“Esat Bicurri në përjetësi” për modelin muzikës lirike qytetare

Monografia “Esat Bicurri në përjetësi” e muzikologut Krenar Doli, është mbi të gjitha një akt kujtese për këtë personalitet të artit dhe kulturës në Kosovë e Shqipëri, që dokumenton jetën dhe atë çfarë ka dhënë dhe lënë ky artist me zërin e tij unik në historinë e muzikës tradicionale shqiptare, si dhe e kthen kujtesën e humbjes tragjike të tij nga gjenocidi serb, në një memorie përjetësie. K. Doli, ka një kohezion të brendshëm shpirtëror me artistin e së njëjtës vendlindje, Gjakovës – me melodinë e heshtur që zgjatet si fije e padukshme që i lidh të dy mes tokës e qiellit.

Kur përpara meje u hapën faqet e kësaj monografie, kushtuar një ikone të këngës lirike qytetare si Esat Bicurri, menjëherë më erdhën në kujtesë fundvitet ‘70 dhe fillimi i viteve ‘80 të shekullit të kaluar kur, në Shqipëri, si një ansambël i veçantë këngëtarësh, erdhën nga Kosova, emrat më të njohur të këngës si: Nexhmije Pagarusha, Liljana Çavolli, Shpresa Gashi, Shpresa Berisha, Bashkim Paçuku, Esat Bicurri, të cilët sollën ajrin e Kosovës së munguar në dheun amë. Ishin këta zëra të ngrohtë, por edhe shpërthyes e plot dritë që hapën një dritare të re në imazhin tonë për artin dhe kulturën e të njëjtit komb, por me kufij të ndarë.

Mes tyre Esat Bicurri shkëlqente me gjithë pamjen fisnike e plot sharmë dhe zërin e tij të ngrohtë e potent njëkohësisht: një artist me plot kuptimin e fjalës, që prej mënyrës se si imponohej në skenë, me sigurinë që i lexohej në sy e në qëndrim, me zërin e kadifenjtë, ku, pikërisht, diapazoni i gjerë, pastërtia e timbrit dhe “lirizmi i kristaltë” – ashtu siç e identifikon gjithherë me të drejtë edhe autori i këtij botimi etnomuzikologu Krenar Doli, rridhte aq ëmbël e natyrshëm dhe depërtonte deri në deje te dëgjuesi.

Pikërisht, kjo monografi synon të krijojë para lexuesit portretin e tij artistik e human në kohë. Krenari e ka nisur këtë punë me shumë pasion që herët, në vitin 2007, kur ishte ende student dhe duhej të mbronte diplomën me një punim për këtë bilbil të Kosovës; e shihja shpesh të përkushtuar në korridoret e UART me profesoreshën e tij Hamide Stringën tek konsultoheshin dhe ishin të përfshirë në diskutimet e tyre për të mbledhur sa më shumë materiale dhe, më tej, e gjithë kjo punë konkludoi me rezultatin e arritur në diplomë (ku isha dhe vetë pjesë e jurisë). Më pas më dhuroi botimin aq të vlertë të Esat Bicurrit “Një këllëf me ar ta çova” (1997), ku dhe interesi im u rrit më shumë për këtë personalitet, që jo vetëm i këndonte aq bukur e me profesionalizëm këngët e popullit të tij, por dhe ishte i apasionuar pas mbledhjes e “arkivimit” të tyre përmes botimit.

Kështu që këtë libër monografik të studiuesit K. Doli, të plotësuar (krahasuar me punimin e diplomës së tij) me të tjera të dhëna arkivistike-dokumentare, historiko-informuese, analitike, fotografike, etj., dedikuar jetës dhe arritjeve artistike e më gjerë të E. Bicurrit, e mirëprita me kërshëri për të dhënë disa mendime lidhur me të.

Së pari, që në parathënie autori përcakton qartë hapat metodologjikë dhe strukturorë që do të ndjekë, duke e bërë më të qartë paraqitjen narrative të punimit. Ashtu siç e ka parashtruar edhe vetë autori në këtë hyrje, të bjerë në sy përgjatë librit, puna e etnomuzikologut në terren përmes metodave të njohura si metoda përmes pyetësorëve, ajo e bashkëbisedimit me subjektet e përzgjedhur, kërkimet e dokumentimeve të ndryshme etj., të cilat duke u bashkuar me ato analitike të interpretimit apo qasjes (etno)muzikologjike të këngëve të evidentuara në botim, bëjnë që libri të atashohet rreth boshtit monografiko-analitik.

Duke filluar nga struktura e kësaj monografie, ajo është e ndarë respektivisht në pesë kapituj, të cilët janë konceptuar qartë, duke nisur fillimisht në kreun e parë me një pasqyrë sintetizuese “ndër breza dhe kohëra” të karakteristikave kryesore të qytetit të Gjakovës, vendlindjes së E. Bicurrit, pasqyrë e cila e skicon më së miri sfondin gjeografik, gjuhësor, atë të besimit e edukimit, po ashtu atë kulturor e etnografik, në të cilin lindi dhe u rrit artist i ardhshëm. Ky kapitull parashtrues i vendlindjes së E. Bicurrit, por edhe i vetë autorit të librit K. Doli, krijon vërtet një tablo të qartë të jetës së këtij qyteti që shquhet për trimëri e patriotizëm, por dhe për zanatçinj të zotë të Çarshisë së Madhe e të vlertë, po ashtu për arsim, shkencë, art e kulturë, ku ndër këto të fundit veçohet muzika dhe humori – siç e thekson me të drejtë autori, duke bërë një paralele këtu edhe me qytetin e kulturës e artit në Shqipëri – Shkodrën.

Në kreun e dytë autori futet fill në objektin e studimit të tij, për të shtjelluar jetën dhe veprën e Esat Bicurrit në disa aspekte: si interpretues apo transmetues i këngës lirike qytetare mbarëshqiptare, po ashtu edhe si krijues e tekst-shkrues i disa këngëve që u bënë të njohura prej zërit të tij, Siç shprehet dhe Kasim Qafleshi në artikullin e tij “Në kujtim të Esat Bicurrit”: “Ka emra që historia nuk i harron, jo vetëm sepse ishin pjesë e saj, por sepse kanë lënë pas një trashëgimi që jeton përtej kohës dhe brezave. Esat Bicurri ishte një prej tyre. Jo vetëm një këngëtar i mrekullueshëm, por një simbol i kulturës shqiptare, një zë i veçantë që u shua dhunshëm, por që vazhdon të jehojë në zemrat e atyre që e njohën dhe e dëgjuan”, duke vijuar më tej me postulatin se “ai ishte një këngëtar që nuk e shihte artin vetëm si profesion, por si një mision, për të ruajtur dhe përcjellë te brezat e ardhshëm bukurinë dhe vlerat e muzikës shqiptare”. Po ashtu, edhe K. Doli, në këtë pikë të rëndësishme të botimit, e prezanton Bicurrin me të gjitha atributet e tij si përçues i këngëve të bukura qytetare të cilave u dha zë nga shpirti i tij – këngë që kanë zënë një vend të rëndësishëm në trashëgiminë tonë kulturore kombëtare dhe që kanë sfiduar me të drejtë kohën me bukurinë dhe magjinë e melodive dhe teksteve të tyre, të tilla si: “Gryka e Kaçanikut”, “S’ka më të bukur se pranvera”, “E kujtoj atë takim”, “Një lulishte me trëndafila”, “Kur filloi drita me dalë” e të tjera.

Një interes të veçantë merr fakti që theksohet konkretisht në këtë pikë të punimit, ku përmes vizitave, koncerteve, festivaleve dhe aktiviteteve kulturore-artistike që disa prej këngëtarëve nga Kosova kishin realizuar në Shqipëri në vitet ’70-‘80, “nuk kishte se si të mos ndodhte ndryshe, pasi ishte pikërisht Esat Bicurri, ajo ura lidhëse në mes të Kosovës dhe Shqipërisë në fushën e artit muzikor” dhe, siç vijon më tej autori: “Ishte shumë i çuditshëm, mahnitës dhe gati-gati i paperceptueshëm prej nga vinte gjithë ky admirim e respekt ndaj Esat Bicurrit në Republikën e Shqipërisë. Ndoshta për shkak të përzgjedhjes që u bënte materialeve muzikore që i interpretonte, ndoshta për ngjyrën specifike dhe timbrin e veçantë plot dritë që korrespondonte me këngët që përzgjidhte për t’i interpretuar. Kapja me lehtësi e tingujve të lartë akutë të shkallës sipërore, kthjelltësia e tingullit dhe korrektësia intonative dhe ritmike do ta bënin të vehtën” – e përmbyll autori këtë konstatim analitik që lind natyrshëm prej karakteristikave sa intuitive aq edhe profesionale të përzgjedhjes së materialeve muzikore që Esati ia “bashkëngjiste” vokalit të tij.

Autori nxjerr në pah gjithashtu edhe vendin e tij në kulturën bashkëkohore gjakovare (kosovare dhe pse jo shqiptare) përmes aktivitetit të ngjeshur artistik si në Kosovë e Shqipëri për gati 30 vjet, i cili u ndërpre tragjikisht në vitin 1999, kur E. Bicurri në moshën 50-vjeçare, në kulmin e jetës dhe të karrierës së tij artistike, u pushkatua pa mëshirë nga bisha serbe bashkë me dy vëllezërit e tij, në atë kohë të errët të luftës në Kosovë.

Ndërsa kreu i tretë është kreu që lidhet me një tjetër vokacion të E. Bicurrit, me atë të ruajtjes, njohjes dhe dokumentimit të traditës sonë muzikore, atë të këngëve qytetare shqiptare, duke u fokusuar në dy përmbledhjet e botuara, respektivisht përmbledhja e parë “Një këllëf me ar ta çova”, botuar në vitin 1997 – botim që përmbledh dhe dokumenton këngët tradicionale qytetare shqiptare dhe ato të kompozuara nga kompozitorë të ndryshëm shqiptarë, ku janë përzgjedhur dhe trajtuar përmbledhtas pesë tipa të këngëve të kënduara nga këngëtari E. Bicurri; ndërsa përmbledhja e dytë, e titulluar “Ahengu gjakovar në shekuj”, të cilën këngëtari Bicurri e la në dorëshkrim, por që me ndihmën e djalit të tij, Butrintit si dhe miqve, bashkëpunëtorëve e institucioneve mbështetëse, arriti të botohet në vitin 2006. Edhe për këtë botim, autori K. Doli, ka ndjekur të njëjtën rrugë, atë të përzgjedhjes së pesë këngëve nga autorë popullorë të ndryshëm, për të cilat ka parashtruar në mënyrë sintetizuese vlerat e tyre emocionale dhe ato të krijimtarisë. Prej këtyre librave të kuruar me aq kujdes e profesionalizëm nga Bicurri, nëpërmjet shtjellimit që i bën studiuesi K. Doli në këtë kapitull, del në pah rëndësia e vjeljes së tyre jo vetëm për meloditë dhe tekstet e bukura, por edhe në atë që ato simbolizojnë: pasqyrimin e gjallë të udhës që ka përshkuar muzika qytetare shqiptare dhe identitetin kombëtar të fituar në kohë. Pikërisht do të theksoja bindshëm faktin se këto dy botime janë një “pasuri kombëtare” dhe një “arkiv” i vlertë për etnomuzikologët dhe për çdo studiues apo artdashës të traditës sonë muzikore, që do ta njohë dhe prekë nga afër këtë trashëgimi të çmuar.

Ashtu siç është traditë në shkrimin e monografive të kësaj natyre, në kreun e katërt, janë përzgjedhur fjalët e personaliteteve të njohur të artit dhe kulturës mbarëshqiptare, të cilët japin mendimet e tyre për këngëtarin zë kristal (madje duke e cilësuar edhe në përmasat e një tenori lirik), me një zë shumë muzikal që evidentohet më së miri në interpretimet e tij sa origjinale e tingëlluese; e quajnë atë bartës të apasionuar të kulturës popullore për zbërthimin e figurshëm të brendisë së këngës dhe të formës artistike, model të muzikës lirike qytetare shqiptare dhe këngëtar të çmuar të këngëve lirike dhe epiko-lirike të Shqipërisë së Mesme, Tiranës, Elbasanit, Beratit, por edhe të jareve shkodrane; “Esati jo vetëm kur këndonte, por edhe kur fliste, zëri i tij i tingëllonte bukur” – do të thoshte në këto kujtime poetesha jonë Zhuliana Jorganxhi; gjithashtu e çmojnë shumë për humanizmin e tij si një njeri me virtyte të larta njerëzore, por edhe si një luftëtar të ruajtjes, kultivimit, pasurimit dhe dokumentimit të traditës muzikore shqiptare, ku zënë vend edhe të tjera thënie, kujtime, cilësime e karakteristika të shprehura me shumë dashuri e vlerësim prej tyre.

Në kreun e pestë, autori ka bërë një paraqitje të veprimtarive më të rëndësishme që janë organizuar në nder të kujtimit të veprës së E. Bicurrit, duke u shoqëruar edhe me foto nga këto aktivitete in memoriam. Fotot, të cilat janë evidente edhe përgjatë librit, të listuara fillimisht në hyrje të punimit, e pasurojnë edhe më tepër monografinë në fjalë, përmes dokumentimit fotografik si fakt historik. Vend në këtë përmbyllje të botimit zënë edhe disa prej poezive të këngëve që janë krijuar në nderim dhe në kujtim të figurës së tij, duke e plotësuar edhe më tej portretin e tij, në dimensionin artistik të shprehur në vargje.

Në fund të këtij botimi vijnë përfundimet në gjuhën shqipe dhe në atë angleze, për të vijuar me bibliografinë e nevojshme shkencore ku është mbështetur autori, për të realizuar sa më me kompetencë monografinë në fjalë.

Në përfundim të kësaj reçense për librin “Esat Bicurri në përjetësi” të autorit Krenar Doli, do të theksoja së pari se që të marrësh përsipër të shkruash një monografi të kësaj natyre, për një personalitet në fushën e art-kulturës kombëtare, qoftë edhe shkencës (etno)muzikologjike, duhet padyshim të mbledhësh e të hulumtosh gati në mënyrë shteruese informacione, fakte, dokumente, faksimile, të flasësh me bartës e të krijosh pyetësorë për ta, të vjelësh mendimet e miqve dhe kolegëve, të analizosh punën dhe veprën e personalitetit të përzgjedhur, por ka mes gjithë këtyre “kërkesave”, në gjykimin tim, diçka të pathënë dhe më të rëndësishme që në fillesë: është pikërisht lidhja e brendshme, ajo kimi e pathënë që krijohet mes studiuesit dhe personazhit, gjithmonë pa rënë në sentimentalizëm; kjo pra do të thosha ndihet si nëntekst në çdo faqe të librit të etnomuzikologut K. Doli, i cili ka një kohezion të brendshëm shpirtëror me artistin e së njëjtës vendlindje, Gjakovës – me melodinë e heshtur që zgjatet si fije e padukshme që i lidh të dy mes tokës e qiellit.

Kjo monografi është mbi të gjitha një akt kujtese për këtë personalitet të artit dhe kulturës në Kosovë e Shqipëri, që dokumenton jetën dhe atë çfarë ka dhënë dhe lënë ky artist me zërin e tij unik në historinë e muzikës tradicionale shqiptare, si dhe e kthen kujtesën e humbjes tragjike të tij nga gjenocidi serb, në një memorie përjetësie.

Prof. asoc. dr. Holta Sina-Kilica është muzikologe, pedagoge në UART – Tiranë