Në intervistën e realizuar në vitet ‘90 nga Susannah Hunnewell dhe Ricardo Augusto Setti, shkrimtari Mario Vargas Llosa flet për mëngjesin e rehatshëm që kalon në zyrë gjatë gjithë javës. Në vjeshtën e vitit 1988, megjithatë, ai vendosi ta ndërpresë këtë orar për të kandiduar si kandidat i partisë Libertad për president në Peru. Vargas Llosa kishte kohë që fliste për politikën peruane, duke e bërë atë temë të romaneve të tij. Deri në kohën kur konkurroi për president, ai nuk i kishte përfillur asnjëherë sugjerimet për të kandiduar për poste politike. Gjatë fushatës u gjet në pozitë të vështirë përballë boshllëkut emocional dhe retorikës që përshkon gjuhën e politikës zgjedhore. Pas zgjedhjeve shumëpartiake, ai humbi në balotazh nga Alberto Fujimori, më 10 qershor 1990. Kjo intervistë – që vjen në pjesën e tretë – në mesin e shumë intervistave të tij, paraqet në mënyrën më të plotë profilin e shkrimtarit Vargas Llosa, i cili vdiq më 13 prill të këtij viti
Çfarë mendoni rreth vazhdimësisë së keqkuptimeve që karakterizojnë Canudos (ku 1897, një grup i madh i fshatarëve të pakënaqur të udhëhequr nga predikues mesianik Maciel Antonio pushtuan këtë qytet në Sertoa braziliane të Bahias v.j.): partizanët republikanë shihen si rebelët që turbullojnë monarkinë dhe imperializmin britanik, ndërsa rebelët vetë besonin se ishin duke luftuar djallin. Mund ta quajmë këtë një metaforë për ideologji?
Mario Vargas Llosa: Ndoshta këtu qëndron vlera e Canudos për një amerikano-latin, sepse verbëria reciproke prodhuar nga një vizion fanatik i realitetit është ajo që na ndalon për t’i parë kontradiktat ndërmjet realitetit dhe vizioneve teorike. Tragjedia e Amerikës Latine është se, në pika të ndryshme të historisë, vendet tona kanë gjetur veten të ndarë dhe në mes të luftërave civile, represioneve masive, masakrave si ajo në Canudos, për shkak të së njëjtës verbëri reciproke. Ndoshta një nga arsyet që unë isha i hipnotizuar nga Canudos është që kjo dukuri aty mund të vërehet në miniaturë, në laborator, si të thuash. Por me sa duket, ky është një fenomen i përgjithshëm: fanatizmi dhe intoleranca peshojnë rëndë në historinë tonë. Nëse është kryengritje mesianike, rebelim socialist apo utopik, apo luftë midis konservatorëve dhe liberalëve. Dhe në qoftë se nuk bëhet fjalë për anglezë, atëherë janë imperialistët Yankee, ose Freemasons, apo djalli. Historia jonë ka qenë e shënuar nga paaftësia jonë për të pranuar mendime të ndryshme.
Në Mayta dhe Lufta e Fundit të Botës, ju thatë se keni kërkuar njohuri të plota mbi të vërtetën. A mund ta shpjegoni?
Llosa: Për të sajuar diçka, unë gjithmonë duhet të filloj nga një realitet konkret. Unë nuk e di nëse kjo është e vërtetë për të gjithë shkrimtarët, por mua gjithmonë më duhet trampolina e realitetit. Kjo është arsyeja pse unë bëj kërkime dhe vizitoj vendet ku zhvillohet veprimi, e jo, se kam për qëllim thjesht për të riprodhuar realitetin. Unë e di se është e pamundur. Edhe nëse do të kërkoja një gjë të tillë, rezultati nuk do të ishte i mirë, kjo do të ishte diçka krejtësisht e ndryshme.
Në fund të romanit Mayta, transmetuesi na tregon se personazhi kryesor, tani pronar i një bari, ka probleme të kujtojë ngjarjet që janë kaq të rëndësishme për transmetuesin. Ka ndodhur kjo me të vërtetë? A ka ekzistuar me të vërtetë ky njeri?
Llosa: Po, ai ekziston, edhe pse nuk është pikërisht ashtu si në libër. Kam ndryshuar dhe shtuar shumë. Por, në pjesën më të madhe, karakteri korrespondon me dikë që ishte dikur një militant trockist dhe që u burgos disa herë. Për ta shkruar kapitullin e fundit, shkova ta takoja dhe më ka habitur fakti se kur jam takuar me të, për jetën e tij unë dija më shumë se vetë ai. Ai tashmë kishte harruar shumë fakte dhe unë i tregoja gjëra që ai nuk i kishte ditur. Mendoj se kapitulli i fundit është i rëndësishëm sepse e ndryshon kuptimin e plotë të librit.
Na tregoni rreth Pedro Camacho në Teze Julia dhe skenaristi që shkruan seriale për radio dhe nis rrëmujën në roman.
Llosa: Pedro Camacho kurrë nuk ka ekzistuar. Kur kam filluar të punoj për radio në të pesëdhjetat e hershme, e dija se ishte një njeri i cili ka shkruar radio-seriale për Radion Qendrore në Lima. Ishte një personazh real që funksiononte si një lloj makine e shkrimit: ai shkroi episode të panumërta me lehtësi të pabesueshme, mezi gjeja kohë për t’i rilexuar ato që shkruante ai. Unë kam qenë absolutisht i hipnotizuar prej tij, ndoshta sepse ai ishte shkrimtari i parë profesionist që kam njohur ndonjëherë. Por ajo që me të vërtetë më habiste mua ishte bota e gjerë që dukej sikur ikte prej tij si një tym, dhe unë u mahnita absolutisht nga ai kur filloi të bëjë atë që Pedro Camacho ka bërë në libër. Një ditë u ul dhe shkroi tregime që ishin një përzierje e skenareve dhe letrave të dëgjuesve që shfaqnin parregullsi të karaktereve që udhëtojnë nga një tregim në tjetrin. Kjo është ajo që ma dha idenë për “Teze Julia dhe skenaristi”. Por natyrisht, karakteri në roman shkon nëpër transformime të shumta; ai ka pak të bëjë me modelin e tij, i cili kurrë nuk është çmendur. Unë mendoj se ai u largua nga stacioni, mori një pushim… Fundi ishte shumë më pak dramatik sesa në roman.
A nuk ka edhe një lloj metagjuhe në roman në kuptimin që Varguitas, i cili është modeluar nga ju, jeton një jetë qesharake si jetët e karaktereve të serialeve të Camachos?
Llosa: Ashtu është. Kur kam shkruar “Teze Julian”, unë mendova se e bëra vetëm për të treguar historinë e Pedro Camachos. Kisha hyrë në roman kur kuptova se rrëfimi ishte kthyer në një lojë mendore dhe nuk do të ishte shumë i besueshëm. Dhe, siç e kam thënë edhe më parë, unë kam një lloj manie të realizmit. Pra, në sfond të absurditetit të historisë së Camacho Pedros, vendosa të krijoja një tjetër subjekt më realist që romani të ankorohej në realitet. Dhe unë isha duke jetuar një ngjashmëri me personazhin tim – kam përfshirë shumë histori personale nga martesa ime e parë dhe e kam kombinuar atë me të tjera, duke shpresuar të krijoj një opozitë mes dy botëve, fantastike dhe dokumentare. Derisa po shkruaja e kuptova se ishte e pamundur ta shmangia jetën time, ngaqë gjatë krijimit gjithmonë, edhe kundër vullnetit të autorit, në vepër depërton një aluzion i realitetit. Historia personale u bë si në kllapi, si të tjera. Gjuha vetë është e aftë për ta transformuar realitetin. Pra, historia e Varguitas ka elemente autobiografike, por të ndryshuara thellësisht.
Në disa artikuj të viteve të fundit, ju keni bërë pohime që duken shumë pesimiste. Në 1982, për shembull, ju keni shkruar: “Letërsia është më e rëndësishme se politika. Shkrimtarët duhet të jenë të përfshirë në politikë vetëm për t’i kundërshtuar skemat e rrezikshme”. A nuk është ky një vizion pesimist për atë që politika mund të bëjë në lidhje me përparimin?
Llosa: Jo. Unë do të thosha se letërsia ka më shumë për të bërë sesa politika, një shkrimtar letërsinë dhe politikën nuk mund t’i barazojë pa dështuar, si shkrimtar dhe ndoshta edhe si politikan. Duhet ta dimë se veprimi politik është mjaft kalimtar, ndërsa letërsia është e përjetshme. Askush nuk shkruan libër për ditën e sotme, por që të ushtrojë ndikim në të ardhmen, dhe koha luan rolin e saj, e cila është pak a hiç në favor të veprimeve politike. Megjithatë, ashtu siç kam thënë, unë nuk ndalem së gjykuari klimën politike ose duke implikuar veten në atë që shkruaj dhe atë që bëj. Unë besoj se një shkrimtar nuk mund t’i shmanget përfshirjes në politikë, veçanërisht në vende që janë miniera të problemeve dhe situata ekonomike dhe sociale shpesh ka pasoja dramatike. Është shumë e rëndësishme që shkrimtarët të veprojnë në një mënyrë apo një tjetër, të japin kritika e ide, dhe ta përdorin imagjinatën e tyre për të kontribuuar në zgjidhjen e problemeve. Unë mendoj se është e rëndësishme që shkrimtarët të tregojnë – ashtu siç bëjnë të gjithë artistët – rëndësinë e lirisë për shoqërinë si dhe për individin. Drejtësia, të cilën ne të gjithë e dëshirojmë në shtet, nuk duhet të bëhet e distancuar nga liria, dhe ne kurrë nuk duhet ta pranojmë idenë se liria duhet të sakrifikohet në emër të drejtësisë shoqërore ose të sigurisë kombëtare, siç bëjnë totalitarët nga e majta ekstreme dhe reaksionarët nga e djathta ekstreme. Shkrimtarët e dinë këtë, sepse ata çdo ditë merren me lirinë që është e nevojshme për krijimin, për vetë jetën. Shkrimtarët duhet ta mbrojnë lirinë e tyre si një domosdoshmëri.
Por unë citova deklaratën tuaj për qëndrimin pesimist në atë që politika mund të bëjë. Sa duhet dhe sa mundet shkrimtari të jetë një opozitë?
Llosa: Unë mendoj se është e rëndësishme që shkrimtarët të marrin pjesë, të japin gjykime, dhe të ndërhyjnë, por jo në atë masë sa ta lejojnë politikën ta pushtojë sferën letrare, ta shkatërrojë domenin krijues. Kur ndodh kjo, ai vret shkrimtarin, duke e bërë atë asgjë më shumë se një propagandues.
Si është e mundur që një shkrimtar i cili ka treguar gjithmonë një mosbesim të madh ndaj politikës, u bë kandidat për president të Perusë, në zgjedhjet 1990?
Llosa: Ndonjëherë vendi ndodhet në gjendje të jashtëzakonshme, në një luftë, për shembull, ku nuk ka alternativë. Situata sot në Peru është katastrofike. Ekonomia është duke u fundosur. Inflacioni ka arritur rekord. Gjatë dhjetë muajve të parë të vitit 1989, popullsia e ka humbur gjysmën e fuqisë së saj blerëse. Dhuna politike është bërë ekstreme. Ne nuk duhet ta humbim këtë shans për të rivendosur atë për të cilën kemi luftuar këto vitet e fundit: reformën liberale dhe krijimin e një ekonomie të tregut të pasurive. Të gjitha këto arsye kanë bërë që të kapërcej rezervat që kam pasur ndaj politikës dhe të përfshihem në luftën politike, por ky kishte qenë iluzioni im tepër naiv.
Si shkrimtar, cila mendoni se është cilësia juaj më e madhe dhe faji juaj më i madh?
Llosa: Unë mendoj se cilësia ime më e madhe është këmbëngulja: jam i aftë për të punuar jashtëzakonisht shumë dhe për të marrë nga vetja më shumë se ç‘kam menduar. Faji im më i madh, unë mendoj, është mungesa ime e besimit, e cila më hakmerret jashtëzakonisht shumë. Një roman më merr tre-katër vjet për ta shkruar – dhe kam shpenzuar pjesën më të madhe të kohës duke dyshuar në vetvete. Kurrë nuk jam përmirësuar, vazhdimisht jam autokritik dhe kam më pak besim. Ndoshta kjo është arsyeja pse unë nuk jam badihavaxhi: ndërgjegjja ime është shumë e fortë. Unë e di se do të shkruaj deri atë ditë kur do të vdes. Shkrimi është në natyrën time. Unë jetoj jetën time sipas punës sime. Në qoftë se nuk do të shkruaja, do t’i hidhja trutë në erë, pa asnjë fije dyshimi. Unë dua të shkruaj shumë libra, shumë më shumë dhe shumë më të mirë. Unë dua që të tregoj aventura më interesante dhe më të mrekullueshme se ato që kam treguar tashmë. Refuzoj ta pranoj mundësinë që vitet e mia më të mira janë pas meje, dhe nuk do ta pranoja atë edhe nëse më sillni dëshmi.
Intervistuesi
Pse shkruani?
Llosa: Shkruaj sepse nuk jam i lumtur. Shkruaj sepse kjo është mënyra për ta luftuar pakënaqësinë.
Nga anglishtja: Ag Apolloni
