Surroi: Në “Pikë” e vazhdojmë bashkëbisedimin me Muhamet Mustafën, aty ku e lamë herën e kaluar.
Ndodh viti 1981. A kishe mundur ta paramendosh se do të ndodhte një ngjarje e këtillë?
Mustafa: Po në fakt kishte disa shenja të ashpërsimit të konfliktit, domethënë ne, siç thashë, e kishim njëfarë uniteti formal në nivel të udhëheqjes së Kosovës. Nuk kishim diferenca, por diferencat vijnë në konsideratë veç te zgjedhja e Mahmutit në sipërfaqe.
Mirëpo nën sipërfaqe ka ekzistuar njëfarë konflikti i orkestruar edhe prej Serbisë sigurisht, i cili periudhën pas Brioneve dhe afirmimin e Kosovës dhe rritjen e pjesëmarrjes së shqiptarëve në jetën politike, shoqërore, kulturore, arsimore, afirmimin nacional e konsideronin si kërcënim për interesat e serbëve.
Edhe më herët, edhe para 1981-s kishte ka pak diskutime, për shembull. Unë punojsha me Asllanin (Fazliun v.r.), atëherë, ishte një kohë kur i bona gati dy-tri vjet, e u bona 29 vjeç, më nuk ishte interesant rinia, e shkova te Mahmuti, e thashë... unë po shkoj. Më kish mbetë edhe tema e masterit, e magjistraturës, pa e kry në Zagreb, thashë po shkoj po i kryej ato edhe mandej ndoshta shkoj në akademi. Tha: Jo, s’bën tani, s’bën tani.
I thashë mirë, por nuk kam ndonjë motiv..., thashë i kam kry disa punë që kam pasë aty në rini tashmë, s’kam ndonjëfarë projekti të nevojshëm. A ki propozim?
Po ia përmenda pesë veta, Isa Mustafën e Fatos Hamzën, disa i kisha kolegë të mirë, atë që punoja shumë me ta, Shefqet Sylejmani... Ai Isën e njihte, e kishte asistent kishte kryer magjistraturën, ishte anëtar i Kryesisë së Rinisë së Jugosllavisë, mbas Azemit, atje ma i naltë... I kishte pëlqyer Isa, rezonimi...
Në kohën kur unë e udhëheqsha një komision si anëtar të Kryesisë, kur kanë thënë atëherë a mos janë vëllezër, unë e udhëheqsha Komisionin për Ekonomi e ai për Arsim dhe me të vërtetë Isa ishte i mirë.
Dhe tha këtë. Po ti me shku kurrkund.
Pse?
Të ka lypë Asllani në Prishtinë. Asllan Fazliu ishte kryetar i Lidhjes së Komunistëve për Prishtinën.
Dhe ai kishte shku me një detyrë speciale prej udhëheqësisë së Kosovës me e çmontu çerdhen e Dushkut (Dushko Ristiq, v.r.), se Dushku e pat bo një çerdhe në Prishtinë aty në të cilën funksiononte dhe nxirrte telashe shumë, nxirrte telashe. Edhe mandej Asllani shkoi me detyrë që me e dekonstruktu... po i vyjshin njerëzit, bashkëpunëtorët, edhe ai pra qe gjashtë muaj tha po të lyp Asllani.
Thashë po! Kur tha Prishtinën, thashë në Prishtinë po. E disha çka ka hekë, axha, kushërini jem që e përmendëm (Nazmi Mustafa, v.r.), me Dushko Ristiqin e me një grup aty. Do mundoheshin me i pengu punët e tij në Prishtinë. Po ai e mur sheqerin aty dhe ai shumë pak gjumë bënte.
Kajherë kur u mërzitke, na thirrte mua, babën dhe një bacën Avdush, që janë kanë moshatarë, me shku... domethënë te familja e gjente njëfarë mbështetje. Dhe baba e ka pasë mundësinë me e këshillu e u qetësojke pak. Kështu që, kur tha ashtu, Prishtinë, qata njerëz që e kishin ba qato, qajo ishte detyra e Asllanit. Thashë “po” edhe shkova. Fatosi ishte kryetar i Rinisë, Fatos Hamza, edhe na e morëm atë punë se duhet m’i grahë shpejt... Asllani u kanë njeri maestral, u kanë në politikë Asllani...
Surroi: ...me fjalë të urtë, me buzëqeshje...
Mustafa: Na ndalke pak, po tani na lëshojke, e qështu. Për një vjet e gjysmë aty, krejt strukturën e Prishtinës e kemi ndërru. Edhe në Komitet, edhe në departamentet a dikasteret që janë nëpër komunë, edhe në nivel të komunës, krejt kemi pru njerëz të rinj, njerëz të shkollum edhe në polici, gjithkund. Në ndërmarrjet publike që kishin qenë ka njëzet-tridhjetë vjet njerëzit drejtora...
U kon njëfarë Bogi në “Mehanizacija”, krejt Prishtina ngajke mbas tij me ju dhanë kerre dhe atë menzi e patëm ndërru. Millan Dutinën, në KF “Prishtina”, se lejke Prishtinën me hy në ligë të parë, bile Asllani tha: “S’kemi trajner”, po ta çojmë Lah Nimanin, po e lavdojnë
Surroi: ...trajner i boksit...
Mustafa: Jo, e çuam Bella Palfin, në intelektual hungarez, e çoi Prishtinën në Ligë të parë. Domethënë e kishim edhe kështu që u kry ajo në Prishtinë, mirëpo kishim rezistencë, konflikte jo të mëdha, nën sipërfaqe.
Një rast, ku e pashë që është e orkestrume, punë që do me u hap në vitin 1980. E blen një shtëpi atje në Fushë-Kosovë, një shqiptar e blen me serb aty. E shet njëri një shtëpi, aty edhe mandej ia shet një tjetri, dhe ata e bëjnë xhami. Afër kishës aty në Fushë-Kosovë, edhe aty çohen në demonstrata... “presion për shpërngulje”, hera e parë që kishin çu një letër të Asllani, u pajke, njëfarë që po përgatitet diçka, njëfarë prekje e pulsit, dhe nejse, kjo u përfundoi disi...
Shiqo, probleme ka pasë. Po të ishin analizu me kujdes të shtuar dhe me një alert qysh thuhet me një paralajmërim, ish dashtë me vërejtë që mundet me ndodhë, mundet m’u manipulu, mundet m’u orkestru, mundet m’u artikulu prej kujtdo qoftë një protestë e tillë. Për shembull, me Fatosin ne kemi shku i kemi vizitu, atëherë, unë kryetari i Rinisë së Kosovës dhe ai i Prishtinës, kemi shku një ditë kemi ndejt në Qendër të studentëve.
Gjithë ditën kemi vizitu çdo gjë, Qendrën e Studentëve
Surroi: Kur, në cilën kohë?
Mustafa: 1980-n. 1980 apo 1979, s’po më kujtohet.
Surroi: Pse keni shkuar?
Mustafa: Kemi shku me pa qysh janë kushtet e studentëve. Edhe e kemi vizitu me menzë, me banjo, me konvikte, të gjitha kemi bisedu me qendrën e me stafin atje, me drejtorët, ju kemi thënë: s’bën kështu. Gjendja kishte qenë shumë e keqe. Kushdo mujke me i çu ata në protestat ata, kushdo. Pra nuk ish kurrfarë problemi me i çu në protestë, bile kur më thirrën mua, unë isha në shtëpi atëherë më kaloi mandati prej strukturave të Prishtinës si kryetar i Lidhjes Socialiste, atëherë pritsha me shku në ekonomi masandej në një punë të re, po masandej më çuan në ekonomi të rrugëve, pritsha edhe punojsha diçka me e paraqit tezën e doktoratës, e kështu, edhe, po më thërret Nazmiu, axha Nazmi:
“More”, tha “demonstrata...”
”Ku more?”
“Janë dalë studentët, janë nisë prej Qendrës së Studentëve, tha rrugës dhe tash janë tue shku kah Komiteti”.
“Çka bre?!”
Ai tha keq, tha demonstratë. Çfarë demonstrate?!
E lëshova telefonin me Nazmiun, kur Mahmuti. Të lutem Muhamet, tha, shko të njohin ty, je kryetar i Rinisë
Surroi: Ky është 11-shi (marsi, v.r.)
Mustafa: 11 mars, mbrëmje, njëmbëdhjetë, diku kah ora... gjashtë, veç kishte nisë me u terru, gjashtë-shtatë. Edhe tha: Të lutem, shko tha, fol me ta. Këqyr, thuaj veç le të hynë mbrenda... sikur m’i lutë. E dike çka do të më ndodhë.
Hajde, veç shtini mrena, po flasim çka të dojnë, fol ti me ta, edhe unë vij, në qoftë se ka nevojë, veç le të qetësohen, le të hijnë mrena, i diskutojmë krejt çështjet.
Unë u nisa menjëherë. Mbërrina aty, i gjeta te Komiteti. I pashë, Azemi pak para meje ish me një grup atje, unë me një grup tjetër, po ecim hajde tu fol me të... po ecim deri te Qendra e studentëve, atje nalt përsëri. Atëherë u ndalëm, e thashë mirë bre djem, thashë: Çka po doni?
Do çka ishin aty. Çka po doni? Hajt kallëzomëni mua, çka po doni?
Kushtet, thashë, edhe unë e kam shkru që janë të këqija, kemi me jua përmirësu. Edhe kur hymë mbrenda, kushtet, e di, keni plotësisht të drejtë. Edhe unë edhe kryetari i Rinisë së Prishtinës i kemi shkru ato kushte dhe po çuditna qysh s’o intervenu deri tash, po unë e Fatosi i kishim lanë ato detyra dhe ku me ditë ku ka mbetë ajo letra, s’e ka këqyrë kush atë..., po s’ish aty krejt esenca.
Edhe tani qashtu, edhe unë pak nisa pak me polemizu më ashpër me ta, që kjo është keq për Kosovën, mosni kështu. S’po di çka po doni, thashë, në fakt. Në qoftë se janë kushtet, hajde i ndreqim. Hajde po hijmë, unë po ju premtoj që kanë me u ndreq.
Erdhi njani te veshi aty, s’di kush ka qenë” “O na po dojmë Republikë”, tha.
Surroi: Me 11-n?
Mustafa: Po, me 11-n. Na po dojmë Republikë tha. Thashë, ky qenka hajgarexhi. Jo në të vërtetë hajgarexhi, se nuk ish puna që na s’kishim qejf Republikë atëherë. S’ishin kushtet, s’ish momenti, s’ish reale ajo punë edhe shkoi masandej, e s’di as kush ka qenë. Bile e kam shkru n’libër që kam qejf me m’u lajmëru ai njeri.
Në fakt unë e mbajta ato për vete, nuk deshta me spekulu që më tha njeni në vesh, tash me dalë në politikë, me thanë asi sendesh nuk ishte edhe serioze ajo punë. E tani në vesh ka mujt me kanë ku me dit kush, naj hajgarexhi ose në një njeri serioz. Të dyjat ishin të mundshme. Edhe unë, natyrisht, atë punë kurrë... deri kur e kam shkru librin e kam shkru këtë.
Po ishte një sinjal, ishte një sinjal megjithatë ishte një sinjal ajo. Kështu që, unë deri kah dy ora me ta tue u mundu, nuk më dëgjojshin. Policia e kishte bërë një kordon aty ku është tash Galeria e Arteve, se ata tentojshin edhe një herë me shku mbas gjysmës së natës me ba zhurmë në Prishtinë, demonstrata...
Unë e thashë: shkova pra. Edhe Azemi u mundu qashtu plot njerëz ka pasë që dojshin me folë me ta, dojshin me bë dialog me ta, mirëpo nuk ishin të disponum për dialog ata.
Edhe mandej dikur policia ka intervenu aty, i ka shpërnda dikend duket e kanë marrë pak pyetje, po i kanë lëshu edhe prej burgu dhe s’i kanë mbajtë në burg... Mandej ka qenë edhe diçka në Prizren ka pasë diçka, mirëpo pas një ditë, me 12-n a 13-n, ishte një mbledhje e Komitetit Krahinor, edhe ashtu duhej me u mbajtë, me aprovu do konkluza nga një mbledhje tjetër dhe aty ke në rend dite kjo çështje. Mahmuti e pasqyroi atë, që është çështje, kushte kanë kërku, probleme sociale, gjendja s’është e mirë atje në Qendër, për shumë arsye, mirëpo nuk e përjashtoi mundësinë që ka edhe interferim të tendencave që duan me e destabilizu situatën në Kosovë dhe me kriju probleme...
Surroi: Por kjo ka qenë krejtësisht e menaxhueshme. Domethënë kur kthehet njeriu mbrapa, e sheh, çfarë ka qenë problemi? Janë çuar për pasul, dikush ka thënë Republikë.
Mustafa: Për pasul, diçka kish pas pasë diçka në pasul njani, a ia ka qitë vetë a ku me ditë edhe e ka gjuajt...
Surroi: Mirë. Po mandej dikush ka thënë “Republikë”, po pak a shumë janë të menaxhueshme këto...
Mustafa: Jo, po ai që më tha mu “republikë”, tash ka mujt me qenë njëmend, kushdo që ka mund, unë s’e di kush ka qenë. Mirëpo, si duket, preteksti ka qenë aty. Preteksti. Edhe e kanë gjetë që nime ka probleme. Nime ka pasë probleme.
Surroi: Preteksti i kujt?
Mustafa: Preteksti i dikujt. Kush nuk dihet. Ai tha se s’ka pasur organizatorë, ai bashkëbiseduesi yt, unë e kam përcjellë.
Surroi: Fatoni (Topalli. v.r.)
Mustafa: S’ka pasë organizator. E pamundur është mos me pasë organizator. Organizator ka pasë, tash ka disa grupe marksiste leniniste, për shembull, unë e respektoj Bajram Kosumin, ai e merr mbi vete që jam kanë organizator, ky tjetri që mbajti fjalim te Komiteti...
Surroi: Hydajeti.
Mustafa: Hydajet Hyseni, Lajçi me të cilin kam ndejtë bashkë në spital kur e patëm COVID-in, jam kënaq tu po ba muhabet me të, e mandej ka pasë ai... Koci i Drenicës (Gani, v.r.), ata e marrin mbi vete që ne e kemi bërë demonstratën. Edhe kanë mujt me e ba. Kanë mujt me bo, domethënë nuk përjashtohet ajo mundësi.
Surroi: Po, mirë, Ali Lajçi, i ndjerë tash, ai është i vetmi i cili ka mbajtur fjalim aty. Ka thënë “jepi vurmak”...
Mustafa: Atë ditë po, atë ditë po, i vetmi. Hydajeti e ka mbajtur kur u kon situata shumë e ashpër, te Komiteti.
Nejse, këtu tash cilat janë kanë ato elemente që është dashtë na, si udhëheqësi po thom, me një paralajmërim të hershëm është dashtë me i analizu. Qysh thashë kushtet e studentëve atje, po ato nuk janë kanë problem i madh, shumë lehtë janë kanë, i zgjidhshëm. Problemet kanë qenë ekonomike, qysh thashë unë. Thashë, qysh e përshkrova, që më shumë u bashin pa punë se në punë, në evidencë.
Një për shkak strukturës së ekonomisë dhe të natalitetit të lartë dhe universiteti prodhonte shumë, ata s’mujshin me i absorbu ekonomia dhe ende e pazhvillume, domethënë ishte aty një konflikt potencial. Dy, qajo që e thashë unë, që ka qenë një unitet formal, mirëpo ka pasë konflikte në udhëheqësinë e Kosovës që dulën në pah te zgjedhja e Mahmutit.
Tre. Aspekti ekonomik. Kosova prej një rritje 7.5% ra në 3.6%
Surroi: Domethënë në vitet shtatëdhjetë.
Mustafa: Në vitet e vona. Po në vitet shtatëdhjetë. Më 1979 ra ritmi i rritjes ekonomike. Sepse këto objekte që unë i përmenda, ato pesëdhjetë objekte investime të mëdha nuk krijonin vende pune. Ato ishin shumë të mira se krijonin bazë, por ma vonë, me akceleru zhvillimin. Mirëpo nuk kishte qenë një kujdes i mjaftueshëm që do të fillohen pak me një rend, po filluan tona përnjëherë, edhe atëherë Kosova s’kishte aftësi absorbuese me i kry me kohë edhe me i aktivizu. Ato shtinë shumë pak në punë.
Do me thënë, ishte një konflikt aty, dy. Ishte qeky konflikti që edhe na politikanët, qajo që ka bë konflikt Mahmuti me Dollancin, edhe na gjithmonë thojshim, pak po investohet në Kosovë, pak po jep federata edhe ajo tani krijonte të populli... qe Kosova kaq e pasun po ngec dhe kishte ngecë Kosova faktikisht, jo që s’ishte zhvillu - ishte zhvillu, po të tjerët ishin zhvillu shumë më shpejt.
Kështu që niveli relativ i zhvillimit, në krahasim me mesataren jugosllave, prej diku 39% që ka qenë në 1947-48, niveli i Kosovës në krahasim me mesataren jugosllave, në vitin 1980 ishte 29%.
E tash pse është bo kjo? Kjo është bo për shkak se edhe një problem që unë e përshkruaj pak a shumë edhe në këtë libër, po në studime tjera, në vitet 1945-1957/1958 nuk është investu në Kosovë, domethënë shumë pak është investu. E është lanë mas dore Kosovën, pse ka pasë një interes sa më shpejt me i konsolidu ato industri që me mujt me prodhu ma shpejt edhe interesi jugosllav ka qenë i tillë. Po e lanë pas dore Kosovën, deri kur fillon 1947-a, janë nisin do tjerrtore, mandej nisin do rrugë e do fakultete po krejtësisht margjinale deri me heqjen e Rankoviqit.
E tash, deri në atë kohë, domethënë deri në vitet e vona pesëdhjetë, krejt çka investu ka qenë grant pa kthim. Prej buxhetit federativ janë marrë paret. Kosova kur ka nisë me u zhvillu, janë kanë hua edhe Fondi i Federatës u kanë shumë e volitshme, që është e vërteta inflacioni e bënte të pakuptim kthimin me një paqetë cigare i kthejshe ato pare, mirëpo ishin hua të tjera, hua të bankave tjera, kështu që ajo e përshkruva atëherë diferencën në kurse, domethënë ishte një situatë pak a shumë qe...
Surroi: Por, nëse duam ta rikapitullojmë. Mbas sa vjetësh është një grup i studentëve, i cili e nis një proces politik krejtësisht të paqartë...
Mustafa: Po, po, të paqartë, e vërtetë. Mirëpo kishte mundësi me u manipulu prej njerëzve, po du me thonë.
Surroi: Ajo në rregull. Por, fillon një proces politik i paqartë, gjendet një udhëheqje e cila gjendet e befasuar me këtë lëvizje, domethënë nuk ekziston debat kushtetues, se po të ekzistonte debati kushtetues, njeriu del në demonstratë e ndikon atë debat, por aty nuk ka pasur... Vdes Tito .
Mustafa: Mbas Titos kur i kishim ma dobët na .
Surroi: Kosova është më e dobët dhe në atë moment ka ndërhyrje policore federative kundër...
Mustafa: Ajo vjen, po ma vonë. Tjetra ishte sigurisht propaganda e Shqipërisë që ka rritë revoltën, domethënë këtu ka nxitë njëfarë revolte.
Surroi: Por Shqipëria s’ka bërë... Enver Hoxha nuk ka reaguar, një javë ditë nuk ka reaguar.
Mustafa: Kur s’ka reagu, mirëpo ata nuk janë përzier ndoshta operativisht me i ba demonstratat. Ju besoj, se thonë jo. Mirëpo propaganda e tyre ka kriju pakënaqësi këtu, e kuptohet, e ka rritë pakënaqësinë. Edhe e treta, e katërta, e pesta, se s’i numërova mirë, ka qenë një pozitë shumë e vështirë e shqiptarëve në Maqedoni, gati si e shqiptarëve në kohë të Rankoviqit në Kosovë, në atë kohë, e cila për shkak se kishim shumë studentë këtu ajo manifestohej edhe në Kosovë.
Po këqyre vëllaznit tanë, çka po hekin. Edhe atë e kam pa në disa momente.
Surroi: E ke ti një takim me kryetarin e Rinisë të Maqedonisë, i cili vjen e thotë: “E kam një hall”.
Mustafa: Po, po, po, mirë vaj. Vazhdo ti, ma mirë e kallxon ti se une... vazhdo.
Surroi: Ai thotë, kam një hall me studentët, ata po mësojnë te ju. Mandej po vijnë kur po kthehen në Maqedoni, po mendojnë që duhet t’i kenë të njëjtat të drejta, apo jo?
Mustafa: Po, po, po.
Surroi: Edhe ty thua, pa pse s’po i hapni shkollat atje...
Mustafa: Jo, është ky problem i lehtë shumë, ky është, lehtë...
Çka?
Edhe neve po na bëjnë telashe me buxhet, po duhet me ua lëshu vendin në konvikt, po investojmë shumë në ta. E tash krejt po vijnë prej Malit të Zi dhe kahmos, tash na po duhet mu kujdes për ta, patjetër.
Po, tha, të kishit pranu pak më pak.
Jo, bre, thashë, ky o problem i lehtë, o Petrevski.
Tha: Qysh?
Thashë hapni universitetet shqip te ju atje, hapni. Ne po ju ndihmojmë me kuadro mos paçi e krejt, hapni. Pra, mbasi e ka pi kafen u çu
Surroi: Doli njëfarë teze prej udhëheqjes së Kosovës. Që në fakt nuk ekziston pakënaqësia në Kosovë, por po vijnë shqiptarët e Maqedonisë e të Malit të Zi etj..., nuk m’u duk shumë e pjekur ajo ide.
Mustafa: Nuk e di po jo, nuk kemi pasë, unë nuk e di që kemi pasë...
Surroi: Patën dalë dy-tre njerëz...
Mustafa: Sigurisht kanë folë, mirëpo nuk ka qenë qëndrimi i udhëheqësisë politik nuk ka qenë ai. Përkundrazi. Udhëheqësia e Kosovës e ka ditë rëndësinë e madhe që ka universiteti jonë për shqiptarët në Mal të Zi dhe s’ka kursy kurrgjë.
Surroi: Pse atëherë gjithë ky reagim i rrëmbyeshëm i udhëheqjes, fillimisht me këtë dhunë të policisë federative...
Mustafa: Udhëheqësia e Kosovës domethënë reagimet i ka pasë shumë buta në atë natë, domethënë....
Surroi: Fillimisht.
Mustafa: Fillimisht, po edhe policia.... Po mandej ajo kur është bë intervenimi policor, domethënë më i rëndi, ka qenë dita 26 mars kur duhej me ardhë stafeta e Titos me kalu në Kosovë. Dhe këta që e organizojshin demonstratën e kanë vendosë që me ardhë atje dhe me prishë mitingun dhe me ku me di çka me bo aty, me bo hallakamë, ajo ish shumë me situatë serioze, domethënë. Kështu që nuk e kanë gjetë momentin ma të mirë, sepse aty mobilizohej krejt Jugosllavia me ushtri e me polici e me krejt. Edhe udhëheqësia e Kosovës, si kanë ndodhë demonstratat, ka pasë presion me i pranu Njësisë Speciale të Policisë të federatës. Presion. Ata bile kanë ardhë, janë strehu në Kurshumli. Nja shtatëmbëdhjetë kilometra, Prokuple a Kurshumli. 17 km., prej territorit të Kosovës, aty kanë ndejt. Dikush thanë kanë ardhë me helikopter, nuk është, aty kanë qenë. Edhe udhëheqësia e Kosovës s’ka leju. Ka thanë “Na e stabilizojmë, s’keni nevojë me ardhë”. Qaty kanë ndejtë.
Surroi: Sepse duhej leja prej Kosovës për me hy njësitë.
Mustafa: Po, duhej leja me hi edhe nuk i kanë, apo kur u atë ditë që u ashpërsu situata, ma udhëheqësia Kosovës s’ka guxu me thënë s’mundi me hi ju, për arsye se ishte në pyetje Tito. Incident i rëndë, domethënë tash ai tash s’duket kurrgjë ai, po në kontekst të Jugosllavisë, ai ka qenë një nga incidentet më të randa që mundet me ndodh.
Kështu që, udhëheqësia e Kosovës..., unë s’kam qenë aty prezent, po mu më ka thanë qat ditë, atëherë më duket s’di a i kanë pyetur krejt, a ju ka dhënë leja, a janë ardhë pa pyet, se është kanë qajo ngjarje.
Nuk jam i sigurt...
Surroi: Më duket se me leje e kanë hyrë.
Mustafa: Edhe unë e di, po domethënë ajo ka qenë e pamundur me i kundërshtu ma ata për arsye se situata edhe policët tonë, kuptohet ata i intervenojshin, po jo qaq sa me i ndalë, me intervenu shumë me rreh njerëzit, ata i kishin njerëzit e vet aty, ata edhe ishin vendosur dhe kështu që ata vijnë, hyjnë dhe bëjnë me qëllim e bëjnë atë dhunë, për me nxitë pakënaqësinë.
Ajo dhunë është bërë me nxitë pakënaqësi. Një me e pengu qato, po. Po. me i pengu mos me ardhë në atë mitingun që bëhej për stafetën e Titos, por ai intervenim ka qenë me nxitë pakënaqësi edhe me prodhu pakënaqësi me destabilizu situatën.
Domethënë, unë e kam analizu në libër, njëzet faqe i kam për këtë, për këtë ngjarje. Disa probleme, disa kushte, disa faktorë e thashë unë që kanë mundësu me m’u rrit pakënaqësia, mirëpo observimi jem, unë kam shku, kam fol me njerëz, kam bisedu me njerëz. Edhe kam qenë aty tue i ndihmu Asllanit, se s’isha më në struktura shumë po tu i ndihmue Asllanit atë ditë, që nuk kishim naj demonstratë, ne ishim ma të qetë, ma të relaksum. Këta serbët, kolegët tanë serbë, ngryseshin, u bëjshin merak se s’po ka demonstratë. Kjo është observim i saktë i jemi.
Edhe tash, domethënë interesi i Serbisë ka qenë që me ndodhë ajo demonstratë. Edhe po shihet se Serbia e ka vlerësu, s’po them që e ka orkestru demonstratën, ndoshta edhe me një farë instrumentesh tyre, ku me ditë, kur e ka burimin, kanë mujt me i nxitë ato, po këta njerëz që janë gjallë, qeta Bajram Kosumi e këta, domethënë, kanë mendu, ndoshta që duhet me u ba demonstrata. Mirëpo, Serbia e ka nxitë... vetëm me atë dhunën, intervenimin e dhunshëm, e ka nxitë, se atëherë janë çu me punëtorë, me krejtë me 1 e 2 prill, u kanë krejt Kosova në këmbë.
Kështu që, problemi ka qenë që udhëheqsia e Kosovës edhe një pjesë e popullit nuk kemi pasë një dialog të hapur dhe të artikuluar me i sqaru këto probleme, edhe me evitu ato.
Tash mund të thuhet kush i ka organizu, sigurisht këta që thonë, s’kem arsye mos me thonë që s’i kanë organizu, kur më thotë Bajram Kosumi, nëse muj me thanë që..., mirëpo unë jam i bindur që Serbia e ka pritë që të ndodhë ajo dhe është përgatitë.
Surroi: Ajo ka qenë e përgatitur me “Librin e Kaltër”.
Mustafa: Me “Librin e Kaltër” ka fillu mu përgatitë por menjëherë mbas demonstratave kanë dalë shtypi, kanë dalë fejtone, kanë dalë sulme në inteligjencë, sulm në Esad Mekulin, sulm në Sadete Mekulin, sulm në Mahmut Bakallin, sulm në Fadil Hoxhën, sulm...
“Albanizimi i Kosovës” u shpik një term, “albanizimi i Kosovës” e tjera e tjera, domethënë ka qenë një blickrig që e kanë sulmu udhëheqësinë e Kosovës nga çdo kand.
Edhe kështu që, kështu që ajo patjetër i ka dhënë njënjë moment, një kontekst Serbisë që me e zhvillu atë përpjekjen e vet për rikonfigurim të Jugosllavisë edhe për kthimin e Kosovës në pozitën përafërsisht qysh e ka pasë në kohë të Rankoviqit, ajo ka qenë.
Surroi: Edhe këtë e vazhdon me sukses Serbia. Edhe me ndihmë të Kosovës.
Mustafa: Me këqyrë, se shpeshherë vlerësohen demonstratat që kanë rëndësi historike.
Çka është pozitive të këto demonstrata, tash me marrë çka është pozitive, ma së pari po flas. Pozitive është se sido kudo e kanë, i kanë thënë botës që ekziston një problem në Jugosllavi që s’o i zgjidhun. Është rrit në botë vetëdija që në Kosovë tek janë njerëzit në dert atje Dy, njëfarë homogjeniteti nacional, atëherë ka fillu që është kurorëzu në të ‘90-at mandej Mirëpo, në atë kontekst, ato demonstrata kanë qenë, unë i kam konsideru të dëmshme edhe ende i konsideroj të tilla në aspektin se krejt njerëzit që kanë qenë me taban kombëtar dhe të angazhuem, janë spostu. Shumica. Herët a vonë. Azem Vllasi 1988-tën, dikush 1981-n, dikush pogradualisht janë spostu dhe është bo një varfërim i elitës politike në Kosovë, në aspektin e mbrojtjes së interesave të Kosovës, që kurorëzon me aprovimin e amendamenteve në Kushtetutën e Serbisë, që i japin drejtë Serbisë me ndërru Kushtetutën e Kosovës. Në atë drejtim, domethënë aty fillojnë ato probleme, të cilat kanë kriju domethënë një situatë të vështirë.
E tash, çka kish ndodhë në vitet e ‘90-a pa demonstrata?
Këtu mujmë me skenarë të ndryshëm. Me një skenar e kishim konsolidu shtetësinë, autonominë i kishim pasë mbrojtjen territoriale, i kishim pasë, që i kemi pasë, njëjtë si republikat tjera, komandant i Mbrojtjes Territoriale ka qenë Et’hem Reçica edhe Fadil Quranolli, edhe domethënë ne kemi pasë një lloj ushtrie, qysh me thanë ushtri s’o kanë, po ka qenë një pjesë e ushtrisë, krejt sektorit të mbrojtjes.
Ajo u hjek, janë hjekë shumë sende, mandej ndoshta edhe ne me atë strukturë të kuadrove që nuk kishin ndodhë ndryshimet kushtetuese, s’kishin pasë shans me ndodhë ndryshimet kushtetuese; aprovimi i amendamentit 47 që ia ka mundësu Serbisë me okupu Kosovën faktikisht.
E tash, nashta ky ashpërsimi i marrëdhënieve në Jugosllavi në përgjithësi kish pru një konflikt në Kosovë më herët po thom...
Surroi: Kur?
Mustafa: Kur u ashpërsu me Kroaci, me Slloveni, me krejt, edhe Kosova s’po lëshon pe e ndoshta kish fillu në Kosovë. Edhe ajo kish qenë, atëherë kish qenë katastrofë për Kosovën në atë kohë, po du me thonë.
Kjo është një spekulim që unë pe bëj, po kish mujt edhe Jugosllavia kish mujt ndoshta me hi në Evropë, se unë kur jom kanë Qeveri Federative unë kam qenë grupi punues me hartu për Këshill të Evropës, Jugosllavia, domethënë po flasim për 1988-n.
Jemi këtu te “what if?” - “çka nëse”, skenarët e ndryshëm, mirëpo unë mendoj që na kemi shpëtu kryesisht për një arsye, e ajo është ramja e Murit të Berlinit, shkatërrimi i Bashkimit Sovjetik.
Surroi: A është një rrëfim tjetër.
Mustafa: Jo, është një rrëfim, s’po hi, po po du me thanë pse nuk ka ndodhë më keq në Kosovë, është qikjo.
Surroi: Po, po natyrisht.
Mustafa: Se mos kish, mos kish ndodhë qajo, na mendoj se konsekuencat i kishim pasë shumë të këqija dhe unë e them një kohë të errët, në vetmi, në vetmi
Surroi: Që e ke edhe në titull
Mustafa: Titulli është “Kapërcimi i vetmisë”, për arsye se ne kemi qenë të vetmuem. Edhe Shqipëria të vetmuem. Krejt këto i kemi ba me telashe, me ndonjë përkrahje kështu, edhe në vetmuem derisa i kemi ba aleancat me NATO-n dhe me Amerikën.
Surroi: Me Perëndimin
Mustafa: E për qato është ai “kapërcim“, se ma s’jemi vetëm. Ishalla s’mbesim vetëm
Surroi: Është interesant ky dhjetëvjetësh, ty të gjen, domethënë natën e demonstratave ti je atje me studentët, duke u përpjekur me i bindë edhe fundi i këtij dhjetëvjetëshi ty gjen në Beograd në pozitën e ministrit federativ të një qeverie e cila është e parafundit, me e quajt, e Jugosllavisë.
Mustafa: Ai ka qenë një laborator qysh shkatërrohet një shtet.
Surroi: Qysh shkove?
Mustafa: Eh, qysh shkova...
E kam thanë edhe në pak a shumë... viti 1984... 1983-84-85 bëhet më stabile situata. Qaj presioni për diferencim e këto u evituan me ardhjen e Veli Devës, mandej me Iljaz Kurteshin e Ymer Pula erdh në Qeveri, Iljaz Kurteshi atje, Azem Vllasi në parti, edhe pak a shumë ia nisëm me marrë frymë Edhe mua qat’herë më thirri Ymer Pula. Hajde, edhe pse kishin kundërshtu, po Iljaz Kurteshi e Ymeri më kanë shty, se e kanë kundërshtu zgjedhjen time ministër, shumë. Ka pasë telashe.
Surroi: Ministër në Kosovë?
Mustafa: Në Kosovë po. Atëherë domethënë. Nejse, 1986-n, mandatar Branko Mikuliqi.
Surroi: Para sa me shku atje, Ymer Pula e ka pasë një intervistë të jashtëzakonshme në “Rilindje”, edhe ku i reziston presionit, se atëherë ka qenë ideja që Kosova të ndërtojë dy mijë e kusur megavat, për me e mbajt Jugosllavinë me energji.
Edhe ai deklaron, thotë: “Jo, këtu me u ndotë fëmijët tanë”...
Mustafa: Aty bashkë e kemi ba. Unë jam kanë ministër. Edhe tash po e tregoj një rast, nuk e di a e kom në libër a jo ishim ministrat e republikave dhe të krahinave u koordinojshim në SIV (Këshilli Ekzekutiv Federativ, v.r.) me një ministër atje, për politika zhvillimore këtu dhe andej edhe shkuam aty, ministri i Serbisë tha: “Ju po e ruani thëngjillin për Shqipëri”. Tha po e ruani për Shqipërinë, kur doni me u bashku me Shqipërinë, po e ruani për Shqipërinë. Si pej qielli, tue diskutu na për plan.
Na jemi tue i ruajt serbët, thashë, por ti s’të koke informu hiç.
Qysh?
Me i bo qato termocentrale, duhet krejt serbët me ikë, me i shpërngulë, i thashë krejt qymyri është nën serbë, nën fshatra serbe kryesisht, a je në vete? Thashë: Na serbët po i ruajmë, po ju jeni verbëru thashë me propagandat e juaja. Ke kujdes thashë po mos fol re Mikuliqi.
Te Mikuliqi, ai lyp qat kohë, domethënë unë isha ministër...
Surroi: Ky ka qenë prej Bosnjë-Hercegovinës.
Mustafa: Po, ka qenë ky një prej treve që e kanë transformu Bosnjën mund të them: një mysliman, një serb, një kroat. Një harmoni e bukur e mirë para nëntëdhjetave edhe patëm mrri Bosnjën me e nxjerrë prej të pazhvillumëve.
Mikuliqi emërohet mandatar, edhe ai tash bën konsultimin dhe i lypë prej Kosovës dhjetë emra, dhjetë thotë shkrumini. Edhe e këqyrë atë listën, unë kisha doktoru i ri, kisha 35 vjet, domethënë ndër ministrat ma të rinj të Jugosllavisë, ndoshta në të gjitha kohërat. Edhe ai sheh si doktor i ekonomisë, kryetari i Rinisë, e lexon CV-në, e thërret atë kolegun tim që u kon në atë kohë, kryetari i Rinisë në Bosnjë.
Ai thotë: A e njeh këtë djalë?
Po, po, thotë: Çka mendon për të ?
Flet ai edhe tani Mikuliqi thotë: “Eh, qeto unë po e zgjedhi, e dy tjerët ju çoni ke të doni, tre ministra shkojshin. Në ata dhjetë vetë mund të bëhet që Azem Vllasi më ka shti, s’po di, s’e kam vetë Azemin.
Surroi: Çka ka qenë ideja e asaj qeverie?
Mustafa: Ideja e asaj qeverie ka qenë që diqysh me stabilizu ekonominë edhe me e shpëtu Jugosllavinë. Mikuliqi ka qenë thellësisht i angazhum për me i evitu këto tendencat e destabilizimit.
Dhe mund të them që reformat na i patëm bo krejt.
Na i kemi gjetë 300 milionë rezerva...
Surroi: ...dollarë kanë qenë.
Mustafa: Po, atëherë kur unë dhashë dorëheqje pak më herët, po krejt Qeveria dha dorëheqje e Mikuliqit. Nuk dhashë dorëheqje, po u bë pamundur aty, domethënë faktikisht u largova, u dënova partiakisht për shkak të deklaratës për minatorët. Aty, domethënë prej 300 mijëve, na i bëmë 3 milionë e gjysmë rezerva.
Surroi: Miliardë?
Mustafa: Miliardë, po më fal.
Miliardë - tre miliardë e gjysmë, edhe erdh koha me stabilizu. Po na dhamë dorëheqje, për shkak se nuk u aprovu një ligj i pagave, që ato me lëviz paralelisht me produktivitetin. Por, bëjshin presion me i rritë pagat, edhe atëherë Mikuliqi nuk lëshoi pe edhe u desht me dhanë dorëheqje qeveria.
Por kushtet ishin kriju që masandej Dërnovsheku erdh, e pruni Jeffrey Sacksin, se thonë krejt Markoviqi e boni 7:1... s’e ka ba Markoviqi, e ka ba Jeffrey Sacks me ftesën e (Janez, v.r.) Dërnovshekut.
Kështu që ai e stabilizoi një herë Markoviqi, me porosi të Jeffrey Sacksit, mirëpo ata nuk e kishin idenë çka po bën Millosheviqi.
Tamam e stabilizoi ky valutën e 1:7, unë kisha dhënë dorëheqje, por kisha drejtë me marrë një rrogë. M’u ba rroga dy herë më e madhe sesa që kisha kur punojsha ministër. Më takojke rroga për një vjet. Kështu që ai Milosheviqi hyni në Bankën Qendrore, ia mori devizat, u shkatërru.
Surroi: Dy miliardë...
Mustafa: ...e asaj u shkatërrua e ai me financu luftën. Ai utopizmi markant me Ante Markoviqit ra si fluskë sapuni.
Surroi: Ajo zyra jote u pati bërë gati një lloj konsullate e Kosovës.
Mustafa: E di, e di sa herë u ardhë baba juaj, si ambasador, sa herë u ardh atje, më ka vizitu edhe gjithmonë më ka dhënë kurajo dhe ai ka pasë një energji pozitive kështu, gjithmonë ka qenë, e ka pasë një nur që i thonë, me të çu përpara, po domethënë...
E po, po, po... Aziz Abrashin e gjeta njëherë tue prit, jo “Trepça”... tue prit me fol, me fol jo me nënkryetarin e Qeverisë, por me një shef të kabinetit të tij... i thashë hajde more këtu.
Ai u ngushtu, u kon modest, por njeri i mirë shumë, edhe profesionist i mirë, Azizi ka dhënë kontribut, mos të kuptohet gabimisht.
Surroi: Ju keni qenë një delegacion i madh, jeni pas shpërndarë; Riza Alaj ka qenë andej në Kuvend, keni qenë një grup, Riza ka qenë në Dhomën federative. Çfarë kanë qenë marrëdhëniet tua në qeveri?
Mustafa: Marrëdhëniet e mia në qeveri muj me thanë që kanë qenë në nivel të korrektësisë, nivel të korrektësisë. Unë gjithmonë kam qenë shumë i tensionum në ato mbledhje, bile i thashë mjekës, po më rritet temperatura pasdite gjithmonë, çka është kjo?
Kjo është serioze, shko në Akademi Ushtarake bëni analizat krejt. I bana analizat nuk dul kurrgjë krejt në rregull. Ai mjeku në fund, që më thirri në bisedë me m’i kallëzu.
Thashë: Pse po më rritet?
Tha: A je i kënaqun ti me punën tande?
I thashë, po ku me kanë i kënaqur, e kishim inflacion të lartë në atë kohë, e thashë, ku me kanë i kënaqur, gjithë ky inflacion, gjithë kjo... Unë kam përshtypjen që ti ke një hall. E njëmend kam pasë hall.
Për çdo mbledhje nuk kam qenë i qetë, se ose duhej në ekonomi me folë ose për politikë. Kur diskutojshe për politikë, kishe me u konfrontu me Serbinë.
Surroi: Për shembull...
Mustafa:... me Serbinë, dojke Serbia me pru Ligjin që s’mund ta kemi harmonizu në dialog, se atëherë ka pasë dialog, Ligjin për planifikim, a e di me pasë do interesa të përbashkëta, dojke me e ba një plan Serbia, si e përmban edhe Kosovën.
Na thojshim jo, interesat e përbashkëta i bëjmë me marrëveshje dhe i kryejmë me projekte, s’ka nevojë plan i përbashkët me Serbi. Domethënë, dhjetë vjet s’e kemi pranu ato na. E tash ministri prej Serbie, dojke me e ba një ligj sistemor që u votoike, jo në (dhomën e, v.r.) republika e krahina, aty ku mujshim veto me ba, po u bojke në Dhomën federative me shumicë të votave, atje mujke Serbia.
Po para se me shku atje, duhet me ia aprovu Qeveria. Ai e pruni ato unë reagova: Keq, thashë, ky është obstruksion dhe po mundohet me anashkalu dialogun që është i mbështetur midis Kosovës, Serbisë dhe Vojvodinës. Ky është një lloj diversioni edhe duhet mu s’ka nevojë federata m’u marr me këto punë edhe u kriju një situatë e randë aty edhe tash Mikuliqi, ish serb i Bosnjës, e kish pak... u nxu pak ngusht. Dikur tha, u mundua me e gjet një formulim aty në ligj, pak si ma neutral, e tha: Mustafa, a mundet kështu?
Thashë: :”Jo”.
Nuk mundet, hiç, kjo çështje s’duhet me u rregullu hiç këtu. Kosova e ka sistemin e vet të planifikimit, Serbia e ka të vetin, atë mujn me u marrë vesh, po jo në plan. Mund me u marrë vesh me një marrëveshje, kontratë, me e krye një projekt që i kanë interes tjera e tjera, s’mundet.. edhe njoni ish i Kosovës, pak si poltron s’po ia përmendi emrin Tha: “Može, može, kako kaže predsednik” (Bën kështu siç thotë kryetari, v.r.), atëherë a po kupton?
Surroi: Qysh tha: “bon, bon!” ?
Mustafa: Po bon, bon! Tha qysh po thotë kryeministri.
Thashë: Po bre, ti i di këto punë më mirë se unë. E thashë: Ti i di këto punë më mirë se unë!
Ata janë nisën me keshë kroatë e sllovenë....
Mikuliqi tha hiqe këtë nga rendi i ditës, dhe mos ma bjer kurrë më.
Surroi: Qysh të dukej Kosova prej asaj perspektive?
Mustafa: Unë i jam mirënjohës Mikuliqit, në 90% të rasteve më ka përkrahë, 90% të rasteve. E tash, kur është çështja për ekonomi, na kishim interesa jo të përbashkëta me Slloveninë e me Kroacinë, se ata i kishin tjetër strukturë ekonomike, kërkojshin tjera sende e na kërkojshim tjera sende. Ish një situatë..., bile Jusuf Zenullahu ka qenë atje, nënkryetar i Odës Ekonomike të Jugosllavisë, ardhke si vëzhgues në mbledhje të Qeverisë edhe më pa mua... erdh në zyrë e tana tha: Muhamet, po më dhimesh se ajo udhëheqësia... ti këtu u mbyte e ata ule pak tempon, po i thashë: valla unë s’mundem ndryshe...
Po tani jemi kanë bo miq me Jusufin, edhe pse një kohë nuk kemi pasë qaq komunikim, po atje, ai e tregoi veten si drejtor i “Ferronikelit” dhe u bë miq me të kallëzu drejtën.
Surroi: Si dukej Kosova prej asaj perspektive, se ky është momenti kur rritet ndikimi i Ali Shukriut, Kolë Shirokës...,
Mustafa: Në këtë kohë, domethënë momenti, ishin ata, po megjithatë nuk dominonte Ali Shukriu, domethënë në atë kohë, Iljaz Kurteshi, Azem Vllasi, Ymer Pula.
Ali Shukriu në atë kohë ka qenë në federatë, atëherë kur jam kanë unë U kthye në federatë...
Surroi: ...por me ndikim të madh.
Mustafa: Me ndikim po. Po Azemi, c’është e vërteta, Azemi filloi... edhe ai filloi me i prishë raportet me Azemin, se Azemi nuk e ndëgjonte në atë kohë. Nuk ishin në vijë. Bile mua, qeshtu rrijshim kajherë me Azemin, m’u ankojke: “O bre, sa zor e kam me këta njerëz”. I thojsha ruaju prej tyne kadalë, ki kujdes..., qysh na thojke neve Asllani, une i thojsha Azemit tash edhe mandej.
Surroi: Edhe ashtu i doli Azemit.
Mustafa: Po ashtu i doli, ashtu i doli. Se disa sende s’i kanë pritë shumë prej tij. Kështu që...,
Surroi: Për shembull?
Mustafa: Jo, ata kanë mendu që Azemi ka me qenë më lehtë me Azemin se me strukturat e përbashkëta, po s’iu ka dalë ashtu.
Dihet ai njeri i vetëm prej politikanëve të Kosovës që ka hi në burg, në qat rang të naltë që e ka pasë, domethënë ka qenë një dëshpërim i madh me Azemin, ndoshta unë kam fol ma randë, po prej meje... dhe i kanë, nuk kam pasë, nuk më kanë shti në burg, në fakt në bisedën partiake, kur më kanë dënu partiakisht, biseda ka qenë, e ka zëvendësu bisedën në UDB, në sigurimin shtetnor.
Ato kanë qenë krejt dhe ai njeri që mua më merrte në pyetje, që unë e propozova në Komision, se ish i Bosnjës, njëfarë Xhevat Mujezinoviq, ka qenë ambasador edhe në Amerikë, unë e propozova, thashë ky është ma real, ai ishte njëri i KOS-it (kundërzbulimi ushtarak, v.r.), masandej më kanë tregu.
Edhe atij i kanë thënë: pyete qeto sende Unë kërkova me u incizu ajo .
Surroi: ky është viti?
Mustafa: 1989, mbasi që e dhashë deklaratën në favor të kërkesave të minatorëve. Edhe e nënshkrova unë, si ministër federativ. Deklaratën ta kisha dhënë veç si Muhamet Mustafa, pak u kanë ndryshe, por ministër federativ... Por Mikuliqi, interesant tha “Unë të kuptoj që e ke dhënë deklaratën”.
Edhe kur dul aty, kur shkova unë prej Kosovës, isha në Kosovë me disa kolegë, me një koleg slloven, e kam pasë Rado Bohinc, bile atë kanë deshtë me e dënue se lypi shtretër për minatorë, me çu më shumë se s’kishin ku me ra minatorët aty, edhe kur shkoj në mbledhje, qat ditë kur po shkoj unë, p’i shoh në rendin e ditës të mbledhjes paraprake, ish diskutu deklarata e jeme dhe tha Mikuliqi, kishte thënë shpërndajua të gjithëve, deklaratën, se unë ia çova Mikuliqit, në dy t’natës a një të natës, ia çova atij drejt në qendrën informative, dhe thashë drejt me ia çu kryeministrit deklaratën edhe mandej ai e ke shpërnda të nesrit në mëngjes aty dhe thotë: E keni pa deklaratën e Mustafës tonë, se ma bëjke “Mustafa”, Mustafës tonë, thotë ky është mendimi i tij. u Edhe ne as nuk do ta dënojmë as nuk do ta përkrahim.
As e dënojmë, as e përkrahim.
Mem pas vetë mua, i kisha thënë me u çu një letër dy kryesive..., Ai s’e kontestonte atë që lypsha unë, po mos me dalë publikisht, e di? Unë kisha hallin me ba presion me dalë minatorët, se është rrezik i madh, rrezik për luftë të përgjakshme ish aty, Serbia qato e lypke. Nejse mos me e zgjat ma tutje..., ishte situatë e vështirë, ajo në Federatë.
Po unë u ktheva me një dënim partiak, ata me përjashtim. Mirëpo më ndihmuan do shok sllovenë, ishte ai që thojke “centralna komiteja”.
Surroi: Janez?
Mustafa: Jo, nejse, s’o me randësi emri i tij. Ai ka qenë sekretari i Kryesisë së Partisë, edhe përgjegjës për organizatën e Partisë në federatë, se organizata e Partisë në federatë ishte me Kryesi, jo me Komitet të Beogradit.
Edhe ata s’mujshin me më dënu, pa ju thanë ai Kur u shku ai komisioni që dojke më m’denu, ky bile s’dojke me më denu, po thojke na po e kualifikojmë veprën, dënimin le t’ia japim në Prishtinë.
Unë s’pranojsha. Une këtu u jom, ju keni me dhonë dënimin, me e marrë në Prishtinë u bajke edhe ma zi Hajde, shkojmë te ai, te ai konsultohem. Ai thotë “Jo, krejt çka muni ju me i bo atij, jepjani një vërejtje ose parapërjashtim, ma së shumti.
Pse ai o dal publikisht, s’ka thënë kurrgjë, e ka thënë mendimin e vet.
Surroi: Është interesant, ju jeni gjeneratë e udhëheqësve të Rinisë në vite të ndryshme që ju zë ai vit bashkë. Domethënë jeni ti, Azemi, Isa ka qenë asokohe, po ashtu në qeveri, të Kosovës, Isa Mustafa, Rrahman Morina, i cili ka qenë me juve në rini...
Mustafa: Para neve ka qenë.
Surroi: Por ju zë, domethënë, ai vorbull bashkë.
Mustafa: Objektivisht, domethënë ishim të gjeneratave të ndryshme, po ishte një ndërrim i gjeneratave pak i sforcuar. Kishe po i hekim gjakovarët, apo e di a jo.
Unë shumë e kam pa të dëmshme atë punë dhe shumë e dëmshme ka qenë, domethënë kanë qenë interesat e ngushta antagoniste që më përngjajnë kajherë luftës së partive tona tash apo kupton ajo po këto kanë qenë përmasa më të vogla, po nëntokë kanë qenë gjithmonë latente, latente. Jau kemi pa sherrin.
Surroi: A ke kontaktuar me Rrahmanin?
Mustafa: Po.
Surroi: Edhe?
Mustafa: Me Rrahmanin kështu...
Surroi: Me Rrahman Morinën, po flasim.
Mustafa: Po për Rrahman Morinën kur erdhëm një grup i ministrave, na çoi Mikuliqi me ndihmu me stabilizu gjendjen gjatë grevës së minatorëve erdhëm aty dhe ish situata e randë... unë fola me Isa Mustafën, me Nik Lumezin, me Hajrullah Zaitin, do që i kisha pasë kolege në Qeveri, i kisha miq të tanë. Pse s’po japin dorëheqje? A ke fol me Rrahmanin? A keni fol me Rrahmanin? Valla, i kemi folë. Thashë po une du me shku me folë me Rrahmanin. Me shku me fol me të. Mos shko! Badihava e ki Edhe s’um lan me shku. Mendojsha me shku me folë. Edhe mandej pas deklaratës, pasi filloi procedura, më dënuan. Unë erdha këtu, tash u dufke diqysh m’u shkëputë, me e bo njëfarë premje, edhe them hajt ku me shku me folë, me shku me folë me do tjerë s’ishin të rëndësishëm, me shku me folë me serbë, a shkohet me folë me serbë në atë kohë. Hajde, po shkoj te Rrahmani.
Surroi: Kush ishin prej serbëve?
Mustafa: Ai ishte Toma Sekuliqi, ishin do qesi fare. Unë po shkoj te Rrahmani. Se me Rrahmanin ç’është e vërteta, unë e kisha goxha marrëdhënie të mira, po a din?
Surroi: Prej kohës së mëhershme.
Mustafa: Po jo edhe si ministra në Qeveri të Kosovës, për shembull unë Haki Shatrin dojsha me e ba ndihmësministër se punonte mirë, është që ndër ekonomisë të mirë që i kisha aty dhe po ish Shatri mbiemri, thashë mos po më pengojnë në fund atëherë.
Surroi: Për shkak të Xhaferit.
Mustafa: Për shkak të Xhaferit, e tyre ne krejt, dhe thashë veç i boj sherr njerit, thashë Rrahman a mundesh këtë njeri me ma kalu se po du me i bo ndihmësministër, tha ama e të këqyri, tha njëherë. E kqyri tha: Po ai tha nuk është ndonjë problem, tha për to, por shtypi i Beogradit e bën problem edhe i bëjmë sherr njerit, tha se përndryshe, po domethënë folsha me kështu
Surroi: Lirshëm.
Mustafa: Po e tash edhe kishim ne edhe kur shkova tash e thirra sekretaren. Unë po duke me ardhë te Rrahmani. Isha edhe me Isën bisedum. Isa më tha mirë o me shku. Edhe shkova me i kallëzu që unë s’du më kurrgjë me pas punë, shkurt e shqip, lëmni rehat. Shkova aty. Ai ish gëzu që po shkoj.
Shtatë ora une hala s’isha çu, po më thërret sekretarja e tij, hajde po të pret kryetari. Hajde. Unë u bona gati une hyna, tue dalë Sadik Vllasaliu. Hajde Muhamet, të kam pritë kam mendu që vjen ti ma herët te unë.
Këqyr tha për këtë grevën e minatorëve më mijëra telegrame, deklarata, s’u mbet kush,po kjo e jotja u kon si bombë, tha për neve dhe u kon ma e randa për shkak të pozitës naltë që ke pasë. Edhe për shkak të aftësisë tandë, që është dashtë me i kuptu.
Po ti ke gabu që s’je ardhë te unë, se unë ta kisha shpjegu situatën e s’kisha lanë me gabu ta kisha shpjegu që Azemi..., i thashë le, Rrahman, mos fol për Azemin, e njoh, thashë s’ki nevojë me folë. Unë e di kontekstin, e di deklaratën, ki të drejtë që po thua që s’jam ardhë me folë.
U dashtë me ardhë se kemi pasë raporte. U dashtë, ki të drejtë plotësisht. Mirëpo thashë unë kam folë me disa kolegë të mi, më kanë thënë mos shko, se veç e ngushton, se ai s’hjek dorë prej asaj dhe për qeta s’jam ardhë.
Jo anej-këndej, anej-këndej, po edhe në aty se nuk jemi idhnu... A po shkon drejtor këtu, a po shkon drejtor këtu, a po shkon.. A e din? Thash hiç asnjë.
Unë po shkoj në fakultet si profesor, isha pranu domethënë, po thashë veç me një kusht po shkoj edhe aty.
Cili o kushti?
I thashë: Unë e kam marrë një dënim atje partiak, e sende, po e thashë: Kjo organizata e partisë në qoftë se e çel tash këtë punë përsëri këtu mu diskutu, unë nuk shkoj aty se i ngushtoj kolegët e mi me folë aty dhe mandej nuk shkoj thashë hiç. Qato thashë, përndryshe thashë i kisha edhe disa mundësi me shku në Bankën Botërore me punu se ata të Bankës Botërore vishin tanë kohën te unë. Kisha mësu anglishten. Veç atë hair e kam pa prej qëndrimit në Beograd, kursi i SIV-it që u kanë ai, kursi i qeverisë për diplomatët, i kryva krejt pesë-gjashtë semestra. Edhe tani dojsha në fund të fundit me shku atje, po s’kisha qejf, se i kisha fëmijët, i kisha fakultetin, i kisha studentët, kalojsha mirë, super me ta, e thashë: Unë, në qoftë se bën qaty, në qoftë se e çelni, kallëzoni!
Hiq, unë po tërhiqem e s’shkoj.
“Ja”, tha. “A duhet me i thirrë unë ata?”
Thashë jo, jo, veç mos i pengo, thashë ti s’ki nevojë me i thirrë. Jo, tha, sa të jem une qetu s’guxon kush me e çelë atë punë
Surroi: Qekaq ka qenë biseda me të. Pse ta merr mendja u bë ajo kthesë e madhe e tij?
Mustafa: Ka qenë shumë interesant, ti e di se edhe vetë i ke përcjellë atëherë, bile kur më kanë dënu që atëherë jemi taku më doket...
Surroi: ...në Beograd
Mustafa: ...në stacion të autobusave edhe ti më tha: A ja nisi, shtypi i Beogradit kundër teje, thashë: Ja nisi, jam përgjegjë. Qito ta kanë botu, s’kanë me ta botu ma asnjë. Edhe qashtu doli faktikisht.
Surroi: Pse bëri kthesën Rrahmani?
Mustafa: Rrahmani... nuk po di, diçka ka pasë ndonjë hall të madh. Po edhe si disa njerëz tjerë kanë mujt mos me kuptu kontekstin që politika e Titos herë do kurdo nuk mund me dështu krejt, edhe mandej e kthej në gjendjen e përparshme, ka pasë disa njerëz që kanë qenë naivë në këtë situatë.
Edhe ai mendoj që nuk ka, ai ka qenë djalë shkodran, që thojshim na, trim me tona e krejt, mirëpo nuk ka qenë bash naj analist i hollë i situatave e problemeve, plus ka mujt me qenë edhe naj shantazh. Ai e ka pasë grua një punëtore të policisë në nivelit të lartë edhe mandej nuk po aludoj se keq o me folë, nuk di a ka pasë faj gruaja e tij, por, supozimet po të thom.
Mirëpo Rrahmani kaloi shumë keq, në të vërtetë është dëm, sepse dëmi i madh, sepse është varrosë qysh është varrosë, ku është varrosë; edhe e dyta...
Surroi: Më i madh dëmi është fakti që në momentet kritike ai u drejtua krejt kundër Kosovës.
Mustafa: Po, po. E hapi derën. U hap dera. Po edhe para, filloi me u hapë në Serbi dera, aty pak në Komitetin e Prishtinës qata ishin u kthyen do njerëz të Dushkut që i patëm hjekë, edhe ata i lejojshin të Lidhjes së Komunistëve Serbisë me ardhë në terren.
Surroi: Meqenëse po afrohemi te fundi i këtij episodi, është pyetje e cila ndoshta na çon tek episodi i ardhshëm i bisedës sonë të këndshme edhe frytdhënëse, është fakti i rolit të intelektualit.
Janë një numër intelektualësh që në atë moment dalin dhe na thonë ndryshimi kushtetues i Serbisë kurrgjë s’na bënë neve, ose çfarë e kërkon Serbia?
Mustafa: Po, fatkeqësisht po. Kemi pasë dy a tre, po edhe të tjerët kanë bo zhurmë në diskutime publike. Po ka qenë një situatë domethënë e çuditshme.
Surroi: Ka qenë një papërgjegjësi intelektuale.
Mustafa: Nuk është pritë ashtu, po edhe ata kanë pasë këtë solucion, që të kalojmë këtë farë rrufeje. Sikur kur i dënojshin partiakisht Xhevdet Hamzën, Xhevdet Pulën, e Ymer Pulën, këta të vjetrit udhëheqësit... hajt se jeta janë pensionerë.
Edhe këtu, edhe aty domethënë edhe ata kanë thanë, tash, bile njeni ka folë, mos t’ia përmendi emrin, ka qenë ekspert i mirë i Kushtetutës, në mbledhjen kur është aprovu, veç njëmbëdhjetë deputetë kanë vepru kundër ndryshimit haptas, domethënë, edhe ai u çu foli e tha çfarë e tha, këqyre, edhe pse intimisht mendoj që është problematike, por mendoj që Partia nuk gabon dhe Partia ka me asnjë shtytëse dhe është interesant që qat’herë u kon edhe ajo kur më merrshin në pyetje, dhe kur u kry krejt, edhe dy pyetje u kishte lyp KOS-i, a bon edhe dy pyetje allahile? Thashë ban. Çka mendon për ndryshimet kushtetuese? Ish bo, ish kry ajo punë, ishin aprovu ato.
Dhe çka mendon për ndryshimet që janë bo? Thashë po këqyre, ato janë bo tash... çka mendoj..., mirëpo, thashë, unë po ju them që në qoftë se ato ndryshime përdorën për me e zvogëlu autonominë e Kosovës situata ka me deterioru dhe ka me qenë shumë e dëmshme jo veç për Kosovën, por për krejt Jugosllavinë.Thashë u ba ajo punë, u kry. Ama, qashtu edhe ndodhi, dhe 1990-n ata menjëherë e
shkuan... hajde mos të zgjatim shumë se kemi edhe tema tjera.
Surroi: Kemi edhe tema tjera po i vazhdojmë herën tjetër.
Mustafa: Po pyetjet kur po të bëj unë?
Surroi: Javën tjetër! Faleminderit Muhamet. Mirupafshim!