Mbi kufijtë e trupit, femicidi si reflektim i kulturës dhe pushtetit

...është një thirrje që të mos gënjejmë vetveten. Të mos e ngushëllojmë ndërgjegjen tonë me fraza boshe për barazi, ndërkohë që në rrugët tona, në shtëpitë tona, në mentalitetin tonë, vrasja e grave mbetet e mundshme, e përligjur, e përgjumur në heshtjen tonë kolektive. Një shoqëri ku gratë nuk trajtohen si subjekt i lirë është një shoqëri që e ka programuar vetë vdekjen e saj ekzistenciale. Recension mbi studimin e ri të akademikut Anton Kolë Berishaj: “Femicidi – Gruaja ndërmjet pabarazisë zakonore dhe civilizimit të vdekjes”

Vepra “Femicidi: Gruaja ndërmjet pabarazisë zakonore dhe civilizimit të vdekjes”, e akademik Anton Kolë Berishaj, ngrihet para nesh si një akt i rrallë sociologjik dhe njëherësh një studim që e merr përsipër një barrë të rëndë sociologjike: të ngulë sytë atje ku shoqëritë e qytetëruara shpesh shmangin të shohin, tek mekanizmat e padukshëm, që brenda një gjuhe të civilizuar, mbartin arketipet më të thella të dhunës mbi gratë.

Në faqet e tij, ky studim fton lexuesin të rishohë vetveten dhe botën e tij si një strukturë pushteti të shtrirë në kohë dhe hapësirë, një pushtet që nuk ka lindur brenda një epoke të vetme, as nuk është produkt i vetëm i zakonit apo i fesë, por një përzierje e përmbajtjeve të thella mitologjike, ritualeve, kodit moral dhe të drejtës zakonore që, për shekuj me radhë, kanë ndërtuar trupin e grave si një territor të patrulluar nga rregulla, dënime dhe frikë.

Berishaj nuk e sheh femicidin thjesht si një akt final të dhunës, por si një vijë gjaku që përshkon shekujt. Vrasja e grave nuk ndodh vetëm kur arma shkrepet mbi trupin e tyre, por fillon atëherë kur ajo, si foshnjë vajzë, lind për të qenë më pak e dëshirueshme se vëllai i saj; kur edukimi i saj tkurret brenda mureve të shtëpisë; kur trashëgimia, toka, emri, pasuria dhe nderi mbeten të padiskutueshëm për të tjerët, por jo për të. Femicidi, thotë autori, është kulmimi i një procesi të gjatë të shkatërrimit simbolik, ku trupi i gruas humb statusin e një subjekti dhe shndërrohet në një objekt që shërben dhe ndëshkohet.

Ky studim nuk ka për qëllim të na japë një rezyme krimesh, as një përmbledhje statistikash, por të na e kthejë vëmendjen te gjeneza: te përplasja e pashmangshme midis modernitetit dhe relikteve të pabarazisë që vazhdojnë të banojnë në vetë brendësinë e civilizimit. Ajo që autori quan civilizim i vdekjes është pikërisht ky paradoks; bota që prodhon ligje mbrojtëse, konventa ndërkombëtare, retorikë emancipimi, por që, në të njëjtën kohë, toleron që brenda mureve të shtëpisë të përsëritet rituali më i vjetër i pushtetit, dhuna ndaj grave si mjet kontrolli e hakmarrjeje.

Në këtë studim, qasja sociologjike dhe ajo filozofike ndërlidhen në një bashkëbisedim të heshtur, por të thellë. Teoricienët klasikë të stratifikimit, analizat e formave martesore si poliandria dhe poligjinia, miti i Evës mëkatare, figura e virgjërave të përbetuara, gjithë këto elemente ndërtojnë një mozaik ku duket se historia nuk është kurrë lineare. Brenda formave të reja të jetës moderne fshihen skemat arkaike të mendësisë, ku rendi patriarkal nuk shfaqet më vetëm si një çështje e një rrethi të caktuar, por merr forma të reja në shumë dimensione, në marrëdhënie, në të drejtën familjare dhe në konceptimin e nderit, që mbetet i njëjtë në substancë, pavarësisht kostumit ligjor.

Berishaj është i pamëshirshëm në zbulimin e këtij substrati. Ai nuk kursen as të vërtetat e hidhura për shoqërinë shqiptare, ku kodi i Kanunit, trashëgimia patrilineare, “fajësia” e gruas në prishjen e kurorës, ndëshkimi përtej jetës intime, e mbajnë të gjallë një moral që civilizimi formal nuk ka arritur ta çrrënjosë. Ai na kujton se drejtësia zakonore e ka justifikuar pabarazinë dhe dhunën, por jo gjithmonë vrasjen; pikërisht civilizimi modern, që liron gruan nga një nënshtrim i heshtur, përballë burrit që refuzon të humbë kontrollin, e kthen dhunën ekstreme në mjet të fundit. Pra, civilizimi, në vend se ta zhbëjë dhunën, mund të krijojë kushtet për eskalimin e saj.

Kjo është edhe ironia më therëse filozofike që përshkon librin: se emancipimi i gruas, vetëdijësimi i saj, dalja e saj nga izolimi, nuk shoqërohet domosdoshmërisht me një emancipim paralel të mendësisë patriarkale. Kur mentaliteti i vjetër dhe moderniteti përplasen, shpesh humbësja është po ajo që u ngrit për të fituar zërin: gratë. Dhe civilizimi, i cili në vetvete përfaqëson shpresën për progres shoqëror, prodhon ndërkohë të gjithë arsenalin teknik dhe ideologjik që mund të mbulojë dhunën ose ta justifikojë me gjuhë të re simbolike.

Në këtë udhëtim, lexuesi nuk e gjen veten përballë një përmbajtje të qetë e neutrale. Ai e ndien se kjo nuk është një vepër që të fton ta lexosh me gjakftohtësi, por një akt rebelimi i drejtpërdrejtë ndaj asaj që normalizohet në heshtje. Në këtë kuptim, Berishaj nuk është thjesht një studiues, është një mendje e shqetësuar, një dëshmitar i pakompromis që nuk bën zbukurime të realitetit. Ai e di se nuk mjafton të dënohet vrasja kur ndodh; duhet të shembet ndërgjegjja që e prodhon atë, duhen rrëzuar strukturat që e ushqejnë atë dhe duhen çmontuar mitet që e justifikojnë atë.

Nëse kjo vepër ka një meritë të thellë sociologjike, ajo është se na e kujton se dhuna nuk është vetëm një akt fizik, por një sistem i tërë i mendimit dhe i jetës në përditshmëri. Një organizim simbolik, që i jep formë mënyrës si ndahen trupat në bazë gjinie, punët, të drejtat, nderi dhe faji. Në këtë plan, femicidi është vetëm maja e një strukture të fshehtë dominimi, ku dhuna ligjore, dhuna ekonomike, dhuna e heshtur, paragjykimi dhe stigma bashkëpunojnë për t`i ruajtur gratë në rolin e objektit të kontrollit.

Ky është një libër që duhet lexuar ngadalë, jo vetëm për t’u informuar, por për të përftuar një gjendje reflektimi. Për të kuptuar se nuk mund të ketë shoqëri të drejtë dhe të qytetëruar pa një qasje të re ndaj trupit të grave, një trup që nuk është më terren për të shënuar kufijtë e nderit, as objekt pasurie, as armë për të korrigjuar me turp një padrejtësi imagjinare të gjinisë së kundërt. Në këtë shënim, Berishaj na fton të besojmë se emancipimi nuk është një akt që mjafton ta vendosim në ligj apo në fjalime parlamentare; ai është një shndërrim kulturor që duhet të prekë rrënjët, të rishkruajë mitet, të riformulojë gjuhën, të rivizatojë raportet simbolike midis gjinive.

Dhe ndoshta, më shumë se çdo gjë, ky studim është një thirrje që të mos gënjejmë vetveten. Të mos e ngushëllojmë ndërgjegjen tonë me fraza boshe për barazi, ndërkohë që në rrugët tona, në shtëpitë tona, në mentalitetin tonë, vrasja e grave mbetet e mundshme, e përligjur, e përgjumur në heshtjen tonë kolektive. Një shoqëri ku gratë nuk trajtohen si subjekt i lirë është një shoqëri që e ka programuar vetë vdekjen e saj ekzistenciale.

Për këtë arsye, “Femicidi: Gruaja ndërmjet pabarazisë zakonore dhe civilizimit të vdekjes” nuk është vetëm një libër sociologjik. Është një orë alarmi. Është një apel për t’u përballur me fantazmat që mbijetojnë brenda nesh, me zakonet që nuk kanë vdekur dhe me civilizimin që, nëse nuk lidhet me emancipimin e trupit të grave, mbetet vetëm një dekor i zbrazët i vdekjes së heshtur. Dhe në këtë zbrazëti, fatkeqësi humbet vetë njeriu!

Autorja është studiuese e sociologjisë dhe drejtore për Kulturë në Komunën e Prishtinës