtojnë qito shtëpi ose blejnë banesa. Për dy javë verës ndoshta dy javë për vitin e ri, po shumë më vjen keq se unë sa po shoh edhe sa deri ku po e kuptoj Kosovën njerëzit duhet me investu një biznese prodhuese, jo në ato shtëpi të kota Është pasuri që shkon kot.
Dasmat e mëdhaja, ma të mëdhaja se në Amerikë i bëjnë dasmat. Kot, për mua është kot. E di, edhe jam gëzu për ato familje që bëjnë dasmën, por me mendu me logjikë është më mirë me investu në diçka që punëson njerëz në këtë vend, qajo është kryesore. Në Amerikë, për shembull, kurrkush nuk ka shtëpi të zbrazët, nuk ekziston, me pas një banesë zbrazët, menjëherë po japin me qira.
Surroi: Airbnb...
Reineck: ...me pasë një vend të zbrazët, nuk mundemi as me mendu qat send...
Surroi: Ka rentë, ka pagesë e ka...
Janet, ti e ke bërë disertacionin për migrim apo për mërgimtarët. Si ka ndryshuar mërgimtari ?
Reineck: Totalisht. Në vitet ‘80-a, burrat kanë shku me shpëtu familjen. Do thotë, shumica kanë jetu nga gjashtë burra me një dhomë, e kanë hangër pasul, bukë... Krejt paret, çdo markë ose frankë e kanë çu te shpia.
E tash është më e ndryshe, me krejt familjen po shkojnë, inkuadrohen aty, bëhen si zviceranë, fëmijët janë në shkollë... shumë shqiptarë hala po martohen vetëm me shqiptarë, po ajo po ndryshon shumë... në gjithë këta vjet po shoh që shumë po ndryshon ajo edhe shumica po dojnë me folë shqip në shtëpi, po ka shumë tash që fëmijët më shumë po dinë frëngjisht ose gjermanisht, suedisht edhe, a duan me i kthy fëmijët? Aty është problemi, si përpara ke jetu për familjen të cilën e furnizon në fshat, e tash po jeton atje po du me pas një jetë si zviceran, si gjermanët, po dojn me e pasë një jetë, edhe me u kthy, e dojn Kosovën me krejt shpirtin e dojnë Kosovën, veç me u kthy këtu vështirë, sidomos në qoftë se fëmijët kanë kry shkollë ose janë në shkollë.
Surroi: Domethënë, gjithnjë e më shumë kjo shoqëri do të bëhet e pleqve...
Reineck: Dje e kam dhënë një ligjëratë në AUK, në fakultet edhe në fund një djalë m’u afrua, se kemi folë shumë për gyrbet edhe ai më tha: krejt familjen e kam në Këlln, në Gjermani. Krejt familjen, a unë jam këtu vetë, 22 vjeçar, se unë e du Kosovën dhe edhe po du me kontribuu për të ardhmen e Kosovës.
Thashë, “o shyqyr që dikush që mendon qashtu”, se e di është vështirë me jetu në Kosovë, ka shumë sfida të ndryshme në çdo pikëpamje, edhe me një anë është më lehtë në perëndim dhe po don me i çu fëmijët në ato shkollat, atë organizim shoqëror, e shëndetësi kuptohet. Edukimi është më i mirë atje, po prapë si prapë ju keni luftu sa shekuj sa shekuj keni luftu për këtë vend, këtë vend të vogël, Kosova, edhe me shku atje edhe me kriju një jetë të mirë, jam e gëzuar për ato njerëz, por në tjetrën anë , merre qat njohuri, merre qat pasuni, investo këtu e problemi është që nuk kanë besim në pushtetin.
Surroi: Edhe ky është një shembull pozitiv, se kjo mund të ndërrojë. Shembulli pozitiv është Polonia. Polonia e ka pasur shkallën më të lartë të emigracionit pas rënies së komunizmit dhe ka shkallën më të lartë të kthimit.
Domethënë, përpara ka qenë axhustatori polak, në Francë apo në Gjermani edhe në Angli që, kur të kenë nevojë diçka për të bërë punë në shtëpi edhe thërret polakun se ai ka qenë mjeshtër.
Po tash ai mjeshtër është kthyer në Poloni dhe ai i kryen punë të investon në biznes, etj. Edhe shkalla, ajo çka matet në indikatorët ekonomikë, është rritja ekonomike e Polonisë lidhet me kthimin e emigrantëve.
Reineck: Veç problemi është besimi në qeveri. A din që po thonë në Finlandë, shumë njerëz po thonë Finlandë kur kanë bo hulumtime Finlanda është vend ku njerëzit janë më të lumtur në botë, në disa aspekte. Pse?
Dy arsye. Një, që dalin shumë, kanë natyrë, e shumë e kanë inkuadru në jetë, gjithmonë janë në natyrë, po kryesorja kanë besim në qeveri.
E kur paguajnë tatimet, për shembull, të mëdha, e kanë besimin që kanë me e harxhu qat tatim aty ku duhet, kanë besim në qeveri. Edhe ajo po dhimbet çdo ditë, kur ndien lajmet këtu në Kosovë.
Surroi: Sepse finlandezi kur e çon fëmijën e vet në shkollë, e ka çuar në shkollën më të mirë në Evropë.
Reineck: Dhe ky është një cikël...
Surroi: ...një cikël i besimit. Besimi ndërtohet nëpërmjet institucioneve sociale.
Reineck: Edhe tash nuk jemi... Amerika nuk është kurrfarë shembulli për botën më, se ne jemi në momentin më kritik që ka qenë Amerika, qe 250 vjet
Surroi: Është e çuditshme domethënë ti ke ardhur prej Amerikës në Kosovë para 44 vjetëve, edhe një numër i miqve të mi të Amerikës po më tregojnë se Amerika ka ndryshuar. Në atë kohë kur ke ardhur ti, njerëzit kanë ngurruar të flasin haptazi për atë çka mendojnë dhe tash po ndodh një fenomen tjetër në Amerikë, që njerëzit po ngurrojnë të flasin haptazi atje.
Reineck: Shtatëdhjetenjë vjeçare jam. Edhe unë kurrë në jetën teme nuk kam besu që kemi me ardhë me një moment në Amerikë që po frigohen çka po thonë, çka po thonë edhe çka po bëjmë. Që ka me u kanë.... like someone will criticize (dikush do të më kritikojë..., v.r.), dikush ka me vërejt çka po thom, kurrë në jetën time...
Edhe kjo është e interesant, kur kam ardhë 1981-n nuk kam asnjë ditë në jetën time, s’kam mësu me e mshelë gojën, edhe me qenë e kujdesshme se çka po them. Kurrë në jetë! Se në Amerikë mundesh me thon lirisht çka po mendon, në çdo moment. Ajo ka qenë vendi jonë Amerika. Free speech (liria e shprehjes, v.r.).
Edhe kur jam ardhë këtu, njerëzit më kanë kritiku, kanë thënë se kam thënë do sende që s’ka qenë dashtë me i thanë se në qat kohë në Kosovë. Ka qenë dashtë me u ruajt për cdo send që po flitet , çdo send. Kur kam pyet për demonstrata, a Millosheviqin a se në Serbi ose çka mundet me ndodh... më thoshin: shuj mos fol, mos fol përbashkimin me Shqipni, mos fol hiç për Shqipni as mos përmend, emrin Albania, Shqipëri, mos e përmend. Edhe unë thash, po unë s’jam mësu. Unë jam mësu me kontrollu çka po them, si në Amerikë, nuk kontrollohet, tash sot unë nuk muj me fol me ju, Veton, lirisht për Amerikën Nuk muj me fol sot.
Nuk muj me fol se po frigohem. Çka po them unë publikisht me ju, nuk kemi mendu kurrë s’ka me ndodhë në Amerikë
Surroi: Këtu po ndërpresim, atëherë. Ty tash të vjen radha me pyet, meqenëse e kemi mbërritur këtë në këtë fazë të kohës, jo veç tematike.
Reineck: Veton kur kam pyet shoqërinë çka më pyet Vetonin, ata të gjithë kanë thënë, o Veton, pse e ke lënë politikën, pse s’ke ardhë, se kishim votu për ju, do të thotë, është një pyetje ju qysh qëndroni ju në Kosovë, a çka po mendoni përgjithësisht për situatën në Kosovë, roli yt në Kosovë çka është?
Surroi: Roli im ka qenë gjithmonë ligjërimi publik. Kam filluar të shkruaj. Gazetar në kohën e ndryshimit, të rënies së Murit të Berlinit, kam qenë njëri prej prijësve të Lëvizjes Paqësore, të organizatorëve të asaj kohe. Vendimet kryesore të asaj kohe 1989-1990-1991-1992, i kemi bërë bashkë, natyrisht nën kryesimin e Ibrahim Rugovës dhe e kam parë rolin tim si kontribuues, domethënë aty ku mund të ndihmoj, kam ndihmuar, në procese negociatore në Rambouillet, në Vjenë.
E shpreh mendimin tim publik, ende pa frikë.
Kështu që kjo është pak a shumë. Ne që jemi rritë në atë periudhë të ndryshimeve dramatike të këtij vendi, ne nuk jemi marrë me politikë, politika është marrë me neve dhe pastaj ne kemi filluar të ndiejmë se kemi nevojë me dhënë një kontribut tonin dhe pak a shumë, një kënaqësi shumë e madhe, vendi është i pavarur, jemi çliruar, kemi qenë në një gjendje jashtëzakonisht dramatike historia ka mundur të na çojë në drejtimin e kurdëve të na ndajë, të na shpërndajë nëpër botë.
Jemi në vendin tonë, jemi të lirë.
Reineck: Shyqyr, po, po, po. E çka keni ju për pozitive, do të thotë në çfarë mënyre je optimist, jeni optimist për Kosovën?
Surroi: Optimizmi për Kosovën është te kapaciteti transformues i kësaj shoqërie. Mos të harrojmë, në vitin 1945 Kosova ka pasur diku 92 apo 93 për qind analfabetë. Domethënë, prej asaj shoqërie që nuk ka ditur të lexojë, kemi mbërritur një shoqërie e cila ka sistem të vet arsimor, etj.
Momentet kthesë, për shembull prej vitit 1966 me rënien e Rankoviqit, në vitin 1968 me ndryshimet kushtetuese të Kosovës deri në vitin 1981, pra për 13 vjet, Kosova ka bërë rindërtim të jashtëzakonshëm. Në momentin kur ka pasur pushtetin e vet, shumica në Kosovë e ka bërë një ndryshim të madh.
Rezistenca ndaj Milosheviqit nga viti 1989, e tutje, 1988-1989 e ka treguar fuqinë e popullit. Ka pasur një lëvizje nga viti 1988, të qindra mijëra njerëzve që kanë dalë në rrugë, ka treguar kapacitetin e popullit për transformim, për rezistencë deri te lufta e UÇK-së.
Pra, tash janë sfidat më të mëdha dhe janë sfidat e atilla që kërkojnë prapë një angazhim të plotë të shoqërisë, sepse kemi të bëjmë me transformim historik, çfarë ka qenë për shembull rënia e Murit të Berlinit.
Reineck: Unë mendoj që ka shumë shqiptarë që nuk janë vetëdijshëm çka keni mbërri, qysh po thoni ju, ama rinia kanë lindë pas luftës dhe deri diku e dinë qysh popullsia ka vuajtur, po më kanë ma shumë të vetëdijshëm çka keni mbërri. Unë kam shumë shpresë për shqiptarët, ju keni do ”klikere”, nuk e di qysh me thënë veç, çka keni mujt me mbërri e çfarë pasunie... më vjen keq që i kanë harxhu në shtëpia, në vend se biznese, por nejse... ju keni edhe çka keni mbërri jashtë, njoh shumë familje që kanë mbërri deri në top, aty në Gjermani, në Zvicër edhe në Amerikë
Ju keni bo, ju keni njëfarë kapaciteti që është magjik, ma serioze për mu. Qysh keni mujt me mbërritë kaq shumë, duhet me pasë ma shumë vetëbesim, që mundeni përnjëmend me kriju një shoqëri qysh duhet, veç me heqë qat xhelozi, e qat fajësimi i njëri-tjetrit, me thanë o, “krejt o keq për shkak të këtij”, me u bashku dhe gjithmonë
Surroi: E keni në anglisht, e keni shprehje të mirë “navel gazing”, domethënë, kur e shikon kërthizën tënde krejt kohën. Momentin kur e shikon kërthizën tënde, atëherë nuk sheh kurrgjë tjetër.
Reineck: Ju keni, ju jeni shumë të pasionuar për Skënderbeun e çdo ditë po kaloj afër statujës: “o Skënderbeg ku je”, e kam njëfarë dijeni me Skënderbeg, diçka e kam me këta
Surroi: A por përgjigjet. Çka po thotë?
Reineck: Unitet, po thotë “unite the clans”, bashkoni fiset, bashkohuni ju shqiptarë, çdo herë kur vjen ditëlindja e Skënderbeut, në facebook krejt po qesin Skenderbegun. Po them, dëgjo, këqyre qat njeri, Skënderbeun, një send ka qenë, bashkohuni!
Bashkohuni, duhet me kanë me një mendim, jo fise të ndryshme kundër njëri-tjetrit, e ajo është mesazhi i Skënderbeut... taman është të qeveria, te ndërtesa e qeverisë aty përballë, dhe them: “Oh, c’mon, guys, let’s get it together!” (Hajde bashkohuni v.r.)...
Edhe tjetër është për migrim. Qysh me bind rininë, me pas qat besim në vetveten dhe në shoqërinë e tyre, edhe me kulturën shqiptare, me vlerësu kulturën e tyre, që është e veçantë, është unike në krejt botën.
Do pika që keni ju shqiptarë, ju keni një gjak, ju keni një shpirt. që është vetëm shqiptare e kanë ate, që duhet me e prezervu. E qysh me bindë rininë me u kthy ose mos me shku hiç..., ose kur shkon diku për dy vjet, me u kthy këtu edhe me dhanë me ndihmu Kosovën, me e kriju qat shoqëri që duhet.
Surroi: Këtu janë tri përgjigje. E para është normale. Jemi në konkurrencë, jemi në treg të madh evropian, jo vetëm treg të madh evropian, po botëror të punës. Pra, një fëmijë i cili e mbaron gjimnazin, edhe ndoshta do të shkojë të studiojë, i ka të hapura rrugët, ia gjen, shqiptari i Kosovës ia gjen vetes rrugën në atë drejtim. Pra, çështja është qysh të krijohet fuqia magnetike në vend, që me e tërheq më shumë këtu sesa atje.
E dyta është që duhet të mësohemi me faktin se jemi shoqëri evropiane, dhe shoqëri evropiane, në të cilën ai që jeton në Zurich dhe ai që jeton në Londër, ai jeton pesë ditë të javës atje, po mund të hipë në avion të premten mbrëma dhe të vijë këtu edhe kjo paraqet një formë të re të jetesës, domethënë pothuajse policentrike, i ke shumë qendra të jetesës tonë.
E treta dhe ndoshta po aq e rëndësishmja, është që duhet të mbërrijmë te niveli ku e kemi këtë lëvizjen e kthimit; lidhet me një sinergji për ndërtimin e vendit. Domethënë, Kosova ka një arsye pse duhet të jetë shumë më e zhvilluar. E njëra prej arsyeve të mëdha është gjithë ai potencial që kemi jashtë të njerëzve të edukuar, njerëzve që kanë...tash është momenti për t’u kthyer dhe për të bërë diçka çka ka mësuar jashtë.
Duhet ta mbërrijmë atë momentin e sinergjisë çfarë e ka pasur Polonia ose çfarë e ka sot dhe tash po flasim për shtetin, i cili ka ekonominë e katërt në Evropë, mos të harrojmë, ajo Poloni e cila në gjeneratën tonë e kemi mbajtur mend si një vend të varfër, kur vinte në ish-Jugosllavi këtu. Pra, ekziston mundësia.
Reineck: Është shembull i mirë për ju. Tamam, po shpresoj që ju do të keni shembuj edhe me pasë qat vetëbesim, edhe qat dashuri që keni për Kosovën, që keni për shqiptarizmin, do të thotë me shprehë, me aksion, me veprime, jo veç me mendu për familjen e vet, masi që për të parën, paraardhësit tuaj, të parët, po kanë luftu kaq shumë shekuj për këtë vend, mu kanë të lirë, që tash jeni të lirë, e tash me kriju qat vend pa xhelozi, së bashku si një popull edhe me vlerësu qat popull si një popull me një mendim për të ardhmen.
Surroi: Ishalla të dëgjojnë!
Reineck: Ishalla kismet!
Surroi: Faleminderit shumë Janet!
Reineck: Faleminderit!