Hedwig Fijen: “Manifesta” në Prishtinë për perspektivë afatgjate

Këtu e një çerekshekull më parë, “Manifesta” u themelua si dëshmi se si një bienale në lëvizje mund të shndërrohet në një ngjarje relevante përtej kohës kur zë vend, duke lënë trashëgimi dhe angazhim në preokupimet urgjente shoqërore e politike të së sotshmes. Cila do jetë Bienalja e Prishtinës? A duhet “Manifesta” ta rimendojë konceptin nomad që e karakterizon? Si e sheh drejtuesja e saj skenën e artit pas COVID-it? Në oborrin e Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve, këtyre dhe të tjera pyetjeve u përgjigjet Hedwig Fijen, drejtoreshë e “Manifestas”

Është një nga personalitetet më të respektuara të kulturës evropiane. Më 2019 u nderua me çmimin “Menaxhere Evropiane e Kulturës” në ceremoninë e shpërblimeve “European Cultural Brand Awards”. Në Prishtinë ka ardhur për t’i bërë takimet e para të rëndësishme për bienalen evropiane nomade “Manifesta 2022”, nikoqire e së cilës do jetë kryeqyteti kosovar. Në agjendë ka ndarë edhe 30 minuta për këtë intervistë, për ta shpalosur tregimin unik të ngjarjes që e themeloi 25 vjet më parë. Më 1993, “Manifesta” u themelua si dëshmi se si një bienale në lëvizje mund të shndërrohet në një ngjarje relevante përtej kohës kur zë vend, duke lënë trashëgimi dhe angazhim në preokupimet urgjente shoqërore e politike të së sotshmes. Cila do jetë Bienalja e Prishtinës? A duhet “Manifesta” ta rimendojë konceptin nomad që e karakterizon? Si e sheh drejtuesja e saj skenën e artit pas COVID-it? Në oborrin e Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve, këtyre pyetjeve u përgjigjet Hedwig Fijen, drejtoreshë e “Manifestas”.

KOHA: Do ta filloj këtë intervistë me një pyetje ndoshta të thjeshtë. Së pari do të doja të dija – për ata që ndoshta nuk kanë dëgjuar për “Manifestan” – se cila ishte ideja e “Manifestas” kur u themelua dhe tani 25 vjet më vonë kur ju po përgatiteni për edicionin e ardhshëm. Prishtina do të jetë nikoqire e një përvjetori shumë të rëndësishëm për ju...

Fijen: Faleminderit për ftesën dhe me të vërtetë mbase është mirë të hulumtojmë për origjinën e “Manifestas”. “Manifestan” e themelova 25 vjet më parë. Në fakt, si një lloj rezultati i një pyetjeje për shumë vende perëndimore, ishin 8 vende evropiane nga ku rrodhi pyetja se si është e mundur që kuratorët, artistët, nga vendet perëndimore nuk janë aq shumë në kontakt me partnerët në Varshavë apo Moskë, Lubjanë, Bratislavë dhe madje u përballëm me shembujt se si artistët nuk mund të udhëtonin nga Vjena në Bratislavë, nga Berlini në Dresden, kështu që pas rënies së Murit të Berlinit u bë një thirrje e përgjithshme për një lloj ngjarjeje pan-evropiane… Kam punuar për qeverinë kombëtare si kuratore dhe isha 30-vjeçare kur ata më ftuan të bashkohesha me gjeneratën time në Evropë, njerëz të artit, dhe të mësoja nëse ka nevojë të balancohej boshllëku midis Lindjes dhe Perëndimit dhe çfarë lloj modeli mund të jetë ky. Mendoj se ishin tri çështje kryesore që ishin të rëndësishme në atë moment, si lëvizshmëria, që pas këtij lloji të formave në Bashkimin Evropian për Erasmusin ishte kjo ideja se unë kam lindur në Lubjanë, mund të studioj në Berlin dhe të gjej punë në Londër. Pra, kjo lloj lëvizshmërie për gjeneratën e re... E dyta nuk ka përfaqësim kombëtar. Kjo do të thotë që organizatat e artistëve, kuratorët, duan të përfaqësojnë grupe përtej përfaqësimit kombëtar dhe e treta mbase dhënia e qasjes gjeneratës së re, sepse më parë vetëm pas 20-30 vjetësh keni mundur ta bëni një bienale, por ne menduam që të fillojmë duke ua dhënë të rinjve një lloj qasjeje dhe një lloj prezantimi. Këto ishin tri kushtet kryesore kur filluam të punonim në vitin 1993. Ishte e mundur të krijohej një lloj karakteri pan-evropian dhe mu kujtua George Sorosi, sepse menjëherë e kuptova nëse dua të punoj dhe të përfshij vende të Evropës Qendrore dhe Lindore, mbase nuk duhet të llogarisim në regjimin e vjetër, por duhet të gjejmë partnerë të rinj për gjeneratë të re dhe ishin Qendrat Soros për Artin Bashkëkohor dhe Suzanne Meszoly, e cila ishte drejtuese e këtyre qendrave. Ajo ishte në gjendje ta bindte George Sorosin që të paguante për 10 vjetët e ardhshëm për të gjithë pjesëmarrjen e atyre artistëve, atyre kuratorëve, por gjithashtu t’u jepte qasje kuratorëve perëndimorë që të bënin hulumtime në mënyrë që sistemi të ndihej disi i bashkuar. “Manifesta” e parë filloi në Rotterdam (Holandë) dhe pastaj lëvizëm ngadalë nga një qytet në tjetrin. Këtë pjesë të këtij lloji të lëvizshmërisë e kemi menduar, sigurisht që mund ta bëjmë gjithmonë në Holandë, por cilat do të jenë pasojat përfundimtare të lëvizshmërisë që ju ta ftoni çdo qytet në Evropë të jetë nikoqir për “Manifestan” e vet. Dhe kështu lindi ideja nomade dhe në fakt ishte Rene Block, kuratori i famshëm rrymës “Fluxus”, ai i cili e shpiku këtë emër “Manifesta”, sigurisht një referencë e vogël si një risi pas Documentas, por edhe manifestare, që do të thotë lëvizje. Manifesto është një lloj përpjekjeje për t’i ndryshuar gjërat, për ta krijuar një format të ri eksperimental, kështu që po, kjo ishte “Manifesta” dhe tani 25 vjet më vonë ju i referoheni përvjetorit tonë dhe unë mendoj se “Manifesta” 13, 14… ne sapo e mbyllëm “Manifestan” e 13-të në Marsejë (Francë). Ishte prania jonë e parë atje. Tani jemi këtu në Kosovë dhe mendoj se përzgjedhja e Prishtinës si qyteti nikoqir i “Manifestas” së 14-të është thelbësore dhe mendoj se gjërat bashkohen këtu...

Një inkubator për disa transformime

KOHA: Si e bëni… Shumica e njerëzve mendojnë se ju e zgjidhni qytetin, por nuk është kështu.

Fijen: Jo, jo, absolutisht.

KOHA: A mund të na tregoni, të na shpjegoni metodologjinë?

Fijen: Është sikur Lojërat Olimpike, në aspektin që ne i ftojmë qytetet t’i parashtrojnë propozimet dhe mendoj se ky është gjithashtu një format tjetër i çfarëdo bienaleje. Së pari ne jemi të lëvizshëm, kështu që i ndryshojmë vendet çdo dy vjet. Ne e kemi organizatën kryesore në Amsterdam, por së dyti ne i ftojmë qytetet të dalin me një propozim, si: Çfarë nevojitet urgjentisht në qytetin tuaj? Çfarë ju pëlqen që “Manifesta” si një lloj inkubatori të bëjë në qytetin tuaj, në cilat rrethana, çfarë lloj relevance dhe kryesisht lloji i veprave që vijnë nga organizatat e artit, kuratorët, nganjëherë komunat së bashku me muzetë lokalë të institucioneve të artit? Gjithmonë është pjesa e komisioneve dhe pjesa që ne e quajmë autonomi të angazhuar, kështu që pjesërisht natyrisht “Manifesta” është një organizatë autonome. Ne punojmë së bashku me një organizatë ekzistuese, sepse nëse do të qëndronim plotësisht jashtë, le të themi modelit të qeverisjes ose bashkive, atëherë nuk ka mundësi të arrihet ndryshimi dhe në shumicën e rasteve “Manifesta” është ftuar, siç thashë, si një lloj inkubatori për t’i stimuluar disa transformime ose formate për ta ndihmuar krijimin e një baze të caktuar institucionale, ose siç diskutuam më parë rinovimin e vendeve të ndryshme të trashëgimisë ose ringjalljen e zonave të caktuara, por edhe sjelljen e rrjeteve ndërkombëtare. Në këta 25 vjet ne gjithashtu u angazhuam me shumë institucione të ndryshme në Evropë, sepse vazhdimisht po lëviznim në vende të ndryshme. Pra, ne mund të lidhemi me lehtësi. E dyta, mendoj se për shkak të autonomisë, autonomisë së angazhuar, ne gjithashtu kërkojmë vazhdimisht se çfarë përshtatet në një qytet të caktuar, kështu që pa dyshim se modeli për Prishtinën nuk do të kopjohet si modeli i Marsejës. Modeli nga Marseja po zhvillohej në një periudhë mjaft problematike politike në Francë me protestën e “gilets jaunes” – jelekëve të verdhë – kështu që “Manifesta” nuk është ky lloj veprimi në flluskën e vogël artistike. Ne reagojmë në një mënyrë shoqërore politike, artistike apo bazuar në atë se çfarë ndodh në një qytet. Dhe, që t’i kthehem pyetjes suaj, pse Prishtina? Në Ballkanin Perëndimor, në Kosovë, është shumë e rëndësishme për shkak të pozitës gjeografike. Ne nuk kemi qenë këtu të pranishëm, zona është 20 vjet pas luftës. Është shteti më i ri sovran në Evropë dhe ka shumë për të eksploruar. Shpresojmë se ka shumë për të sjellë dhe ndoshta “Manifesta” mund të ndihmojë në realizimin e diçkaje sigurisht në lidhje me komunën, por gjithashtu veçanërisht me komunitetin e organizatave artistike dhe shoqërore dhe mendoj se kjo nuk është rastësisht edhe nëse nuk e kemi parashikuar. Askush nuk mund të parashikonte që “Manifesta” e 14-të do të zhvillohej në një situatë pas COVID-it, të shpresojmë të jetë kështu në vitin 2022. Gjithashtu është pyetja se si dhe çfarë bienaleje duhet të jetë dhe e çfarë rëndësie mund të jetë një bienale në një situatë pas COVID-it.

KOHA: Një gjë që e bën “Manifestan” unike është metodologjia. Për mua tingëllon sikur fillon nga e para dhe është mjaft kërkuese. Supozoj që është edhe sfiduese në të njëjtën kohë. A keni menduar ndonjëherë në një moment që “Manifesta” do të ndalet dhe a do ta humbasë atë konceptin nomad?

Fijen: Definitivisht, në fakt, është mjaft interesante që e ngritët këtë çështje, sepse ne kemi menduar që në një moment të caktuar, pas 25 vjetësh, “Manifesta” është rritur. Mbase “Manifesta” do të bëhet vetë një institucion, si mund të mbesim eksperimentues, si mund ta ruajmë relevancën tonë, por më duhet të them se vetë ekipi është ndërkombëtar – ne kemi bashkëpunëtorë rusë, italianë, spanjollë e francezë në ekipin tonë – dhe e shoh se ekziston një nevojë shumë e madhe për këtë gjeneratë të re që të rishpiket çdo dy vjet, të rimendojë në mënyrë kritike për nocionet dhe atë se cili do të jetë roli i kulturës bashkëkohore. Unë mendoj se për shkak që e bëjmë atë nga një perspektivë e ndryshme gjeografike e politike çdo dy vjet, ajo i mban njerëzit jashtëzakonisht të mprehtë. Dhe mendoj se ne nuk kemi në ekipin tonë njerëz që e kanë këtë lloj profili tipik artistik. Shumica e bashkëpunëtorëve të mi e kanë gjithashtu një lloj sfondi historik ose një lloj sfondi shoqëror, kështu që ne jemi vërtet të interesuar ta shohim një krijim të këtillë të lidhjeve kuptimplota, të kuptuarit e historive të vendeve të caktuara. Mbase ju po i referoheshit metodologjisë, pasi ne vijmë çdo dy vjet në një qytet të ri dhe punojmë shumë kohë paraprakisht, kryesisht katër deri në gjashtë vjet, duke filluar për shembull me hartëzimin e një qyteti, duke ftuar artistë, arkitektë dhe urbanistë për të kuptuar me të vërtetë se ku jemi, jo vetëm në aspektin teknik, por edhe në një lloj mënyre antropologjike, duke i kuptuar historitë e banorëve. Ne gjithashtu bëmë shumë përpjekje në krijimin e marrëdhënieve njerëzore dhe këtë punë pa dyshim nuk mund ta bësh me zoom ose në distancë, duhet të jesh në vend, ta kuptosh vendin, të krijosh lidhje midis ekipit lokal dhe ekipit ndërkombëtar. Ajo që e kemi zbuluar është se sa herë që përpiqemi ta kuptojmë se si mund ta gjejmë një metodologji të re për t'u lidhur me njerëzit lokalë, në një lloj mënyre kjo hap procedura të caktuara. Për shembull, gjatë periudhës sa ishim në Marsejë me protestën e “gilets jaunes” ne menduam se është mjaft thelbësore që të kuptojmë se si mund ta përfshijmë zërin e qytetarëve dhe si mund të përfshijmë njerëz që vërtet duan të mendojnë për të ardhmen e qytetit, kështu që këtu e filluam me një asamble qytetare që përfshin të rinj, por edhe njerëz nga mosha të ndryshme, prejardhje të ndryshme, fe të ndryshme në diskutime me ne për ndikimin e këtij studimi urban, i cili në atë kohë u bë nga MVRDV, një studio urbanistike dhe arkitekturale. Reflektimi që e morëm për këtë me të vërtetë e formësoi punën që e bëmë pas kësaj dhe akoma më interesante, skenari i ri politik, i cili ishte aktual në Marsejë. Pas zgjedhjeve e mori modelin për ta instaluar në mënyrë të përhershme dhe ky është ndoshta një lloj ndikimi i trashëgimisë që ne po e kërkojmë. Ne nuk jemi vetëm një makinë ekspozuese që po e synojmë krijimin e një marrëdhënieje kuptimplote duke vepruar si një inkubator, të stimulojmë praktika të caktuara dhe të shikojmë nëse pas “Manifestas” kjo mund të vazhdojë dhe kjo është gjithashtu ajo që po e kërkojmë këtu në Prishtinë.

“Ne ndërmjetësojmë për atë që të gjithë e dëshirojnë”

KOHA: Përmendët që nuk jeni më vetëm një makinë ekspozuese dhe tani është një fakt i njohur që keni këmbëngulur shumë që ta lini një trashëgimi pasi të kaloni nga një qytet në tjetrin, duke rinovuar shumë ndërtesa. Në cilën fazë jemi ne tani në Prishtinë? A keni identifikuar vende, ndërtesa, ku do të vendoset “Manifesta”? Dhe a do të punoni me ndërtesa të caktuara? Siç mund ta shihni, neve na mungon mënyra se si i përdorim hapësirat publike dhe gjithashtu kemi shumë ndërtesa, por ato sikur thjesht janë fshehur, janë harruar në njëfarë mënyre?

Fijen: E saktë, pasi që jemi këtu në këtë hapësirë të bukur… Është një pyetje shumë e mirë, sepse siç e thashë tashmë qytetet që duan të jenë nikoqire të “Manifestas” përshkruan në propozime ide të caktuara të asaj që ata dëshirojnë që “Manifesta” të bëjë. Dhe në propozimin e Prishtinës kanë qenë disa informata interesante, së pari se si mundet “Manifesta” të ndihmojë në identifikimin dhe ndoshta rikuperimin e hapësirës publike, sepse në një lloj strategjie të dhjetë vjetëve të fundit të privatizimit disa nga hapësirat publike ishin humbur dhe çfarë lloj strategjish praktike mund të qëndronin prapa. Ideja ishte gjithashtu për shkak të një diskutimi të tërë këtu në lidhje me themelimin e një muzeu të artit bashkëkohor dhe një lloj problemi me ndërtesën “Gërmia”, kështu që “Manifesta” mund të ndihmonte në ngritjen e një muzeu. Ne menjëherë thamë jo. Kjo nuk është detyra jonë, kjo është një detyrë qeveritare, por ne mund të ndihmojmë sigurisht që të mendojmë dhe të rimendojmë se cilat janë modelet alternative të institucioneve që mund të jenë relevante për Prishtinën. A kanë nevojë njerëzit për institut të artit, apo rezidencë për artistë, a janë punëtoritë në kuptimin praktik, a kanë nevojë për ndonjë arkiv, qendër për arsim dhe mësim në edukimin kulturor, apo mund të jetë edhe institut ekologjik, pasi edhe Prishtina është një qytet me probleme të ndotjes, kështu që po e shikojmë këtë aktualisht dhe vizionin urban dhe të gjitha studimet në lidhje me këtë. Janë Carlo Ratti Studios dhe MIT të cilët tani, në momentin kur po flasim, po punojnë në Prishtinë për të dalë me idetë e para. Pastaj filluam me Arna Maçkiqin. Ajo është një arkitekte nga Bosnjë-Hercegovina. Ajo do të fillojë me asamblenë e qytetarëve, kështu që këtu gjithashtu do të diskutojmë me qytetarët se çfarë mendojnë ata për të ardhmen e qytetit, çfarë lloj temash duhet të preken dhe e bëmë një seri punëtorish të pritjeve për të rimenduar dhe për t’i pyetur thjesht njerëzit nga zona të ndryshme si nga edukimi, nga shoqëria civile e nga bota e arteve se çfarë duan të bëjë “Manifesta”, cilat janë çështjet thelbësore aktualisht. Komuna është shumë e vendosur që të na furnizojë me një lloj konteksti të relevancës dhe ne tani po e shikojmë bibliotekën “Hivzi Sylejmani” nëse mund ta përdorim këtë për të rinovuar apo ndihmuar në krijimin e një funksioni të duhur për këtë dhe Komuna gjithashtu u kërkoi Carlo Rattit dhe arkitektëve e urbanistëve të tij që ta kenë parasysh Fabrikën e Tullave, një hapësirë kjo e mëparshme pune në zonën industriale e cila mund të rinovohet dhe rivitalizohet në një lloj qendre kulturore ose një lloj hapësire përkatëse. Tani nuk e dimë se në cilin drejtim po shkon kjo. Këto janë tri nivelet në të cilat po punojmë dhe është paksa herët të themi saktësisht se në cilin drejtim po shkon e gjitha. Është një lloj metodologjie e cila bazohet në hulumtim, por ajo që duam ta bëjmë me të vërtetë është që qasja të jetë nga poshtë-lart në pjesëmarrje dhe në të njëjtën kohë duhet të lidhemi me të gjitha organizatat në Kosovë që mund ta kenë një lloj relevance dhe që e shohin “Manifestan” si një lloj ndërmjetësuesi kreativ. Pra, në thelb, ne ndërmjetësojmë për atë që të gjithë e dëshirojnë, mbase duke sjellë partnerë të rëndësishëm nga jashtë, duke e krijuar një rrjet tonin dhe pastaj shpresojmë që në shtator të gjitha këto lloje çështjesh dhe rezultati i këtyre hulumtimeve të prezantohen. Atëherë natyrisht, në bazë të artit, ne do të ftojmë kuratorë, programerë e ndërmjetësues që të punojnë me ne dhe pastaj nga shtatori – kur do të kemi pak më shumë se një vit për ta përmbushur gjithë këtë – do të fillojmë dhe sigurisht kjo është sfida e vërtetë në një lloj situate pas-COVID. A do të jemi në gjendje që vërtet t’i realizojmë gjërat, sa efikas mund të jemi, cila do të jetë situata rreth udhëtimit, a është e mundur që kjo lëvizshmëri të fillojë përsëri, pra këto janë pyetjet kryesore, por jemi shumë të sigurt, sepse kemi pasur takime shumë të frytshme dhe produktive ditëve të fundit. Natyrisht që kemi nevojë për zëra kritikë. Duam të mësojmë, duam ta çmësojmë edhe atë që nuk duhet të bëhet, por jemi jashtëzakonisht të kënaqur që më në fund mund të jemi këtu, sepse e kishim një boshllëk prej 6 muajsh. Ne duhej të fillonim të punonim në shtator të vitit 2020 dhe për shkak të COVID-it paksa e kemi shtyrë.

Mësimet nga COVID-i

KOHA: Por, tani e keni përzgjedhur ekipin lokal dhe...

Fijen: Jemi jashtëzakonisht të lumtur… Dhe ky është gjithashtu mësim nga COVID-i, që e punësuam ekipin tonë online. Më pas i udhëzuam ata dhe mësuam nga njëri-tjetri online. Tani e kemi një zyrë në Pallatin e Rinisë dhe Sporteve, ku jemi duke i hulumtuar të gjitha vendet dhe tashmë kemi filluar e për këtë jemi shumë mirënjohës.

KOHA: Në Marsejë duket se ishte një “Manifesta” mjaft sfiduese.

Fijen: Pa dyshim.

KOHA: Dhe, si një historiane e artit, si e shihni të ardhmen në art në situatën pas COVID-it? Le të shpresojmë se do ta kalojmë këtë, sepse ende nuk e dimë kur do të mbarojë, por a duhet të rimendojmë gjithçka pas COVID-it?

Fijen: Mendoj se për “Manifestan” po përballemi me këtë situatë, por ishim një nga të paktët që së bashku me Bienalen e Berlinit të vetmet që u hapën gjatë COVID-it dhe natyrisht që e gjitha shkaktoi probleme. Ishte gjithashtu shumë interesante ta kuptoje ndikimin jashtëzakonisht të madh të asaj që e bëjmë, sepse nëse ndërlidhemi me “Manifestan” e 12-të në Palermo, ideja që gjashtë mijë njerëz të vijnë për një hapje me aeroplanë, sa fluturime, sa ndotje, ndërkohë që në të njëjtën kohë qytetet janë gjithashtu duke pritur këtë lloj eventi ndërkombëtar, nocionin e lëvizshmërisë, nocionin e këtij turizmi ndërkombëtar, nocionin se sa radikalisht lokal mund ta shndërrojmë “Manifestan”, sa bienale janë efektive, sa festivale arti janë efektive, sa mund ta përfshijmë këtë lloj udhëtimi apo a ka ndonjë alternativë për këtë dhe mendoj se “Manifesta” është e para që e vë në pikëpyetje relevancën e vet. Ne tashmë po synonim që në Marsejë ta kemi një ndikim lokal, të përqendrohemi shumë më shumë në audiencat lokale, kështu që në vend që t’i sjellim 100 a 200 mijë njerëz nga jashtë në Marsejë, ishin kryesisht audiencat lokale, rajonale dhe kombëtare, por madje edhe një lloj arsimimi. Dhe në të gjitha llojet e projekteve tona të tjera po përqendroheshim në atë se si të bashkëveprojmë me ato audienca, të cilat normalisht nuk marrin pjesë në kulturën bashkëkohore. Nuk po flas vetëm për artin bashkëkohor, por definitivisht për kulturën bashkëkohore, duke përfshirë gjithashtu shumë lloje të projekteve kulturore, arsimore apo edhe sociale dhe mendoj se ky ishte një mësim ekstrem për ne. Ne jemi tani në një proces madje edhe të reformimit të “Manifestas”, duke e përdorur pjesën më të madhe të buxhetit tonë për të investuar lokalisht, mbase duke e krijuar ende këtë lloj rrjeti ndërkombëtar, por duke fascilituar diçka që mund ta ketë një model më të gjatë dhe të qëndrueshëm në një lloj konteksti lokal. Kështu që kjo mund të nënkuptojë se nëse qytetet duan që ne të vendosim ta krijojmë një kornizë të caktuar institucionale ose një lloj organizimi afatgjatë, atëherë nuk do të përqendrohemi në financimin e edicionit “Manifesta” deri pas hapjes, por gjithashtu të mendojmë për perspektivën afatgjate. Pra, nëse duhet ta krijojmë një institucion si këtu në Prishtinë, atëherë duhet të mendojmë se si do të mbijetojë ky institucion, pasi “Manifesta” të jetë larguar dhe unë mendoj se kjo është një lloj përgjegjësie shoqërore të cilën ne vërtet duam ta marrim. Ne nuk e dimë saktësisht se si do të funksionojë kjo, por me donatorët, sponsorët dhe partnerët tanë ne do ta vendosim këtë në tavolinë, sepse mendoj se ky është një lloj ndryshimi që COVID-i na ka mësuar, si të krijojmë diçka që ka ndikim shumë më të qëndrueshëm.

KOHA: Do të doja t’ju pyesja, si historiane e artit me siguri mbase keni hasur në artistë vendas dhe kolektivë. Si e njihni skenën lokale, jo vetëm në kontekstin lokal, por edhe në atë ndërkombëtar?

Fijen: Kjo është një pyetje shumë e mirë, sepse dy vjet më parë kur filluam këtu po kërkonim modele bashkëpunimi dhe modele kolektive dhe gjëja e parë që e bëmë ishte hartëzimi i të gjitha organizatave në Ballkanin Perëndimor me të cilat mund të bashkëpunonim, si në Maqedoni, Bosnjë-Hercegovinë, Shqipëri, Serbi, por edhe le të themi organizata rome në Berlin, disa organizata në diasporë në Gjermani dhe Zvicër, kështu që i hartëzuam ato, i kontaktuam dhe e krijuam një projekt dyvjeçar, i cili është financuar nga “Creative Europe Western Balkan”, me të cilin bashkëpunojmë në këtë lloj atmosfere rajonale. Këto nuk janë vetëm organizata të arteve, por edhe organizata shoqërore, organizata civile, dhe mendoj se ky është një nivel në të cilin ne bashkëpunojmë dhe natyrisht kemi bërë shumë vizita tashmë me organizata lokale. Për shembull po punojmë së bashku me “Termokiss”, jemi duke punuar së bashku me “CiviKos”, po punojmë së bashku me KAF - Fondacioni Kosovar i Arkitekturës, me organizata të tjera arkitektonike, me Universitetin, dhe secili departament në “Manifesta” e ka partneritetin e vet dhe natyrisht që ne kemi nevojë t’i krijojmë këto marrëdhënie. Këto ishin kryesisht me zoom, por tani që mund të udhëtojmë përsëri dhe jemi duke e ndërtuar këtë marrëdhënie. Për shembull, Bardhi Haliti, i cili është në Amsterdam, është dizajneri ynë. Ne do të punojmë me të, pastaj Astrit Ismaili është në Amsterdam. Pra, është diaspora kosovare në disa vende perëndimore dhe ne lidhemi kryesisht me ta, por gjithashtu jo vetëm me artistët, por edhe me komunitetet, departamentin e arsimit. Kësaj i referohemi si hartëzim mendjeje për historitë e njerëzve që jetojnë përreth bibliotekës “Hivzi Sylejmani”, cilat janë historitë e tyre, si ndërlidheshin me ndërtesën, cilat ishin përvojat e tyre. Gjithashtu e bëmë këtë për Fabrikën e Tullave, kështu që në shumë nivele të ndryshme ne konkretisht e prekim bazën dhe dëgjojmë. E vetmja gjë që duhet ta bëjmë është të dëgjojmë me kujdes se çfarë domethënieje ka “Manifesta” e 14-të për komunitetin lokal.

KOHA: Do të doja ta vazhdoja intervistën edhe për shumë minuta, por agjenda juaj nuk e lejon këtë. Në fund do të doja t’ju pyesja se a është herët të flasim se kur do ta kemi një njoftim për ekipin kuratorial ose temën rreth “Manifestas” në Prishtinë?

Fijen: Mendoj se në shtator, shpresojmë që vitin e ardhshëm do të mund ta hapim nga fundi i korrikut deri në fund të tetorit. Ky është afati kohor. Shpresojmë t’i njoftojmë programuesit. Ne i quajmë programues në këtë moment, sepse mund të jenë specialistë për shembull në fushën ekologjike. Nëse do të bëjmë diçka në lidhje me performativitetin, atëherë dëshirojmë të kemi specialistë në këtë fushë dhe shpresojmë që këtë ta bëjmë të ditur në shtator, në mënyrë që ata ta kenë një vit për të punuar.

KOHA: Faleminderit shumë për intervistën! Shpresoj dhe besoj se “Manifesta” do të bëhet një nga ato momentet më të çmuara për prishtinasit dhe kosovarët, pasi ky vend m’i kujton momentet e çmuara nga fëmijëria ime dhe prandaj mendova se do të ishte një vend i mirë për ta bërë këtë intervistë.

Fijen: Faleminderit shumë që më ftuat dhe posaçërisht në një vend kaq të bukur që është kaq Prishtinë në Prishtinë, por gjithashtu mbase ky mund të jetë një nga vendet e organizimit, kështu që na dhatë një ide shumë të mirë. Faleminderit shumë Dardan!