“Sepse arti, ndryshe nga një tiran, nuk pranon mëshirë, por vetëm jep mëshirë”, shkruan Kadare te “Kur sunduesit grinden” dhe këto fjalë të fuqishme përfshijnë jo vetëm rrjedhën e romanit dhe kurorën e karrierës së tij, por gjithashtu qëllimin, ashtu siç e sheh ai, të artit në përgjithësi
“Arti nuk përfundon asnjëherë”, siç thotë Paul Valéry, ai vetëm mund të braktiset. Në epokën digjitale, muzikantët dhe regjisorët e filmit janë ata që më së shumti kanë vërtetuar vazhdimisht këtë deklaratë të poetit francez me remikse, aranzhime dhe shpeshherë me ribotime. Por është shumë më pak e zakonshme për autorët (përveç Walt Whitmanit) të rishikojnë apo ndryshojnë ndjeshëm punën që është braktisur te botuesi, megjithëse disa rishikime të dyshimta kanë ngjarë në kohëve të fundit për shkak të presionit publik dhe papërgjegjshmërisë redaktoriale. Shkrimtarët ndjekin rregullisht punën e tyre në ndarjet e mëtejshme, megjithatë, duke transportuar një histori ose personazh në një kohë ose vend tjetër. Në vitin 2019, Margaret Atwood, e cytur nga ngjarjet reale (dhe ndoshta nga kontratat televizive), u kthye prapa në Gilead në librin “The Testaments”, një vazhdim i veprës së saj klasike “The Handmaid’s Tale” të vitit 1985. Dhe së fundmi, në mars të vitit 2023, “Minority Report” nga Mary Gaitskill rikthente protagonisten e tregimit të saj të vitit 1988, “Secretary”, duke rikontekstualizuar ngjarjet e atij libri të mëparshëm në dritën e normave të zhvilluara kulturore. (Gaitskill e eksploroi me kujdes arsyetimin e saj në të dyja vendet, “The New Yorker”, ku e botoi tregimin e ri dhe në Substackin e saj personal).
Ismail Kadare nga Shqipëria u kthye për herë të parë te vepra e mëhershme, romani “Pasardhësi” të vitit 2003, një vazhdim i “Vajza e Agamenonit”, e shkruar në vitin 1985, megjithëse nuk do të botohej deri në vitin 2003. Një roman më i hershëm, që paraqiste dehumanizimin e tmerrshëm banal të jetës pas pothuajse katër dekadave të regjimit stalinist të Enver Hoxhës, ishte një nga shkrimet e pakta të padisponueshme që Kadare e maskoi si përkthime të romaneve gjermane dhe i dërgoi jashtë Shqipërisë në mes të viteve ‘80 me ndihmën e botuesit francez, Claude Durand, i cili i fshehu ato në një bankë në Paris. Në vitin 1990, pesë vjet pas vdekjes së Enver Hoxhës dhe pak para rrëzimit të qeverisë komuniste të Shqipërisë, Kadare kërkoi dhe iu pranua azili në Francë. Prej aty në vitin 2002, ai ktheu insinuatat dhe metaforat mitologjike të “Vajza e Agamenonit” në satirën e egër, “Pasardhësi”. Përkthimet anglisht të të dy romanëve janë bërë nga David Bellos, i cili punoi me versionet franceze, një model që u përsërit me disa prej romaneve të Kadaresë. Vazhdimësia e shkëlqyer e rishikon ngjarjen bosht të romanit të parë nga perspektiva e ngushtë e lidhur me qeverisjen e Hoxhës, duke e shënjestruar drejtpërdrejt liderin si një paranojak që flet prapa “jashtëzakonshmërisë së syve të verbër”, përderisa ai mposht “armiqtë” në rrethin e tij të ngushtë.
Në moshën e tij të vonë tetëdhjetëvjeçare, Kadare ka shkruar “Kur sunduesit grinden” (botuar në anglisht me titullin “A Dictator Calls” një roman tjetër që rikthen veprimtarinë e tij të mëhershme dhe të kaluarën e tij. Megjithëse nuk është një vazhdim i plotë, kjo vepër e fundit është në linjë të drejtë me romanin e tij të mëparshëm “Muzgu i perëndive të stepës” (1978), bazuar në kohën e tij të kaluar në Moskë prej vitit 1958 deri në vitin 1960. Libri i ri, në përkthimin e jashtëzakonshëm në anglisht të John Hodgson, gjithashtu ka parasysh trashëgiminë e Kadaresë dhe trashëgimitë e atyre që janë detyruar të punojnë nën hijen e një sistemi politik që kërkon të kontrollojë zërin dhe të përcaktojë fatin e tyre. Ka momente vërtet brilante në “Kur sunduesit...”, por në përgjithësi i mungojnë pikat e qëndrueshme kulmore dhe ritmi dramatik i veprave të tjera të Kadaresë, siç janë ”Pasardhësi” dhe “E penguara: Rekuiem për Linda B.” (2009). Pjesë e kësaj jokonsistence është edhe fakti se romani duket se nuk është në gjendje të vendosë plotësisht se çfarë është duke tentuar të paraqesë, duke lëvizur midis introspeksionit të thellë, teorisë letrare, autobiografisë dhe hetimit historik. Pjesa më e madhe e shembujve letrarë të romanit janë të marrë nga panteoni i shkrimtarëve të mëdhenj rusë, të cilët i ka rivizituar më shumë se kurrë, që nga pushtimi rus i Ukrainës në shkurt të vitit 2022. Dhe ndërsa “Kur sundimtarët grinden” është në përputhje me momentumin aktual në vlerësimin e këtyre shkrimtarëve dhe në diskutimin rreth rëndësisë së kontrollimit të narrativit personal të një individi karshi tiranisë, nuk është aspak një kritikë bashkëkohore, pa kujtuar veçori të qëndrimeve aktuale. Megjithatë, është një përfundim i përshtatshëm për një karrierë të jashtëzakonshme, dhe duke pasur parasysh tematikën, mund t’i hapë rrugë Kadaresë ta marrë “Nobelin” për letërsi, një çmim i rëndësishëm që ai nuk e ka marrë kurrë.
“Kur sundimtarët grinden” mbështetet në një numër pjesësh të lëvizshme të veçanta për të diskutuar ide shumë më të mëdha, duke e bërë kështu pak të vështirë për t’u diskutuar për shkak të disa problemeve të bërjes së gjërave në mënyrë të gabuar. Në sipërfaqe, diktatori titullar i romanit është shefi sovjetik, Joseph Stalin, dhe personi që ai thërret është Boris Pasternak, “Doctor Zhivago”, i botuar në Itali në vitin 1957. Më shumë se gjysma e “Kur sunduesit grinden” kalon duke analizuar 13 versione të ndryshme të një telefonate treminutëshe midis Stalinit dhe Pasternakut, që ndodhi më 23 qershor 1934. Këto versione janë të marra nga burime (me pretendim) kryesore si kasetat e KGB-së, si dhe memoaret e atyre që mund të kenë dëgjuar bisedën ose që u është treguar pas ngjarjes. Disa prej këtyre dëshmitarëve kanë dëgjuar për telefonatën nga vetë Pasternak, ndërsa të tjerët thjesht po përsërisnin thashethemet nëpër qytet. Kadare është plotësisht i vetëdijshëm që kjo përpjekje është ndoshta e kotë, duke treguar se “dy [versione] do të ishin mjaft për të krijuar konfuzion”. Pas paraqitjes së versionit të katërt, madje ai u drejtohet lexuesve duke shkruar: “Po na çmend me të gjitha këto versione! Ka një kufi për çdo gjë! Mjaft! Megjithatë...”
Në një moment, Kadare shkruan se ai ka “menduar shpesh që tre minutat e Pasternakut ishin një nga obsesionet e tija”, por ai nuk e beson këtë. Pak më vonë, në një pasazh që tregon shkathtësitë e përkthimit të Hodgson, ne kemi provën: “[...] ne që dimë diçka për këtë çështje duhet të dëshmojmë për të, edhe ato aspekte që janë të pamundura për t’u konfirmuar. Moment për moment, sekondë për sekondë... Ashtu si ai dhe të gjithë bashkëkombësit tanë të artit dëshmuan për të, pa qenë dikush i njohur dhe pa mbështetur asnjërin. Sepse arti, ndryshe nga një tiran, nuk pranon mëshirë, por vetëm jep mëshirë”.
Këto fjalë të fuqishme përfshijnë jo vetëm rrjedhën e romanit dhe kurorën e karrierës së Kadaresë, por gjithashtu qëllimin, ashtu siç e sheh ai, të artit në përgjithësi.
Në disa faqe të para të romanit, para se të prezantohet thirrja Stalin/Pasternak, Kadare detajon një thirrje tjetër telefonike, që pothuajse është e trilluar, mes tij dhe Enver Hoxhës, gjatë së cilës udhëheqësi shqiptar i kumton Kadaresë për një poezi të botuar në gazetë. Përdorimi i Hodgson të fjalës së pasigurisë në titullin anglisht sigurisht që lë hapur mundësinë e më shumë se një sunduesi të jetë relevant, por unë preferoj pyetjen pa fund të propozuar nga titulli në shqip, i cili përgatit lexuesit të mendojnë se çfarë ndodh kur krerët e shtetit përballen me të nënshtruarit e tyre, shprehin mendimet e tyre – që zakonisht janë të pakëndshme – ose grinden me ata që kanë tendencë të mos pajtohen me ta. Gjatë thirrjes së shkurtër mes Kadaresë dhe Hoxhës, gjithçka që Kadare arrin të thotë është ‘faleminderit’, të cilën e përsërit në tri raste. Një redaktor që dëgjon thirrjen i thotë Kadaresë se është mëkat që nuk i përgjigjet si duhet dhe habitet pse nuk tha asgjë logjike në këmbim. Kadare arriti të botojë disa vepra në Shqipëri gjatë sundimit të Hoxhës, por puna e tij gjithmonë ekuilibrohej në kufijtë e asaj që ishte e pranuar politikisht. Meqë poezia në fjalë nuk është specifikuar, është e pamundur të përcaktohet nëse kjo thirrje ka ndodhur në të vërtetë, por duket e pakuptimtë. Më shumë, kjo është një mënyrë në të cilën Kadare e lidh veten me Pasternak, i cili gjithashtu nuk mund të përgjigjej në mënyrë që t’i përshtatej as tij dhe as Stalinit.
Ndërsa nuk është e qartë pse Stalin telefonoi Pasternak, ai pa dyshim nuk e thirri atë për ta lavdëruar. Disa javë më parë, poeti rus Osip Mandelstam ishte arrestuar dhe dërguar në Lubyanka, ku ishte torturuar dhe ku iu mor një dëshmi për një poezi të shkruar një vit më parë. Megjithëse ajo nuk ishte shkruar, thuhet se Mandelstam recitoi vargun disa herë para shokëve. Poezia, në përkthimin e W. S. Merwin dhe Clarence Brown, përmend Stalinin si “malok të Kremlinit” me “dhjetë krimba të trashë si gishtërinjtë e tij, [...] me kacabu të buzëqeshura si mustaqe”, para se të përqeshte edhe ndjekësit e tij dhe aftësitë e tij të dobëta në udhëheqje. Stalin ndjeu se poezia, e njohur sot si “Epigrama Staliniane”, duhej të fshihej nga historia; “këto ishin fjalë që nuk duhej të ishin menduar ose thënë kurrë”, ashtu siç shkruan Kadare. Kur Stalin thirri Pasternakun, ai e pyeti për Mandelstam dhe sipas arkivave të KGB-së, Pasternak mohoi se njihte mikun e tij, para se të hetonte se: “Kështu që nuk kam asgjë për të thënë për Mandelstam”. Stalin përgjigjet: “Ndërsa unë mund të them që je një shok i dobët, shoku Pasternak”, pastaj e ndal telefonin. Shumica e versioneve të kësaj telefonate pajtohen me këto pikë kryesore – pra, që Stalini kishte telefonuar; që Pasternak, si Juda, mohon mikun e tij; dhe që Stalin e fyen kaq keq Pasternakun.
Por fillimisht, pse Stalini kërkoi mendimin e Pasternakut në rend të parë? Çfarë pritshmërie kishte nga kjo thirrje? A donte ta fuste në kurth atë? Pra, cila është marrëdhënia midis sunduesve dhe artistëve, të cilët zakonisht frikësohen nga këta të parët? Këto janë disa nga çështjet që e mbajnë Kadarenë e zënë në një pjesë të romanit, por interesimi i tij për Pasternak nisi me ngjarjet që trajtohen në “Muzgu i perëndive të stepës", i botuar në shqip në vitin 1978, në frëngjisht në vitin 1981 dhe në përkthimin anglisht të Bellos, nga frëngjishtja, më 2014. Kadare ishte 22 vjeç kur në vitin 1958 u dërgua në Institutin Gorky në Moskë për të mësuar, së bashku me figurat më të ndritura të letërsisë sovjetike, si të shkruhej sipas diktateve të realizmit socialist. Për ta ndërprerë qëndrimin e tij dhe fasinimin me gratë e reja të Moskës, ai u kthye në vitin 1960 pasi Hoxha, një stalinist dogmatik deri në ditën e fundit të tij, filloi të prekte lidhjet me Bashkimin Sovjetik, sepse sipas Enver Hoxhës, Nikita Khrushchev po largohej, bashkë me shumë nga parimet e Stalinit. (Enver Hoxha përfundoi procesin e izolimit të Shqipërisë nga pjesa tjetër e botës kur u tërhoq nga Pakti i Varshavës në vitin 1968, pas invazionit sovjetik të Çekosllovakisë dhe shkëputi lidhjet me Kinën në fillim të viteve 1970, pas largimit nga rruga e vërtetë e komunizmit).
Gjatë vitit të parë të Kadaresë në Moskë, Pasternakut iu nda çmimi “Nobel” për letërsi. Ky nder u pa si një “dhuratë e helmuar e borgjezisë ndërkombëtare”, siç e quan një personazh në “Muzgu i perëndive të stepës”, duke sjellë peshën e tërë sistemit sovjetik për të goditur atë me një fuqi të tmerrshme. Reagimi ishte kaq i fuqishëm saqë Pasternaku përfundoi në refuzimin e çmimit. Në librin e ri, Kadare shpjegon se sa i përket Shqipërisë, problemi nuk ishte se sovjetikët kishin sulmuar Pasternakun, por që nuk e kishin bërë me ashpërsi të mjaftueshme. Zgjidhja “e dukshme", që ai e imagjinon se qeveria e Enver Hoxhës do të bënte, ishte “plumbi në kokë”. Është një ndjenjë që nuk do të kishte qenë e mundur për të shfaqur, madje edhe për shaka (nëse ka pasur një koncept të tillë nën regjimin e Enver Hoxhës), në vitet 1970. Kadare tregon një empati të thellë me Pasternakun në “Kur sunduesit grinden", gjë që është e pamundur në “Muzgu...”, duke shkruar se zhurma që ka dëgjuar në Moskë përfshinte “një element të çuditshëm dhe krejtësisht të ndryshëm. Sikur të mos ishte vetëm për [Pasternak], por për dikë tjetër, ndoshta edhe për veten time”. Ai e paraqet atmosferën si vijon: “Imagjino të qëndrosh i vetëm para vendit tënd, që të shanë dhe të ulërit me urrejtje dhe dashuri në të njëjtën kohë”. Kjo është një shprehje që rikujton ndjenjat e tij të ndryshme nga 45 vjet më parë në “Muzgu i perëndive...”. Në atë kohë, kritikat ndaj sovjetikëve ishin të lejuara, por jo edhe empatia ndaj objekteve të sulmeve të tyre. Në “Kur sunduesit grinden”, Kadare është i lirë të shkruajë atë që dëshiron dhe nëse paralelet midis së kaluarës së tij dhe sulmit ndaj Pasternakut nuk janë ende të qarta, ai shton: “Është e njëjta zhurmë e pandalur në Moskë ashtu siç dëgjohet në Tiranë”.
Kapitulli i parë i “Kur sunduesit...” përshkruan kthimin e Kadaresë në Shqipëri nga Moska dhe periudhën para përpjekjes për të botuar “Muzgu i perëndive të stepës”. Ndërsa e lexoja, mund të imagjinoja se dy romanet janë përzierë në një vëllim të vetëm, siç do të kishte shkruar Milan Kundera, ku Kadare do ta ndërpresë narracionin e “Muzgut...” me komentimet e subjektit të parë të “Kur sunduesit...”. Do të doja të shihja këtë qasje, veçanërisht në pjesën e shkurtër të romanit, e cila fillon me ardhjen në Paris në vitin 2015 të Irina Emelyanova, e bija e dashnores së Pasternakut dhe një personazh kritik në “Muzgu...” (ku emri i saj është transliteruar si Ira Emelianova). Kadare shkruan se Irina është me gruan e tij për drekë, por pastaj ai fillon të nxjerrë paralele midis jetës së Mandelstam dhe Pasternak dhe nuk kthehet më tek Irina. Përdoret shumë mirë Stulpans, një leton i cili është mik më i ngushtë i Kadaresë në “Muzgu...”. Historia e tij në “Kur sunduesit...“ është një nga pak pika që nuk duhet të tregohen pa u lexuar libri.
Arsyeja pse doja që Irina të ishte me e zëshme në “Kur sunduesit...” është sepse Kadare tregon se gratë, “shpjegueset më të ëmbla dhe më të rralla të së pamundurës”, kanë mbetur “për shumicën e kohës të heshtura në mënyrë të plotë” që nga koha e Helenës së Trojës. Shumica e dokumentimeve të thirrjes mes Stalinit dhe Pasternakut vijnë nga gratë, por ato nuk janë, sipas Kadaresë, të besueshme si dëshmitare për shkak të stereotipave që shoqërohen me karakterin e dashnores/bashkëshortes. E pranoj se, pas disa leximeve, unë ende nuk jam krejt i qartë se çfarë synon Kadare në lidhje me gratë si vëzhguese të historisë. Një tjetër aspekt që duket se nuk është i vërtetë në “Kur sunduesit...” është në një shqyrtim të standardit të dyfishtë që udhëheq sjelljen e artistëve dhe politikanëve: “Forca e lavdisë rrëzon idolet politike, por kjo nuk ka fuqi kundër artistëve. Dhe në vend që t'i dëmtojë ata, shpesh i bën ata edhe më atraktivë. [...]” Derisa kjo nuk vihej në pikëpyetje në të kaluarën, nuk mendoj që, të paktën në Shtetet e Bashkuara, do të thoshin se kjo është e vërtetë sot.
Ndërsa “Kur sundimtarët” shpesh u referohet detajeve, në “Muzgu i perëndive të stepës” vetëm një fjali shfaqet në të dy romanet, një pasthënie kritike nga një letër që i dërgon dashnorja e Kadaresë në Moskë pasi ata ndahen. Në “Muzgu...”, shkruhet: “Gjatë gjithë ditës së djeshme radioja fliste pa pushim për një shkrimtar që kishte tradhtuar vendin, dhe unë mendoja për ty”. Në “Kur sundimtarët...”, Hodgson e përkthen kështu: “Gjatë gjithë ditës së djeshme radioja fliste pa pushim për një shkrimtar që ishte tradhtar, dhe më kujtoi ty”. Kur Kadare, duke reflektuar për “Kur sundimtarët...” e kujton këtë frazë, zemra i ndalet. Është vetëm një fjalë – tradhtar – por kjo është lloji i ndjesisë që bën që shkrimtarët të vriten. Është gjithashtu frika që ai nuk mund ta ketë diskutuar kurrë në veprën e tij të mëhershme. “Kur sundimtarët grinden” vazhdon të theksojë disa përpjekje për censurë, duke përfshirë disa që përqendrohen në një fjalë të vetme – në Shqipëri, fjalën “zonjë”, e përdorur nga fëmijët në shkollë, sepse ka konotacionin e fjalës “nënë”; dhe në Rusinë e shekullit XIX, emrin e Carit Aleksandër që përmendet një herë në një poezi të Pushkinit. Ky i fundit solli një rrëmujë në apartamentin e Pushkinit, një shembull tjetër i frikës meskine të të fuqishmëve.
Kadare pyet se si do të kishte reaguar nëse Enver Hoxha, në thirrjen e pretenduar telefonike, do ta kishte pyetur atë për një shkrimtar tjetër shqiptar? Ose për veten e tij. ”A do të donte të kisha pasur mundësinë për të dëshmuar besnikërinë e tij?” “Ose a e ndien se bëri mjaft me punën e tij?” Ndoshta përgjigjja, përgjigjja e tij, për pyetjen e dytë dhe për historinë vjen në versionin e 13-të të thirrjes midis Stalinit dhe Pasternakut. Përkundër çdo versioni tjetër në roman, ky nuk i atribuohet një burimi specifik dhe nuk përcjell telefonatën. Në vend të kësaj, Kadare thotë se burimet e arkivave “nuk kanë ndihmuar të vendosin një version të besueshëm të bisedës”. Në këtë version të 13-të, fjalën e fundit e thotë vetëm Kadare dhe është përcaktuese: Mandelstam dhe të tjerët si ai, të detyruar të jenë dëshmitarë të historisë, nuk janë vetëm, dhe kujtesa dhe zëri i tyre do të vazhdojnë të ekzistojnë.
Marrë nga “Los Angeles Review of Books”. Përktheu: Enis Bytyqi