Legjendat në epos, Gjergj Elez Alia dhe përpjekjet për autonomi

Nëpërmjet personazheve në eposin shqiptar zbërthehen legjenda e hyjni. Por heroi Gjergj Elez Alia kërkon trajtim të veçantë për shkak të rëndësisë së tij. Gjetjet e mia tregojnë se ky është i bazuar në legjendën e Shën Gjergjit, dhe persekutimit dioklecianik. Megjithatë, legjenda e tij është modifikuar gjatë shekullit të gjashtë. Heroi përfaqëson konfliktin qendër-periferi dhe përpjekjet për autonomi, si dhe lëngimin e njerëzve nga murtaja e Justinianit, dhe lëngimin e tokës nga vyshkja e natyrës

Budaline Tali

Mbreti got/gothik Baduila/Totila është frymëzim për Talin (Martindale, 1971). Supozohet se Totila ishte vrarë në betejë nga udhëheqësi i gepidëve, Asbadi, me një goditje me heshtë dhe ishte varrosur në Kaprae (Caprae). Ka ekzistuar edhe një vendbanim i quajtur Budalia afër Sirmiumit, që mund të ketë ndikuar në emërtim të këtij personazhi.

Llabutani

Personazhi epik, Llabutani, paraqet një rast të rëndësishëm sepse, emri Llabutani ka gjasa të rrjedhë nga një amalgamë e një hyjnie vendase ujore dhe nga emërtimi i ushtarëve romakë kufitarë, Limitanei. Ky paraqitet si Krajl Llabutani dhe si Llabutani i Krajlit. Versioni i parë sugjeron se emri mund të ketë lidhje me fjalën Llab, që paraqitet në hidronime dhe toponime (Llap, Llabjan, Llapashticë). Boeglin sugjeron se kjo pjesëz ka lidhje me etnonimin e Labeatëve. 

Përkujtojmë se labeatët kishin monedhat e tyre me legjendën Labiatan, duke paraqitur një anije ilire me koka gjarpërinjsh. Në mitologji, ka lidhje të fortë mes gjarpërinjve/dragonjve, lumenjve dhe shpellave. Pra, Llab/Llabutan mund të përfaqësojë një hyjni mashkullore (dragua) të ujërave/natyrës, ngjashëm siç Lubia përfaqëson një hyjni femërore të ujërave/natyrës. Në këngën “Halili merr gjakun e Mujit”, heroi e vret Llabutanin pranë një shpelle dhe deklaron se do ta zvarritë në shtretër të lumenjve (“zhag me ngreh … n’për zalle”). Përveç, kësaj ai e merr vajzën e tij, princeshën. Pra kënga ka ngjashmëri me legjendën e njohur shqiptare të heroit/drangonit që lufton me kuçedrën për të çliruar ujërat, dhe shpëtuar një princeshë. Këto pra janë reflekse shqiptare të mitit indo-evropian të luftës mes heroit dhe dragoit që ka zaptuar ujërat dhe princeshën/gjedhet (Osborn, 2015).

Kënga në fjalë mund t’i referohet edhe sulmit, të udhëhequr nga Kalluku, të ushtrisë romake/ilire mbi gepidët, që ndodh në vitin 539 (Martindale, 1971). Këtu “çlirimi i lumenjve” ka kuptim sepse gepidët kontrollonin Sirmiumin, dhe kalimin e Danubit dhe Savës, nga ekspeditat barbare në Iliri. Princesha Rusha, me gjasë i referohet princeshës gepide Rosamund, e cila me siguri ende nuk kishte lindur në atë kohë (pra bëhet fjalë për sinkronizim). Edhe titulli i këngës ka kuptim, sepse sulmi i Kallukut ndodh tre vjet pas vdekjes së Mundit. Gjithashtu kënga përmban elemente mitologjike që kanë të bëjnë me identifikimin e plagosjes së mbretit si përfaqësim i shkretimin të tokës që e shohim edhe në ciklin arturian. Pra, lëngimi i Mujit, paraqet shkretimin e tokës nga ndryshimet klimatike (reja vullkanike) e vitit 536. Për më tepër plagët e Mujit mund t’u referohen plagëve të viktimave të murtajës bubonike (Murtajës së Justinianit). Sa i përket Rosamundës, ajo merret nga mbreti lombard Alboini, pas vrasjes së babait të saj, mbretit gepid, Kunimundit në vitin 567. Kështu që kjo këngë rrëfen edhe luftën mes dy mbretërive barbare/gjermanike, ku Halili identifikohet me Alboinin (shih edhe Shuka, 2015).
Versioni i dytë, Llabutani i Krajlit, u  përafrohet më shumë ushtarëve kufitarë, limitanei. Është e kuptueshme që ushtarët kufitarë shiheshin si armiq që duhet nënshtruar gjatë sulmeve.

Identifikimi i rojave të kufirit me dragonjtë që kontrollojnë lumenjtë, po ashtu është i logjikshëm kur dihet se ishin lumenjtë që kryesisht si kufij, sidomos Danubi. Po ashtu, paraqitja e Llabutanit/limitanei si antagonistë mund të nënkuptojë se kënga është krijuar në periudhën kur Mundi ishte në konflikt me perandorinë romake.

Sminaniq Ilija

Antagonisti Sminaniq Ilija/Alija (Smilaliq Alija, Smililiq Ilija, Smiliq Alija/Ilija, Smililiç Savi), mund të thuhet se është i frymëzuar nga Flavius Sabinianus (Sabiniani), konsull i perandorisë romake dhe më vonë nga viti 508 gjeneral i Ilirikumit (Martindale, 1971). Mundi kishte fituar një betejë të përgjakshme ndaj Sabinianit dhe një ushtrie të madhe bullgare në vitin 505, me ndihmën e gjeneralit ostrogot Picia (Pitzias). Pra bëhet fjalë për periudhën kur Mundi ishte i pavarur, dhe nuk ishte futur në shërbim të perandorisë romake dhe shihej nga ajo si kërcënim.

Gjithashtu, bashkëpunimi me ostrogotët shënon fillimin e futjes në shërbim të Mbretërisë Ostrogote. Beteja kishte ndodhur në Horreum Margi (sot Qupria në Serbi) pranë lumit Margus/Morava (Sarantis, n.d.).

Kënga titullare e tij është “Muja e Smililiq-e Ilija”, me të cilën ka ngjashmëri edhe kënga “Qupërliq Veziri e Smililic-e Savi”, ku përveç emrit të protagonistit, ka edhe referencë të drejtpërdrejtë për qytetin e Quprisë, por edhe nëna e tij quhet Qupria. Kënga titullare është mjaft e rëndësishme për shkak të përmbajtjes së pazakontë të saj. Së pari, ka të dhëna gjuhësore ku përdorët fjala motër si sinonim për fjalën nënë; gjithashtu përdoret herë versioni i emrit Ilija e herë Alija në të njëjtën kohë, duke ofruar më shumë evidencë për lidhjen mes këtyre dy emrave (shih Gjergj Elez Alija). Së dyti ka të dhëna mitologjike, ku referohet një hyjneshë amnore, Nana, e cila quhet edhe Motër; referohen “t’lumet” pa u përmendur zanat apo orët, si dhe fluturimi i kalit nga “t’lumet”. Së treti ka potencialisht të dhëna etnografike, ku Muji e “pret” armikun e robëruar për të festuar lindjen e djalit. Dhe së katërti, potencialisht kënga na ofron të dhëna biografike për Mauricin, birin e Mundit, i cili sipas kësaj legjende duhet të ketë lindur në vitin 505, meqenëse beteja ka ndodhur në këtë vit. Kjo, nëse është e vërtetë, nënkupton që Maurici (Omeri), ka qenë 30-vjeçar kur ka vdekur në betejën e Salonës më 536 t.e.s.
Kënga mund të përmbajë një ndikim të fortë gjermanik. Së pari, gjuhësisht, kemi referimin e nënës si motër, që ngjason me muoter (nënë) të Gjermanishtes së Vjetër të Lartë. Pastaj, kemi përshkrimin e skenës pas betejës ku vend prominent kanë korbat, “t’lumet”, dhe kali që ato e bëjnë të fluturojë. Mitologjikisht, këto elemente përputhen me traditën gjermanike të ndërlidhjes së korbave dhe valkyrive me fushëbeteja, ku valkyrit i zgjedhin heronjtë e vrarë për t’i dërguar në Valhalla. Kali fluturues dhe flijimi njerëzor (sakrifica humane, “prerja” e të robëruarit), si dhe korbat dhe valkyritë janë elemente të kultit të Odinit (Abram, 2011). Për më tepër, kemi potencialisht edhe referimin e një hyjneshe gjermanike si Nëna e Tokës (apo Nëna e Zotave) që është identifikuar me hyjneshën gjermanike Nerthus, e quajtur edhe Herta (Hertha). Ky emër është me rëndësi, sepse Mundi kishte selinë në qytetin e Hertës. Paralelisht, te kënga e mëvonshme “Qupërliq Veziri e Smililic-e Savi”, kemi nënën e heroit Qupria, dhe qytetin Qupria, prej të cilit e merr emrin edhe heroi Qupërliq. Pra kemi një lidhje mes vendit, heroit dhe hyjneshës amnore, e cila te kënga e parë ndërhynë drejtpërdrejtë në fatin e heroit. Për më tepër, te kënga me temë të ngjashme “Gjergj Elez Alija Kundër Smiliq Alisë”, nëna e heroit përshkruhet si të ishte kuçedër, e cila është hyjni që e kontrollon motin dhe ujërat, që ngjason me funksionin e Frau Holles gjermane, që konsiderohet si pasardhëse e Nanës së Tokës; dhe gjithashtu i jep kuptim më domethënës komandës së Nanës te kënga “Muja e Smililiq-e Ilija” për “t’lumet” që ta shërojnë Mujin me ujë të krojeve.

Në bazë të informatave të mësipërme mund të thuhet se kënga është një nga këngët më të hershme të Ciklit Mujovian. Gjithashtu, ndikimi i elementeve të mitologjisë gjermanike, mund të jetë indikacion i pranisë së fortë gjermanike/gepide në ushtrinë e Mundit, që do të ishte e logjikshme sepse ai ishte princ gepid. Po ashtu, për shkak se kënga u referohet informatave që nuk gjenden në vepra të shkruara si ato të Prokopit, implikimi është se kjo këngë është kompozuar nga dikush në rrethin e ngushtë të Mundit, ose pjesëtarë të ushtrisë së tij, e jo domosdo nga dikush me qasje në veprat të shkruara. Pra bëhet fjalë për rol të ushtarëve dhe/ose oborrtarëve në formimin e eposit. Gjithashtu, të dhënat e mësipërme e sugjerojnë mundësinë se kjo këngë ka qenë e kompozuar fillimisht në gjuhën gjermanike ose njëkohësisht në gjuhën gjermanike/gepide dhe shqipe të vjetër.

Mbreti

Në disa këngë e gjejmë personazhin e Mbretit. Ky është i frymëzuar nga Perandori Justinian, por edhe në perandorë të tjerë të Perandorisë Romake. Këtu duhet theksuar dikotominë mes titullit Mbret (që rrjedh nga fjala Imperator, pra perandor) dhe titullit Kral që e mbajnë mbretërit e “Krajlisë”. Kjo korrespondon me gjendjen historike ku mbretërit e shteteve të reja barbare e quanin veten “rex” dhe kërkonin legjitimim nga perandori romak. Mbreti kryesisht paraqitet në këngët që flasin për ftesën e Mujit në Kostandinopojë, e të cilat këngë u referohen trazirave Nika, ku madje paraqitet edhe figura qyqare e mbretit duke u fshehur, ngjashëm me ngjarjet historike (Procopius, 2019).

Gjergj Elez Alia

Heroi Gjergj Elez Alia kërkon trajtim të veçantë për shkak të rëndësisë së tij. Gjetjet e mia tregojnë se ky është i bazuar në legjendën e Shën Gjergjit, dhe persekutimit dioklecianik. Megjithatë, legjenda e tij është modifikuar gjatë shekullit të gjashtë. Heroi përfaqëson konfliktin qendër-periferi dhe përpjekjet për autonomi, si dhe lëngimin e njerëzve nga murtaja e Justinianit, dhe lëngimin e tokës nga vyshkja e natyrës. Në të njëjtën kohë duhet të eksplorohet lidhja e figurës së bajlozit me figurën mitologjike të bollës dhe balaurit (dragoit dak që u bë simbol i perandorisë romake, sepse valëvitej nga ushtria). Pra bajlozi përfaqëson dragoin që e vret Shën Gjergji, e që supozohet që përfaqëson perandorinë romake dhe paganizmin (Mackley, 2011).

Duhet theksuar se legjenda e Shën Hilarionit që e vret bollën që del nga deti në Epidaur, Iliri, ka shumë ngjashmëri me legjendën e Gjergj Elez Alisë. Gjithashtu, lufta ndaj bajlozit (që del nga deti) mund të ketë qenë përfaqësim i rezistencës fillestare ndaj perandorisë romake në Iliri. Sa i përket emrit, Gjergj është identik me Shën Gjergjin; Elez, del edhe si Lez në epos, dhe kjo përputhet me qytetin e Shën Gjergjit Lod/Lydda; kurse Alija është përdor në periudhën otomane për profetin Shën Elijah, që njihet edhe si Ilija. Në mesjetë ka pasur një bashkëdyzim të legjendave të dy shenjtorëve, Shën Gjergj dhe Shën Elijah dhe kjo e shpjegon amalgamën e emrit. Sa i përket motrës së tij dhe vdekjes në të njëjtën kohë, kjo përputhet me legjendën e Shën Gjergjit që thotë se pas torturave të tij, gruaja e Dioklecianit, Aleksandra, e përqafon Shën Gjergjin, konvertohet në krishterizëm dhe të dy vdesin në të njëjtën kohë (Christensen-Ernst, n.d.). Propozoj që Cikli Gjergjian duhet të trajtohet si cikël i veçantë i eposit, për shkak të origjinës dhe modifikimit të tij.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë