Propaganda antikatolike e kosovarit Vlladisllav Gramatik

Vlladisllav Gramatik lindi në Novobërdë rreth vitit 1420. Veprimtaria e tij krijuese në përgjithësi lidhet me fushatën antikatolike të gjysmës së dytë të shekullit XV. Edhe pse i lindur në Kosovë, lufta për ta përvetësuar këtë personalitet midis qarqeve shkencore në fqinjësinë kosovare nuk pushoi kurrë. Vepra e Gramatikut është e ndarë në disa vëllime, ndërsa një pjesë e krijimtarisë ruhet nëpër arkiva të ndryshme

Viset lindore dhe herezitë e hershme

Fillimi i mbretërimit të Aleksit I Komnenit (1081 – 1118), njëherësh shënon edhe dobësimin e pushtetit bizantin në viset ballkanike. Kriza e pushtetit njëkohësisht u manifestua edhe në planin e organizimit fetar. Fillimisht ishin Bogomilët, ata që ia kthyen shpinën klerit ortodoks, duke i akuzuar priftërinjtë si njerëz “të ligj” dhe “të korruptuar”, si “të tepërt” por edhe “të panevojshëm”. 

Megjithatë, kohën e përplasjeve serioze midis popujve autoktonë dhe fiseve të ardhura në Ballkan, duhet zhvendosur për disa shekuj më herët apo më saktësisht në epokën e ardhjes së fiseve sllave në Gadishullin Ballkanik dhe dëshmi për këtë janë shekujt me radhë të marrëdhënieve të tensionuara, që ishin karakteristikë e Ballkanit të atëhershëm. Rrethanat e krijuara dhe kohët turbulente në radhë të parë vetvetiu i manifestuan edhe dallimet e ndryshme kulturore midis tyre, pasi popujt autoktonë u përkisnin kulturave shpeshherë superiore, me bindje të tjera fetare, me kuptime dhe koncepte të tjera, por ato ishin edhe të edukuara në mjedise dhe rrethana të tjera. Ndërsa në shekujt e mëvonshëm këto ndryshime kulturore u thelluan edhe më shumë, sidomos kur “pikëpamjet konservatore të klerit ortodoks, që erdhën në shprehje, sidomos pas përqafimit të krishterimit nga masat e ardhura sllave, prandaj këto rrethana e pamundësuan bashkëpunimin apo afrimin në çfarëdo niveli me kreun e kishës katolike apo Avinjonin”, ka shkruar historiani Miodrag Purkoviq (1907-1976). Megjithatë, duhet cekur se sipas perandorit bizantin Κōnstantĩnos Porphyrogénn (905 – 959) “menjëherë pas vendosjes së fiseve sllave në Ballkan nis procesi i krishterimit gradual të tyre. Për shembull, serbët (e sotëm) u pagëzuan në dy raste dhe nga dy qendra: së pari nga priftërinjtë romakë në gjysmën e parë të shekullit VII, gjatë sundimit të perandorit Herakliut (610 – 641), dhe më pas me më shumë sukses në gjysmën e dytë të shekullit IX, gjatë sundimit të perandorit Vasili I (867-886), nga misionarët ortodoksë bizantinë”. Thuajse e njëjta situatë u paraqit edhe në rastin e bullgarëve kur në vitin 864 vetë princi bullgar Boris fillimisht e pranoi krishterimin nga Kostandinopoja dhe pavarësisht rezistencës së fisnikëve bullgarë, ai e kristianizoi vendin e tij. Kjo ngjarje e ndezi konkurrencën midis dy kishave dhe kur u pa se Roma do të ngadhënjente, Bizanti nuk tregoi shumë gatishmëri për t’i lejuar princit bullgar pavarësinë e kishës së re bullgare, kështu që Borisi iu drejtua sërish Kishës Romake. Por, meqenëse përjetoi të njëjtin zhgënjim atje, ai u kthye në gjirin e Kishës Bizantine. Ky hezitim midis Romës dhe Kostandinopojës ndriçon qartë veçantinë e pozicionit midis Bizantit dhe Perëndimit, gjë që i jep një ngjyrë të veçantë edhe vetë procesit të sllavizimit të Bullgarisë dhe njëkohësisht të zhdukjes së shtresës sunduese bullgare në masën sllave”.

Lufta për përvetësimin dhe uzurpimin e trashëgimisë bizantine

Megjithatë, krishterimi i sllavëve nuk duhet marrë si kuptimplotë, meqë shtresa të paganizmit për shekuj me radhë ishin pjesë e dogmës fetare, rreth së cilës u bashkuan ata. Më pastaj nuk duhet harruar se duke filluar nga fundi i shekullit XI, dhe për një kohë të gjatë, patriotizmi grek dhe ortodoksia iu prinë koncepteve politike dhe ideologjike të bizantinëve, duke kontribuuar në shndërrimin e nacionalizmit bizantin në lëvizje të gjerë solidariteti, e cila unifikoi popuj të tërë me origjinë etnike dhe me pozitë të ndryshme shoqërore, por po aq të vendosur që t’i kundërviheshin rrezikut të përbashkët, që do të kanoste, në të njëjtën kohë, qoftë shtetin apo edhe besimin në të. Që atëherë, ortodoksia (besimi i vërtetë) është mbrojtur dhe mbrohet me të gjitha forcat, kundër çdo armiku, të jashtëm apo të brendshëm. Prandaj edhe luftërat e kësaj perandorie kundër të krishterëve të tjerë dhe jo vetëm kundër jobesimtarëve ose paganëve, në të shumtën e rasteve nisën vetëm për faktin se këta të krishterë donin të sfidonin “të vërtetën dhe besimin e Perandorisë Bizantine”. 
Sikur në çdo krizë, edhe gjatë kohës së perandorit Aleksit I Komnenit (1081 – 1118) në Ballkan, nisi lufta për përvetësimin dhe uzurpimin e trashëgimisë bizantine. Qysh në fillim do theksuar se përpjekjet për t’u “përvetësuar” kjo trashëgimi nga bullgarët apo serbët nuk duhet të shihet si luftë e shteteve në kuptimin e sotëm, pasi asnjëra prej tyre bile nuk përbënte shtet kombëtar etnik. Prandaj, ato nuk duhet të shihen si korresponduese të shteteve të kohës së re. Sepse, ato ishin vetëm formacione sunduese despotike multietnike, e që në fakt e mbanin vulën e kishës ortodokse.

Autorët serbë mbi qëndrimin e Serbisë mesjetare ndaj katolikëve arbanas

Indiferenca fetare e arbanasve në mesjetën e hershme, duhet të ketë qenë faktori që ka ndikuar dukshëm në zbehjen e të paraqiturit të tyre si joshtetformues dhe mu për këtë, organizimi apo përgjigjja e tyre ndaj “përplasjes” së sipërpërmendur është dhënë në ngritjen e rendit të veçantë etnojuridik. Ky organizim edhe më vonë mbetet si përgjigje më e mirë ndaj “kategorizimit tashmë të njohur të popujve në kategoritë themelore fetare, latinë dhe grekë dhe të realizimit të disa privilegjeve të tyre, për të cilat nuk janë ruajtur burime dokumentare”, ka shkruar studiuesi rus Teodor Taranovski (1875 – 1936) duke shtuar “se të gjithë ‘të huajt’ gëzonin të drejtën e tregtisë së lirë, pra edhe mbrojtjen e pronës së tyre, njëlloj kur dilnin në tregje apo panaire. Si shembull mund të afrohet edhe një krisobulë e njërës prej kishave të Shkupit të vitit 1300, ku thuhet se ‘kushdo që vjen në panair, grek, bullgar, serb, latin, arbanas apo vllah, duhet të paguajë doganat ligjore”. 

Mirëpo, me forcimin e Nemanjidëve, si dhe të kishës ortodokse brenda sferës gjuhësore latine, viset e sotme lindore shqiptare iu nënshtruan presionit dhe proceseve asimiluese, si në planin gjuhësor, ashtu edhe në atë fetar dhe një situatë e tillë e vështirë, fatkeqësisht vazhdoi të mbretëronte edhe në shekujt e parë të sundimit të Perandorisë Osmane.

“Emërtimet si Nish, Shtip, Sharr dhe Ohër, sllavëve të jugut u kanë ardhur nga goja e shqiptarëve”

“Kufijtë midis gjuhës latine dhe greke janë shtrirë që nga Deti Adriatik në Shqipëri, duke arritur në jug të Shkupit, në rrethinat e Qystendilit dhe të Sofjes, në malin Ballkan dhe kanë shkuar më tej drejt bregdetit të Detit të Zi. Emërtimet si Nish, Shtip, Sharr dhe Ohër, sllavëve të jugut u kanë ardhur nga goja e shqiptarëve”, ka shkruar linguisti i njohur serb, Pavle Iviq (1924 – 1999) në librin “Kombi serb dhe gjuha e tij” ndërsa studiuesja e njohur Jovanka Kaliq ka shkruar se “në Serbinë (mesjetare) toponimet ishin latine. Të gjithë studiuesit, që kanë punuar në terren e dinë shumë mirë se në vendbanime të ndryshme ata hasën në varreza latine, kisha latine, përrenj latinë, pjesë të relievit apo gjurmë të vendbanimeve latine”.

Gjendja e pandryshuar e katolikëve edhe pas vdekjes së Dushanit

Pas vdekjes së Dushanit (1355), krahas shpërbërjes së strukturave kishtare dhe politike, mund të thuhet se në viset lindore shqiptare, si dhe më gjerë, bile edhe me rastin e krijimit të pushteteve lokale të pavarura dhe gjysmë të pavarura, nuk u pa ndonjë ndryshim rrënjësor rreth gjendjes së besimtarëve katolikë, prandaj shekujt në vijim ishin vendimtarë për ta. 

“Çfarë vendi i la mbreti Dushan djalit të tij Uroshit dhe si i tillë a mund të zgjerohej ai vend kur fisnikët serbë në vazhdimësi nuk i duronin fisnikët shqiptarë apo grekë”, ka shkruar Momir Joviq në librin “Serbia dhe kisha romano-katolike në Mesjetë”. Prandaj, pretendimet se pushteti i Dushanit ishte gjithëpërfshirës në krahinat, që thuhet se u nënshtruan, duhet marrë me kriticizëm. Në radhë të parë disa krahina, deri në atë kohë – të huaja, edhe gjatë pushtetit të tij, nuk arritën, bile rezistuan që të barazoheshin, përfshirë këtu edhe planin fetar. Fatkeqësisht edhe pas vdekjes së Dushanit, për arbanasit mesjetarë pavarësisht përkatësisë fetare, gjendja vazhdoi të mbetej e rëndë dhe në fakt lufta e tyre ishte luftë për mbijetesën e tyre. 

Edhe më vonë, për shembull “Stefan Llazareviqi u kërkonte priftërinjve katolikë nënshtrim të plotë dhe ata ishin të detyruar që ta përmendnin emrin e tij gjatë lutjeve. Midis ortodoksëve serbë dhe besimtarëve katolikë mbretëronte një urrejtje e skajshme, gjithkund dhe gjithnjë kishte konflikte të ndryshme, bile edhe vrasje”, ka shkruar medievisti Momçilo Spremiq, i cili marrëdhëniet gjithnjë të rënduara midis besimtarëve të krishterë i sheh edhe si shkakun kryesor “të mosrezistencës ndaj Perandorisë Osmane në fillim të nënshtrimit të Ballkanit”. 

Siç dihet, viset lindore shqiptare në epokën paraosmane në periudha të caktuara u gjetën nën pushtetin e Bullgarisë mesjetare e më vonë edhe nën pushtetin e sunduesve lokalë, që përkatësinë e tyre kombëtare e kanë mjaft të mjegulluar, por që autorë të ndryshëm, sidomos që nga gjysma e shekullit XIX e deri në vitet e dyzeta të shekullit XX, këtyre sunduesve ua kanë veshur, por edhe ua kanë hequr herë petkat serbe e herë bullgare. Megjithatë, në sytë e këtyre pushteteve dhe të kishave të tyre arbanasi katolik ishte projektuar thuajse në një imazh identik, por edhe unik.

“Latinët” si heretikë dhe imazhi i tyre në kontekstin e “tjetrit”

Qëndrimi dhe perceptimi i arbanasve latinë të viseve lindore në shekujt parasomanë tashmë ishte pjesë e modelit të njohur e projektimit “të tjetrit” që kryekëput ishte imazh dhe produkt i qëndrimit të qarqeve kishtare ortodokse bullgare, por edhe serbe. 

“Emërtimi ‘Latin’ në këngën popullore bullgare shfaqet qysh në shekujt XIII dhe XIV. Për latinët sidomos flitet në Eposin e Kreshnikëve apo te këngët e trimërisë. Për shembull në këngë të ndryshme është theksuar qartë ‘Vajza latine, mbreti latin, qyteti latin, vojvodë latini’”, ka shkruar autorja bullgare Donka Petkanova, (1930 – 2016) duke shtuar se në “këngën popullore bullgare, latinët zakonisht janë paraqitur në këndvështrimin mohues apo në kontekstin negativ, si për shembull se latinët mashtrojnë, vjedhin, se janë miq jo të besueshëm, etj.” 

Thuajse i njëjti imazh është prezent në radhë të parë edhe të priftërinjtë serbë. Bile urrejtja e këtyre të fundit është përcjellë me masa konkrete, që manifestoheshin me sjellje agresive, mizore ndaj ‘latinëve’”.

“Nga këndvështrimi i serbëve ortodoksë, katolikët shiheshin si pjesëtarë të ‘herezisë latine’. Aq më tepër, që me kalimin e kohës, emërtimi ‘serb’ gjithnjë lidhej me përkatësinë e kishës ortodokse serbe. Ishte vetë Stefan Nemanja që përdori masa energjike për të pastruar vendin e tij nga çdo lloj i heretikëve”, ka konstatuar medievisti, Millosh Bllagojeviq (1930 -2012). 

Goditja e radhës që ia forcoi shpirtin fenomenit të veçimit të “latinëve” si kategori e urryer, ngjau po ashtu edhe në shekujt e parë të ardhjes në Ballkan të Perandorisë Osmane. Popujt e besimit ortodoks, të nënshtruar dhe të panënshtruar jashtë kufijve të shtetit osman, zakonisht përmendeshin me emrin e tyre të vërtetë: si shqiptarë, grekë, serbë, bullgarë...”, ka shkruar Olga Zirojeviq, duke shtuar se “termi latin u përdor në periudhën e ngritjes së shtetit osman dhe kështu quheshin anëtarët e shteteve italiane, kryesisht venecianë dhe gjenovezë, ndërsa në kohët e mëvonshme, ai u përdor kryesisht për dubrovnikasit, megjithëse nuk përjashtoheshin as italianët dhe shqiptarët, bashkë me evropianët e tjerë”, ka shkruar ajo. 

Të kujtojmë se viset e sotme lindore shqiptare i përjetuan sulmet e para osmane në gjysmën e dytë të shekullit XIV, ndërsa pasojat konkrete jo vetëm në këto zona, por gjithandej nisën më vonë, kur Perandoria Osmane nxori ligjin për moslejimin e ndërtimit të kishave të reja, aty ku ato nuk kishin ekzistuar më parë. Sipas studiuesit të njohur boshnjak, Adem Hanxhiq (1916 – 1998) “katolikët edhe si bujq nuk e gëzonin asnjë përparësi apo mbështetje. Për më tepër, ata ishin vazhdimisht nën sulme. Me forcimin e zhvillimit të qyteteve osmane, kishat katolike në to u zhdukën një për një. Në anën tjetër, islami u përhap më së shumti në zonat e begata bujqësore. Nuk ka dyshim se për shkak të pozitës së pabarabartë të dy kishave, edhe përhapja e islamit u përjetua në mënyra të ndryshme midis besimtarëve të të dyja kishave”, ka përfunduar ai, duke iu referuar rrethanave historike në Bosnjë-Hercegovinën e shekujve të parë osmanë.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë