Surroi: Mirëmbrëma, sonte bashkëbisedim me Dukagjin Pupovcin, njeriun i cili e simbolizon ekspertizën e Arsimit prej kohësh në Kosovë, Dukagjin, mirësevjen!
Pupovci: Mirë se të gjeta, Veton, mirëmbrëma!
Surroi: Po e hapim në fillim me dy konstatime të cilat i kam nxjerrë prej analizave të cilat ti i ke prodhuar gjatë, posaçërisht gjatë kohëve të fundit.
Konstatimi i parë lidhet me faktin se në gjysmën e dytë të shekullit 20, Kosova ka hyrë me projektin në arsim si projekt shtetndërtues dhe diku në vitin në vitet ‘60-’70 kemi mbërritur ta përgjysmojmë analfabetizmin. Dhe këtu fillon trendi pozitiv.
Në shekullin e 21, në mënyrë konstante, po dështojmë në testin PISA dhe aty tregohet se kemi të bëjmë me një rënie në sistemin arsimor, gjegjësisht në kapacitetin e tonë të arsimit.
T’i analizojmë këto dy procese, së pari këtë të parin të shtetndërtimit dhe ti nuk shoh njeri, i cili do të ishte bashkëbisedues më i mirë, sepse ti ke kaluar si mësimdhënës në socializëm, në tranzicion, pastaj në këtë pjesën e çlirimit Je i një familjeje ku edhe prindërit kanë qenë të lidhur me arsim, me libër... kështu që të fillojmë nga e para.
Pupovci: Arsimi në Kosovë faktikisht ka filluar të zhvillohet me fillimin e Luftës së Dytë Botërore, me rastin e okupimit italian, po i njëjti trend ka vazhduar edhe pas vitit 1945 edhe është shumë e vërtetë kjo se ka qenë në funksion të emancipimit, në radhë të parë, i cili pastaj ka rezultuar edhe me procesin e shtetndërtimit dhe duke u rritur numri i njerëzve të arsimuar dhe niveleve të arsimimit, sigurisht që ka pasur edhe zhvillim të Kosovës. Mirëpo në shenjë...
Surroi:...edhe këtu po të ndërpres. Momenti kthesë, momenti kritik kthesë politik, është momenti kur tejkalohet mbi gjysmë, domethënë kur kemi më shumë njerëz që dinë të lexojnë, sesa njerëz që nuk dinë të lexojnë.
Pupovci: Ashtu, pra, ne në vitin 1981 i kemi pasur diku rreth 13% analfabetë, nëse e kam mbajtur mend mirë, ndoshta kanë qenë edhe më pak, 11-13 %, e kam harru shifrën, po deri në vitin 1981, kur është bërë regjistrimi i fundit i popullsisë, i cili mund të konsiderohet si kredibil për atë kohë, shihet se shkalla e analfabetizmit ka rënë shumë, nga 90 e sa për qind pas Luftës së Dytë Botërore e deri atëherë...
Surroi: ...edhe momenti i amendamenteve kushtetuese 1968-1974 e zë Kosovën me diku në 60-70 %, mendoi unë, me njerëz që dinë shkrim lexim...
Pupovci: ...që dinë lexim-shkrim, ashtu është, është e vërtetë dhe ajo zakonisht ka shkuar me ndërrimin e gjeneratave, se gjeneratat e reja kanë vazhduar shkollimin edhe thjesht nuk kanë mundur të jenë më analfabetë. Po sa i përket cilësisë, unë kisha thënë që në atë kohë nuk janë bërë matjet e tipit PISA.
Pra, megjithatë, është pak vështirë të thuhet se atëherë kemi pasur një cilësi shumë të lartë, e pastaj ajo, ajo cilësi ka rënë... ka rënë shumë....
Surroi: ...kemi qenë të kënaqur me boll, me lexim e shkrim
Pupovci: Ne kemi qenë të kënaqur. Shihe, sistemi ynë i arsimit atëherë ka qenë, sikurse i mbarë Evropës Juglindore dhe i Bllokut Socialist, sistem memorizues.
Domethënë, pak atje, pak a shumë kemi vlerësuar sa kanë qenë nxënësit në gjendje t’i reprodukojnë njohuritë, e kështu me radhë. PISA është diçka tjetër. PISA faktikisht kërkon aftësi për zbatimin e njohurive në praktikë dhe unë them që ato njohuri edhe në atë kohë kanë qenë të kufizuara
Megjithatë, ka ekzistuar një kulturë e leximit edhe një motivim shumë më i madh i njerëzve për të avancuar në arsimimin vetanak, diçka që unë e shoh mungon në kohën e sotme, dhe kjo vërehet në radhë të parë edhe nga rezultatet e PISA, ku për shembull, në lexim, 83% e fëmijëve tanë pesëmbëdhjetëvjeçarë nuk e arrijnë atë nivelin minimal të leximit, standardit të leximit i cili në vendet e OECD-së është diku 75% pra, që e arrijnë, pra te ne 83% nuk e arrijnë dhe problemi është që këto rezultate po shkojnë duke u përkeqësuar, domethënë më mirë ka qenë në 2015-n se në 2018-n, më mirë ka qenë 2018-nsesa 2022, po flas për këto ciklet e PISA-s ku ka marrë pjesë Kosova dhe kjo tregon që ne nuk jemi duke punuar që kjo të përmirësohet ose punën që po e bëjmë në përmirësimin e saj, puna që po e bëjmë në përmirësimin e saj po shkon kot, apo jo?
Surroi: Domethënë, kemi pasur një elitë në shekullin 20, e cila ka investuar në arsim, ka ditur aq arsim sa kanë pasur shtetet e tjera socialiste ose ka dashur të mbërrijë së paku atë nivel të shteteve socialiste. Kosova e ka një problem tjetër, sepse ndodh okupimi i Serbisë, pezullimi i autonomisë i asaj kohe, lufta e të tjera, dhe këtu humbim..., po megjithatë është një elitë politike e cila thotë të vazhdojmë edhe me sistem paralel, po ta ruajmë arsimin, i tillë çfarë është.
A është PISA produkt i mungesës së një projeksioni politik për arsim?
Pupovci: Po sistemi paralel, respektivisht situata e viteve të ‘90-a, patjetër që ka lënë gjurmë në, si të them, degradimin e cilësisë së arsimit, ajo është diçka objektive, sepse të punosh në shtëpi private, pa kushte elementare... Por, mendoj që ajo ka qenë zgjidhja e vetme dhe ka qenë zgjidhje e mirë, besoj që në një fazë të mëvonshme, unë do të të pyes ty diçka në lidhje me këtë dhe do të do të kesh përgjigje ma të elaboruar, meqë në atë kohë edhe ke qenë i përfshirë në ato struktura që kanë marrë vendime tilla.
Surroi: .... Mundem edhe tash të përgjigjem...
Pupovci: E kisha ruajtur strukturën e emisionit tënd, prandaj po e ruaj për und këtë... dhe sido që të jetë, mendoj që neve pas luftës, respektivisht, pas përfundimit të luftës në Kosovë nuk e kemi vlerësuar sa duhet rëndësinë e arsimit.
Domethënë, thjesht është dashur ta shohim se arsimi na bën konkurrentë ose jo konkurrentë në botë, respektivisht në këtë rajonin ku jetojmë dhe thjesht nuk është investuar në arsim aq sa është dashur të investohet dhe me investim nuk po nënkuptoj vetëm investimet materiale, vetëm mjetet buxhetore, por thjesht edhe angazhimin edhe punën që duhet të bëhet me shkolla e tjera, në mënyrë që të arrihet një nivel pak më i lartë.
Surroi: Tash po të ndërpres, sepse këtu kam një mospajtim fillestar. Ti po flet si ekspert dhe thua ne nuk kemi investuar, apo nuk ia kemi parë rëndësinë.
Megjithatë, brenda shoqërisë ka dy elemente. Janë dy elemente të cilat e kanë parë rëndësinë prej një këndi krejt tjetër.
I pari është zaptimi politik i sistemit arsimor, edhe si çdo gjë tjetër, kontrolli politik i gjërave.
Edhe i dyti është kontrolli financiar, gjegjësisht, shndërrimi i arsimit në një, e ke edhe ti në analizat tua, në profitbërës, domethënë arsimi shndërrohet si fabrika e suxhukut, si ndërmarrja ndërtimore e tjera, e ka të njëjtin objektiv që të krijojë para.
Pupovci: E tash, kjo e para që ka të bëjë me ndikimin politik që ndërlidhet me të vërtetë me njëfarë përcaktimi te ne që çdo gjë të vihet në kontroll nga elita politike, e cila është në pushtet edhe kjo shpeshherë ka dhënë efekte shumë të këqija, sidomos me rastin e emërimeve të drejtorëve të shkollave, kështu me radhë, të cilët në një periudhë të caktuar kanë qenë pothuajse të gjithë nga partia e cila ka qeverisur, qoftë në nivelin qendror ose në nivelin lokal dhe shpeshherë edhe të zgjedhur pa kritere.
Mendoj që kohëve të fundit në këtë aspekt situata është përmirësuar pak.
Përndryshe, sa u përket politikave, unë konsideroj që nuk është se ne nuk kemi pasur politika, më tepër ka qenë moszbatimi i tyre. Domethënë, Kosova ka strategji të arsimit prej vitit 2002, kur janë marrë këto kompetencat prej UNMIK-ut, ajo ministria e parë, e pati krijuar një strategji të arsimit, pastaj tjetrën, e tjetrën, e tjetrën, mirëpo asnjëherë nuk u kemi shkuar këtyre strategjive as deri në gjysmë, e mos të them deri në fund.
Nuk është që nuk është ditur se çfarë duhet të bëhet. Po thjesht ato gjëra nuk janë bërë. Sa i përket këtij aspektit profitabil, kjo më tepër ka të bëjë me disa institucione të arsimit të lartë, të cilat janë krijuar kryesisht mes vitit 2005 edhe 2010, në atë periudhë dhe kanë vazhduar punën. Është e vërtetë që ekziston një bindje në opinion se disa prej tyre operojnë thjesht në baza të profitit, pa iu interesuar fort cilësia, mirëpo nuk mund të themi se cilësia është shumë ma e mirë edhe në disa nga universitetet publike, apo jo?
Edhe në disa prej tyre, jo në të gjitha, operohet pra në mënyrë të njëjtë, edhe pse profiti mund të mos jetë motiv por shpeshherë është motiv që studentët të kalohen në mënyrë që institucioni të jetë atraktiv për prurje të reja.
Surroi: E mora për këtë çështjen e dytë. Për çështjen e parë është interesante tentativa për kontroll politik fillon ende pa pasur pushtet në Kosovë, menjëherë pas vitit 1999 fillon përpjekja për kontroll politik të shkollave, si edhe çdo gjëje tjetër.
Por, te çështja e dytë, i pashë analizat e pjesëmarrjes, domethënë të përqindjes së institucioneve publike në Gjermani dhe atyre private edhe te institucionet jopublike kemi të bëjmë menjë emërtim tjetër kemi të bëjmë se me universitete jofitimprurëse, institucione publike jofitimprurëse, çfarë janë edhe shumica universitete në Amerikë.
Ato me të vërtetë paguhen, por nuk paguhen për të krijuar profit për pronarët e tyre, sepse nuk ka pronarë.
Këtu kemi, përqindja e universiteteve fitimprurëse është diku mbi dyzet, krahasuar me universitetet publike, që na bie diku të vendet e treta të botës . Dhe si mund të kemi integrim në sistem edukativ, arsimor evropian, nëse kemi këso përqindje.
Pupovci: Po tani ky trendi, në radhë të parë, flitet për institucione të arsimit të lartë, po janë edhe disa të arsimit parauniversitar që janë të karakterit fitimprurës, jo të gjitha. Në radhë të parë mendoj se aty duhet të vihen, edhe është duke u punuar në drejtim nga Agjencia e Akreditimit, kriteret e qarta të cilësisë. Tani ata dëshirojnë të funksionojnë ashtu, si institucione fitimprurëse, gjenerojnë fitim për themeluesit e tyre, Kjo është diçka që lejohet me ligj, nuk është e ndaluar, por të paktën duhet të ekzistojë sistemi i cili e vë kontrollin e cilësisë në mënyrë që ato institucione të mos mund të jenë, siç e the ti, fabrika të diplomave, po të funksionojnë në mënyrën më të mirë të mundshme.
Ka progres në këtë drejtim, pra numri i programeve në institucionet e arsimit të lartë të Kosovës para nja 7-8 vjetësh ka qenë rreth 500 programe të akredituara, tash ai numër është përgjysmuar, janë diku rreth 250 programe të cilat operojnë, kështu që një numër i madh i programeve, por edhe i institucioneve, janë mbyllur për shkak që nuk kanë mundur t’i plotësojnë kriteret e akreditimit. Tash me ripranimin e Agjencisë së Akreditimit në EQAR në këtë rrjetin evropian të sigurimit të cilësisë, sigurisht që do duhet të intensifikohet ky aktivitet dhe të shtrëngohen të gjitha institucionet, edhe publike edhe private, që nëse ofrojnë një program, pas atij programit të qëndrojë cilësia. Dhe normal ata do të jenë, Agjencia, nën vëzhgim ndërkombëtar dhe do duhet që t’i përmbushin këto kritere.
E tash sigurisht që do të ketë dallime në cilësi edhe mes institucioneve që janë brenda në Kosovë po sidomos me institucionet që janë jashtë Kosovës.
Unë nuk pres që institucionet tona do të mund të prodhojnë cilësinë e Gjermanisë, sepse aty së pari, ekziston një traditë e gjatë, por ekziston edhe njësi të them ashtu predispozitë, domethënë një kuadër shumë më i përgatitur, një investim shumë më i madh në arsim dhe në kërkim dhe ne përsëri nuk mund ta arrijmë një nivel të tillë.
Po këtu, të them drejtën, disa kritere janë dhënë, për shembull, vetëm Universiteti i Prishtinës ka programe doktorate edhe atë i ka relativisht numër të vogël, tash është hapur një program doktorate në Universitetin e Pejës, domethënë, ka qenë Agjencia e Akreditimit goxha strikte në këto, ndoshta edhe nga pësimi i vitit 2018, kur është përjashtuar nga EQAR-i dhe ENQA, ka qenë goxha strikte vitet e fundit dhe unë besoj se këtu do të vendoset njëfarë rendi.
Surroi: Do të vendoset një rend në universitet, në përgjithësi, por prapë do të ballafaqohemi me problemin e njëjtë e ky është problemi i definimit strukturor të nxënësve të shkollave të mesme, të cilët gjithnjë e më pak kuptojnë ato çka lexojnë.
Pupovci: Kjo është shumë e vërtetë dhe kjo është një punë që është adresuar, siç po e them, prej vitit 2002 në të gjitha politikat që janë zhvilluar nga ana e Ministrisë së Arsimit, konkretisht, dhe janë dokumente zyrtare të aprovuara.
Ne aktualisht kemi strategjinë 2022-2026, e cila është e aprovuar nga Qeveria dhe aty dihet fort mirë cilat hapa duhet të ndërmerren, për shembull, sa i përket shkollimit parauniversitar, diçka që mund të bëjë shteti është sigurimi i jashtëm i cilësisë.
Pra, i kemi provimet e maturës, edhe i kemi testet kombëtare. Edhe ne fort mirë e dimë që këto në shumtën e rasteve janë formale, apo jo?
Dhe tash, nëse aty do të kishte kriter, atëherë shkollat ndryshe do të funksiononin, sepse do ta dinin që nxënësi një ditë vjen te testi i arritshmërisë, respektivisht deri te testi i maturës. Dhe ky është roli i shtetit, ku mundet shteti të shtrëngojë.
Qysh ka shtrënguar Agjencia e Akreditimit për institucionet e arsimit të lartë. Sepse ne e kemi një sistem të arsimit të decentralizuar, domethënë krejtësisht është te komunat. Edhe komunat vetë i punësojnë mësimdhënësit, vetë vendosin për trajnimin e tyre, Ministria pak a shumë i ka në dorë strukturën e licencimit, inspektimit edhe këtë që po i them, sigurimin e jashtëm të cilësisë. Kuptohet kurrikula, tekstet shkollore, të gjitha këto kanë nevojë për përmirësim dhe të gjitha janë të konstatuara.
A po punohet mjaft në këtë drejtim? Jo! Nuk po punohet.
Edhe thjesht, kjo është tashti edhe arsyeja pse ne e kemi një situatë të tillë. Sepse sikur të ishte punuar tërë kohën, domethënë në atë për çka shteti është zotuar, sigurisht që edhe rezultatet nuk do të mungonin. Mirëpo te ne kjo ka munguar vazhdimisht; ndonjëherë nuk është marrë seriozisht, sepse këto ndërlidhen tani me buxhete, për shembull, çdo strategji e Kosovës është e buxhetuar. Dhe thotë kaq kushton kjo, kaq kushton kjo, kaq kushton për shembull 50 milionë kushton furnizimi i shkollave me pajisje teknologjike.
Tek sivjet janë ndarë 15 milionë për tabelat smart dhe më duket tenderi është ende duke ecur. Domethënë, thjesht qe 4-5 vjet nuk është punuar në këtë drejtim dhe nuk mundesh me pritë pastaj që do të ketë digjitalizim nëpër shkolla, nëse nuk respektohen ato zotimet të cilat janë dhënë.
Surroi: Kjo i bie që... ne i ndajmë diku 4% të GDP-së...
Pupovci: ...4.1% ...
Surroi: 4.1% për arsim, që është shkallë e ulët, për mendimin tim. Por sipas teje, as kjo shkallë e as këto mjete që ndahen nuk shfrytëzohen.
Pupovci: Po të them të drejtën, 4.7% është mesatarja e BE-së. Edhe atë mesatare e rrisin këto shtete nordike, sepse ato kanë GDP të lartë që ndajnë për arsim. Në rajon ne jemi kampionë sa i përket ë shkallës së GDP-së, askush nuk ndan më shumë se ne, ndoshta vetëm Mali i Zi.
Përndryshe, nuk jemi keq. Por, ne kemi numër të madh të të rinjve, domethënë të fëmijëve të përfshirë në sistem, kështu që kur ndahet kjo për kokë nxënësi me të vërtetë, del më pak. Del më pak në këtë drejtim.
Prandaj, detyrimisht aty duhet të ndahet më shumë. Mirëpo, jo të ndahet më shumë vetëm sa për të thënë se po rritet përqindja e GDP-së, po me të vërtetë të ndërlidhet me cilësinë. Për shembull, nëse investon në tekste shkollore, atëherë, të paktën të sigurohemi që ato tekste që dalin janë më cilësore sesa tekstet shkollore të cilat i kemi tani, sepse ato shpërndahen në të gjitha shkollat e Kosovës dhe prej tyre mësojnë fëmijët.
Nëse investohet në trajnimin e mësimdhënësve, gjë që nuk është duke u bërë në Kosovë, atëherë të sigurohemi që ato çka mësimdhënësit mësojnë në trajnim, t’i zbatojnë. Edhe në klasë domethënë duhet të përforcohet njëfarë sistemi i monitorimit të mësimdhënësve në klasë. Kjo kërkon riorganizim të menaxhmentit në shkolla.
Nuk mundet një drejtor t’i monitorojë, për shembull, 30-40 mësimdhënës të profileve të ndryshme. Po nëpër shkolla ekzistojnë, quhen “aktive profesionale”, në gjuhën angleze “departament” kish me qenë fjalë adekuate Departamenti i Matematikës, Departamenti i Gjuhëve e kështu me radhë... e tash duhet të fuqizohen ato departamente, si një lloj i menaxhmentit të mesëm, që pastaj mund t’i kontrollojë mësimdhënësit se çka po bëjnë nëpër klasa, ose t’ju ndihmojë në punën e tyre. E gjitha këto tash janë nëpër dokumente strategjike, po janë gjëra që duhet të bëhen.
Surroi: Ekziston, sipas asaj që po dëgjoj, ekziston një shpërputhje mes idesë se mund të vazhdojmë duke bërë atë çka kemi bërë gjatë krejt shekullit 21, domethënë këto njëzet e pesë vjet është implementim i pjesshëm i strategjive apo prodhim i strategjive në mënyrë rituale, dhe një kanali tjetër të realitetit, i cili është ky i PISA-s. Pra, implementimi në formën në të cilën është bërë deri më tani do të prodhojë të njëjtin rezultat të PISA-s
Pupovci: Mundet edhe ma keq...
Surroi: ... po, mundet edhe më keq, që do të thotë që hyjmë në pjesën e dytë, domethënë në këtë kuartalin e dytë, në 25 vjeçarin e ardhshëm, me një alarm, sepse hyjmë me fëmijë të cilët nuk kuptojnë atë që lexojnë, kanë mungesë të mendimit kritik dhe kanë mungesë të ndjenjës së abstraksionit, abstraksioni i cili nevojitet për mendime matematikore, filozofike e të tjera, në kohën kur po ndodh revolucioni teknologjik, pra në kohën kur çdo sistem arsimor në botë i ndez alarmet, sepse hyn revolucioni i inteligjencës artificiale.
Pupovci: Po, për PISA pak a shumë dihet.
Nuk di opinioni sa din për testin “ICILS”, i cili ka të bëjë me shkathtësi teknologjike. Në 2023 nxënësit tanë 15 vjeçarë kanë hyrë në ICILS dhe ne jemi ranguar të parafundit, vetëm Azerbajxhani është më keq se ne. Pra, përkundër besimit se ne kemi shkathtësi të zhvilluara teknologjike, po del që nuk i kemi. Sepse nuk është e vetmja shkathtësi teknologjike të hysh në Facebook ose në Instagram apo jo, dhe të navigosh nëpër komente. Shkathtësi tjera janë shfrytëzimi i editorëve, siç është për shembull Wordi, e kështu me radhë, edhe si duket aty ne nuk qëndrojmë aq mirë.
E tani unë po e them që ne nuk qëndrojmë mirë edhe me teknologji në shkolla. Domethënë, ideja diku prej vitit 2007, në ato strategji, ka qenë që çdo klasë në Kosovë, e ne nuk është që kemi ku me ditë se sa klasë që s’mund t’i mbulojmë me buxhet, të ketë një projektor, ta ketë një kompjuter, në mënyrë që mësimdhënësi të mund ta konkretizojë mësimin. Sot e kësaj dite kjo është realizuar vetëm në disa komuna ose në disa shkolla.
Për shembull, në Prishtinë unë e di një shkollë që ka në secilën klasë, një ose dy shkolla që në secilën klasë kanë kësi tabela smart, e kështu me radhë, po flasim për shkolla publike. Tash ndoshta numri është shtuar, se kanë bërë një investim kohëve të fundit edhe mos të gaboj në këtë aspekt. Por, kjo tani, kur ne po flasim për inteligjencën artificiale, po del që ka një shpërputhje të madhe mes kushteve që i kemi për momentin, para kushteve, si atyre infrastrukturore, ashtu edhe atyre sa u përket aftësive teknologjike dhe ambicieve tona për ta shfrytëzuar inteligjencën artificiale. Domethënë, te inteligjenca artificiale ne duhet të kemi parasysh që ajo është ende në zhvillim e sipër. Domethënë, GPT – “Generative Pretrain Transformer”, është diçka e trajnuar, është teknologjia “transformer”, po inteligjenca artificiale nuk është në gjendje të determinojë a po mëson fëmija, a nuk po mëson apo jo? E jep informatën, e parashikon. E ka atë fenomenin e halucinacionit, i cili ende ekziston, është në gjendje të prodhojë informata të cilat janë krejtësisht të pasakta.
Domethënë, e bën inteligjenca artificiale, dhe është larg prej perfektes.
Prandaj, mendoj që në këtë fazë...
Surroi: ..aty ndihmon mendimi kritik. Nëse nuk ke mendim, ti do ta absorbosh.
Pupovci: Na prioritet e kemi tashti domethënë përmirësimin e shkathtësive të leximit edhe të shkrimit, mendoj. Këtu duhet të jetë prioriteti ynë, se siç e the në mënyrë të drejtë, nxënësit ndoshta është pak e vrazhdë, po aty është realiteti.
Unë po e zbus pak, po them nuk kuptojnë gjithë ata që lexojnë, domethënë nuk e kuptojnë shumicën e asaj çfarë lexojnë.
E kanë problem t’i interpretojnë të gjitha ato, kjo është realitet. Dhe kjo nuk vlen veç për nxënësit, kjo vlen edhe për gjeneratat të cilat kanë qenë nxënës para15-20 vjetëve, se prej kësaj shkolle kanë dalë, apo jo? Disa prej tyre me kohën sigurisht që e kanë perfeksionuar një gjë të tillë.
Surroi: Po, kjo është frikësuese.
Pupovci: Po. Po aty e kemi ne problemin elementar dhe aty duhet të mobilizohemi me të vërtetë si shoqëri.
Surroi: Kjo po i bie me e kthy Kosovën në vitin 1955-57... domethënë, komparativisht ti do të kesh, ti ke sot analfabetë funksionalë sepse nuk mund ta kuptojnë, në nivelin në të cilin ti i ke pasur në vitin 1955-56.
Pupovci: Atëherë, analfabetizmi klasik edhe funksional dallojnë, se analfabeti klasik faktikisht nuk di fare lexim-shkrim. Ky tjetri deri në një masë, domethënë i kupton gjërat, di në shkrim-lexim, patjetër, nuk ka aty problem, deri në një masë i kupton, po jo në atë masën, po flasim për 15 vjecarë tash, që konsiderohet njëfarë standardi minimal në botë sipas PISA-s. Prandaj, edhe mendoj që ke drejtë kur thua që kjo është alarmante, edhe ne këtu duhet të përmirësohemi. E si të përmirësohemi?
Me të vërtetë i kemi të gjitha të parapara, veç duhet të zbatohen. Për shembull, kur bëhet reformimi i teksteve shkollore, ndryshimi i teksteve shkollore, duhet të kihet kujdes që në tekste shkollore të ketë ushtrime praktike, respektivisht, ushtrime të cilat e aftësojnë nxënësin që njohuritë e veta t’i zbatojë në praktikë. Të ketë gjëra të tilla, jo të ketë gjëra të cilat janë të ndërthurura vetëm në teori dhe nuk kultivojnë tek fëmija aftësi të tilla, kjo është sa u përket teksteve shkollore. Pastaj, i them këto tjerat. Qasja në teknologji në shkolla ndihmon shumë në konkretizimin atëherë mësimdhënësit mund t’i shfrytëzojnë PowerPoint-at mund t’i shfrytëzojnë videot e ndryshme nga YouTube për të konkretizuar gjërat, por këto janë sendet që duhet të bëhen.
Surroi: Ti je kryeministër i Kosovës, e ke mbledhë kabinetin tënd, dhe do të vendosësh në mënyrë urgjente për tri krizat më të mëdha, me të cilat ballafaqohet Kosova. T’i themi katër.
E para është Serbia, domethënë marrëdhëniet e papërfunduara dhe e një konflikti i papërfunduar me Serbinë. I dyti është testi PISA; i treti është ndotja e ambientit, gjegjësisht deficiti energjetik i Kosovës që lidhet me të edhe i katërti është, ku di unë, problemet e zhvillimit ekonomik.
Po të ofrohen ty si Kryeministër këto katër probleme, si do t’i vish prioritet?
Pupovci: Po tash ndoshta unë si kryeministër do të dështoja shumë shpejt, besoj, për shkak të mungesës së prirjeve për atë post po me siguri që këto çështje të sigurisë do t’i veja në vendin e parë, mbasi po flasim ashtu.
Edhe tash rreth strategjive s’po flas, se aty jam goxha injorant dhe më tepër jam i prirë të pajtohem me këtë ose atë, sesa vetë propozoj se çfarë duhet bëhet. Po, kur bëhet fjalë për arsimin me të vërtetë e kisha vënë si prioritet të dytë në këtë situatë. Edhe mendoj që...
Surroi: Kjo është çështje e sigurisë kombëtare faktikisht.
Pupovci: E në një të ardhme të afërt, po, është edhe çështja e sigurisë kombëtare, sepse ne në këtë mënyrë, faktikisht, e zhvillojmë potencialin tonë, bëhemi ose jo atraktivë për investimet e huaja, apo jo. Po në kushtet e një stabiliteti politik, po kuptohet, edhe në anën tjetër, sigurisht që do duhet të dëshmojmë që jemi një vend i cili mund të vetëmbahet, është kompetitiv apo jo, do të kemi nevojë për profile të ndryshme të ekspertëve për prodhimtari të ndryshme, kështu me radhë, edhe nëse nuk i krijojmë vetë, nuk di kush do të na i krijojë. Prandaj edhe kjo ndërlidhet shumë ngushtë me sistemin e arsimit dhe unë nuk mendoj që ky prioritet i dytë nuk mund të bëhet paralelisht me të parin, sepse nuk është që kanë fort lidhje me njëri-tjetrin. Prej neve nuk kërkohet t’i rregullojmë raportet me Serbinë, e pastaj ta rregullojmë arsimin. Nuk është ajo.
Kjo mund të thuhet për arsimin në gjuhën serbe, që është një segment relativisht i vogël i sistemit tonë të arsimit, po në përgjithësi, mendoj që kjo është një çështje me të cilën duhet të merremi dhe të them të drejtën i kemi pasur autorizimet e plota të merremi prej vitit 2002. Pra, as UNMIK-u nuk ka ndërhyrë në çështje të arsimit, pos te arsimi në gjuhën serbe ku kanë kërkuar që të ketë një farë trajtimi të veçantë, por përsëri po e theksoj, nuk është ai segmenti i cili neve na ka penguar që të zhvillohemi në këtë fushën tjetër.
Surroi: Atëherë, tri vendime strategjike të menjëhershme për arsim.
Pupovci: Konsideroj që së pari do duhet të përforcoheshin sistemet e sigurimit të cilësisë. Domethënë, e para të rregullohet kjo çështja e inspektimit të arsimit, testit të maturës, e kështu me radhë.
Surroi: Që do të prodhojë çka?
Pupovci: Që do të duhej të prodhonte një shkallë shumë më të lartë të përgjegjësisë nga ana e shkollave, sepse shkollat janë ato ku edukohen nxënësit.
Surroi: Si reflektohet kjo te fëmija 15 vjeçar, i cili s’di ta kuptojë tekstin.
Pupovci: Epo te fëmija pesëmbëdhjetë vjeçar, tash është pak vonë, se fëmija pesëmbëdhjetë vjeçar, nëse ndërlidhemi me testin PISA ka me hy në test dhe ai ka me e shprehë atë rezultatin e nëntë viteve të veta, po kjo është diçka që reflektohet te fëmija që është 6-7-10 vjeçar, sepse kur të bëhet 15 vjeçar do ta ketë një përgatitje, për mendimin tim, shumë më të mirë, sesa që e ka një fëmijë sot 15 vjeçar.
Surroi: Po ti thua, unë po dua ta vendos inspektorin, edhe pesëmbëdhjetë vjeçari i cili ka me e mbërrit maturën, do të bëjë çka? Do të kalojë? Nuk do të kalojë!
Pupovci: Po shih, nëse ne dëshmojmë që ekziston një sistem kredibil i provimit të maturës, sigurisht që do të mobilizohen shumë, edhe shkollat, edhe prindërit, edhe nxënësit që të mund ta kalojnë testin e maturës, sepse do ta dinë që është test serioz, në të cilin nuk mund të kopjohet edhe po nuk e kalove, atëherë nuk do të mund ta vazhdosh shkollimin e mëtutjeshëm.
Surroi: Edhe kjo atëherë do të godiste mbi gjysmën e popullatës.
Pupovci: Nuk mendoj që do duhej të shihej kjo si goditje, kjo do duhej të shihej si vetëdijesim. Edhe thjesht është diçka që normalisht mund të bëhet edhe shkallë-shkallë. Pra, një herë e fut disiplinën në test, nuk ka kopjim Po, mund të jenë ato kërkesat, respektivisht pyetjet ma të kapshme për nxënësit, nuk po them menjëherë të shkohet në ato standarde të cilat fëmijët i sjelli në situatë që të mbesin jashtë shkolle. Po, qeveria, sistemi, në këtë rast qeveria, mbasi ma dha atë rol, duhet në një mënyrë t’i ta tregojë fuqinë e vet në këtë drejtim, që është diçka që ne mund ta bëjmë dhe do ta bëjmë mirë.
Surroi: Domethënë, kryeministri urdhëron që të ketë një cilësi e cila i aproksimohet kujt? Sllovenisë?
Pupovci: Sllovenia ka punuar shumë për ta mbërritur këtë cilësi këtu. Ne, nëse mund t’i aproksimohemi për fillim Shqipërisë edhe Maqedonisë, jemi shumë në rregull, për këtë fillim.
Surroi: Domethënë brenda mandatit tënd si kryeministër ti, më vazhdon që do të mbërrish te...
Pupovci: ...minimumi për ta arritur nivelin e Sllovenisë e besoj kërkohen 12 deri në 16 vjet, ndërsa për ta mbërritur nivelin e këtyre shteteve të rajonit mundet gjithsesi mbi 4 vjet deri në 8 vjet, sigurisht do duhet që ne ta rregullojmë sistemin...
Surroi: Edhe një pyetje të fundit, lidhur me këtë pikën e parë, domethënë pikën e parë strategjike. Por, kjo atëherë do të garantonte që fëmija që fillon sot shkollën, gjegjësisht paraarsimin diku në maturë të jetë afër vendeve të Bashkimit Evropian
Pupovci: Sigurisht, nëse jemi vigjilentë në zbatimin e këtyre politikave, natyrisht., Veton, tha tri vendime strategjike e thashë vetëm të parin, apo. Vetë kjo nuk të garanton, duhet të ndërmerren edhe shumë veprime të tjera.
Surroi: Kosova do të insistojë që cilësia e arsimit të fëmijës, i cili sot hyn në shkollë e cila hyn në shkollë të jetë në fund të mandatit, në fund të shkollimit parauniversitar, të jetë diku e barasvlefshme me...
Pupovci: ...me disa vende të Bashkimit Evropian, që janë pak më të vona në Bashkimin Evropian, siç është Sllovenia që e përmende, po, apo jo. Nëse shkojmë të krahasohemi me ato vende, siç janë Estonia e Finlanda, ajo veç mundet të kërkojë më tepër kohë.
Surroi: Pika e dytë.
Pupovci: Po pika e dytë mendoj që kishte me qenë thjesht teknologjia në shkolla. Është diçka që veç e kemi në dokumente strategjike dhe e përmenda dhe kemi arsye me u brengosë për këtë, sepse edhe aftësitë e nxënësve, aftësitë digjitale të nxënësve na kanë dalë në nivel jo të kënaqshëm. Prandaj edhe shkollat duhet të furnizohen me pajisje digjitale. Pra, secila klasë në Kosovë duhet ta ketë, qoftë një projektor, qoftë një tabelë smart, qoftë një televizor smart edhe një kompjuter, në mënyrë që të ketë mundësi konkretizimi, edhe duhet të ketë qasje në internet të shpejtë, në mënyrë që të fillohet me një punë me shfrytëzimin e më të madh të teknologjisë në klasë.
Pastaj, si hap tjetër, edhe këto janë pjesë e strategjisë, mund të krijohen ato klasat virtuale siç është “Google Classroom”, besoj që shumë njerëz e dinë “Google Classroomin” si funksionon, përmes të cilave mësimdhënësit kohë pas kohe mund t’u japin nxënësve detyra që t’i kryejnë online, që t’i dorëzojnë online, në mënyrë që thjesht mësohen ta shfrytëzojnë sistemin dhe t’i zhvillojnë shkathtësitë e veta teknologjike.
Surroi: E pse atëherë, nëse Kosova ka depërtueshmërinë ndër më të lartat në Evropë, të internetit, fëmijët kanë pajisje teknologjike, kanë telefona, kanë kompjuterë, domethënë nuk u mungon as në viset më të varfra të Kosovës, nuk mungon interneti, nuk mungon telefoni, nuk mungon kompjuteri. Pse atëherë do të ndihmonte që të ketë internet në shkollë, të ketë pajisje...
Pupovci: Sepse në shkollë punohet në mënyrë të strukturuar kur i jepet fëmijës një detyrë që ta kryejë online, për shembull, përmes “Google Classroomit” ose një sistemi të ngjashëm, atëherë i kërkohet, për shembull, ta përpilojë një dokument në word, një tabelë në excel, në një shkallë më të avancuar edhe një kod shkurtër programor edhe kjo të çon te aftësitë teknologjike të nivelit më të lartë.
Për shembull, DESI është një hulumtim që bëhet në nivelin e Bashkimit Evropian, sa u përket shkathtësive teknologjike të e ka edhe një komponentë për shkathtësi teknologjike të qytetarëve edhe një DESI i tillë është bërë edhe për Ballkanin Perëndimor nga RCC, ky mekanizëm rajonal me seli në Sarajevë, dhe aty në Kosovë kanë dalë vetëm 28% të njerëzve që kanë nivel të shkathtësive bazike në kompjuter, domethënë është ... përcaktohen ato shkathtësitë bazike çka janë, çka duhet me ditë, përveç shfrytëzimit të rrjeteve sociale, 28% veç ka dalë, edhe këtu veç Shqipëria është ma keq se ne.
Domethënë, ky është një hulumtim i vitit 2022 që e ka publikuar RCC-ja. Pra, ajo çka vlen për nivel të Kosovës, vlen edhe për fëmijët. Po shihet apo jo? Dhe mendoj që shkolla do ta nxiste shfrytëzimin e shkathtësive teknologjike, që na nevojiten aq shumë edhe na bëjnë të mundur që në një të ardhmen të përballemi edhe me inteligjencën artificiale, edhe me këto gjëra që po na vijnë në të ardhmen.
Surroi: Pika e tretë.
Pupovci: E tash pika e tretë ne e kemi një zvogëlim të jashtëzakonshëm të numrit të nxënësve për shkak të tkurrjes demografike. Kjo ndodhë, sidomos në dhjetë vitet e fundit, diku 25% më pak i kemi nxënës në arsimin parauniversitar. Kjo ka rezultuar me një numër shumë të madh të shkollave të vogla.
Edhe Ministria e ka një politikë, e cila po ashtu nuk është zbatuar për adresimin e problemit të shkollave të vogla. Pra, shumica e atyre shkollave faktikisht duhet të mbyllen, jo për shkaqe ekonomike, sa për ta siguruar një arsimim cilësor të fëmijëve që mësojnë ato. Sepse ata mësojnë klasa me dy-tre nxënës, ku janë kushërinj mes veti, edhe shpeshherë për shkak të zvogëlimit mësojnë në klasa të kombinuara, për shembull, e para, e dyta, e treta, bashkë. Edhe kjo paraqet një problem jashtëzakonisht të madh dhe është një riorganizim që duhet të bëhet.
Problemi është shumica e komunave dëshirojnë ta bëjnë dhe e bëjnë edhe me qetësi po nuk mund ta bëjnë kështu në mënyrë të hapur, për shkak se humbin vota. Është shumë interesante kjo punë. sepse njerëzit, qoftë edhe të jenë pesë-gjashtë nxënës në shkollë, edhe e dinë që duhet për të është ma e dobishme, nuk pajtohen me mbylljen e shkollës se punon dikush i tyre aty ose thjesht dëshirojnë që fshati ta ketë një shkollë, megjithatë. Mendoj që ky racionalizimi i rrjetit të shkollave do të ndihmonte shumë, sepse edhe do të ishte më e lehtë pastaj të kontrollohej situata dhe do të ishte një garanci më e lartë e cilësisë kur nxënësi mëson në një mjedis social me një numër optimal të fëmijëve në klasë.
Surroi: Por, po thua kjo ka ekzistuar si kërkesë prej vitit 2002.
Pupovci: Të them drejtën, kjo ka dalë pak më vonë, se në vitin 2002 këto probleme nuk i kemi pasur. Atëherë ka qenë numri i nxënësve... një gjeneratë i ka pasur rreth 40 mijë fëmijë. Tash një gjeneratë i ka 20 mijë fëmijë, është përgjysmuar, dhe shkon t’u zvogëluar.
Domethënë, do të shkon këtu zvogëluar krejt projeksionet e tregojnë të popullsisë, prandaj edhe kjo diku më duket në vitin 2011 ka hy në dokumente strategjike. Kjo ka hyrë në vitin 2011 që duhet të rishikohet rrjeti i shkollave edhe të them të drejtën disa komuna e kanë bërë në mënyrë të qetë aty ku kanë mundur, edhe ka pasur te qytetarët reagime kështu të ashpra në raste të tilla, por e kanë bërë. Mirëpo, kjo duhet të bëhet në mënyrë ma sistematike tash, në mënyrë që ta kemi një rrjet stabil të shkollave edhe të dijë edhe shteti ku ka nevojë të ndërtojë, ku ka nevojë të riparojë ku nuk ka nevojë.
Surroi: E tash kjo e shtrohet kjo e tërheq pyetjen tjetër e kjo është që, a jemi ndoshta duke hyrë në fazën kur po i përgatisim fëmijët për emigracion?
Pupovci: Po tash ajo do të varet edhe nga zhvillimi i vendit, është e vërtetë shumë kjo që the, po e marr vetëm shembullin e arsimit të mesëm profesional. Për shembull, në arsimin e mesëm profesional diku rreth 25% të nxënësve janë në drejtime shëndetësore. Definitivisht ne nuk kemi nevojë për aq shumë punëtorë shëndetësorë.
Surroi: Jemi duke përgatitur inferimere për treg të jashtëm...
Pupovci: Edhe po, ajo po kuptohet shumë mirë që një numër i konsiderueshëm i tyre faktikisht synojnë të shkojnë jashtë vendit dhe bile janë hapur drejtime shëndetësore edhe në ato qyteza, të cilat nuk kanë ndonjë vend ku mund të zhvillohet puna praktike... e kanë një Qendër të Mjekësisë Familjare apo diçka të thjeshtë, kurse aty shkollohen fizioterapeutë apo profile të cilat janë shumë specifike. Dhe tash, çfarë ndodh. Ata është normal kjo vërehet edhe në arsimin e lartë. Ka shumë kërkesë për këto drejtime, për shkak se në shtetet e Evropës Perëndimore mungojnë këta infermierët sidomos për kujdesin paliativ, dhe kjo është edhe arsyeja pse mund të ketë emigrime.
Natyrisht, unë nuk shoh mundësinë që shteti mund t’i ndalë këto emigrime, përveç me zhvillim, kur njerëzit e humbin interesimin, ose demotivohen për të emigruar, por, në një të ardhme ndoshta duhet llogaritur që përveç emigrimeve ne do të kemi edhe imigrime, gjë që për momentin nuk vërehet në sistemin tonë të arsimit, po kur të na ndodhë një gjë e tillë, duhet të jemi të përgatitur.
Surroi: Një fëmijë prej Bangladeshit dhe prej Pakistanit ndodh që do të vijë këtu.
Nëse një fëmijë sot, në projeksionin ekonomik parasheh që me rënien demografike çfarë e kanë shtetet si Gjermania, Italia, Spanja, do të kenë gjithnjë e më shumë nevojë për infermierë pse duhet të mësojë, të jetë i mirë në testin PISA, e pse të mos jetë vetëm një infermier i ardhshëm?
Pupovci: Po, edhe infermierit i duhen këto shkathtësitë praktike Veton..., më tepër i duhen infermierit, për shkak se duhet ato njohuritë e veta teorike t’i zbatojë në praktikë edhe infermieri, mjeku, kanë të bëjnë me jetën e njeriut, sidomos kur bëhet fjalë për persona të moshuar.
Prandaj edhe mendoj që secili i ri, pavarësisht profesionit, duhet t’i ketë këto shkathtësitë bazike të lexim-shkrimit, matematikës, shkencës e kështu me radhë. Lexim-shkrimi është i rëndësishëm për çdo profesionist të fushës së arsimit profesional. Edhe për një elektricist duhet të dijë ta lexojë një udhëzim.
Surroi: Pyetja ishte provokative.
Pupovci: Po, po natyrisht.
Surroi: Sepse vetë fakti që paraqitet kjo pyetje, tregon absurditetin e situatës në të cilën jemi. Nëse kemi të bëjmë me një emergjencë kombëtare, pse nuk ka pasur reagim politik ndaj saj?
Pupovci: Është shumë interesante. Reagimet kanë qenë gjithnjë pas publikimit të rezultateve dhe pas një muaji i dy janë shuar. Aty ndoshta kjo kishte me qenë një pyetje për ty, pse te ne kjo Media Attention Cycle është kaq i shkurtër.
Për shembull, mediat reagojnë në atë moment, po pastaj thjesht e heshtin atë punë edhe ti e sheh që ajo faktikisht po humbet prej radarit dhe natyrisht politika pastaj orientohet kah prioritetet tjera dhe e harron atë.
Surroi: Ka, e tash meqenëse më pyete po përgjigjem, ty po ta jap po udhëheqjen tutje.
Janë dy arsye për mendimin tim. E para: kemi të bëjmë me zhvillim të përgjithshëm të tkurrjes së vëmendjes së opinionit, domethënë kemi hyrë në cikle të Facebookut dhe të medieve sociale, në të cilën ti kalon prej një teme në temën tjetër dhe e ke shumë vështirë me majtë përqendrimin. Dhe ky është një problem global, nuk është më problem... domethënë, mediet tradicionale, gazeta, leximi i një teksti të gjatë - po ta shohësh në statistikë të gjitha sajteve ku thonë ky artikull leximi i këtij artikull zgjat shtatë minuta ose tetë minuta të tjera, gjithnjë e sheh se këto që janë shtatë-tetë minuta nuk lexohen, ato që janë më pak se një minutë lexohen. Ose reels.
Pupovci: Po, disa media po e qesin kohën e leximit. Reading Time, po.
Surroi: Kjo është e përgjithshmja. E ajo që është këtu, mendoj se është... identifikon vendin është se mbas një kohe ekziston një ndërlidhje e komoditetit të shoqërisë me nivelin e njohurive. Nëse në një lëvizje politike ekziston komforti me rezultatet politike dhe ndërlidhet me nivelin e njohurive të qytetarëve të vet, atëherë nuk është se do të bëjë një investim shumë të madh që kjo të ndryshojë, përderisa ruhen këto balanca. Në fillim të këtij shekulli, ka ekzistuar një vetëdije e plotë e njerëzve, të cilët kanë zaptuar institucionet arsimore se kjo nuk do të prodhojë rezultat pozitiv, do të prodhojë rezultat negativ në arsim, por ata nuk kanë qenë të interesuar për rezultatin në arsim, kanë qenë të interesuar për rezultatin e lëvizjes së tyre politike dhe nëse fut në universitet 50 profesorë, nëse u jep grada e tjera e tjera, nëse i avancon përherë në magjistër e doktorë, ti atëherë ke krijuar një dimension përfitimi, i cili është i veçantë, i yti, i lëvizjes tënde politike.
Pupovci: Mirë Veton, tani ti në fund viteve të ‘80 ke qenë pjesë e këtyre strukturave politike, megjithëse ende nuk kishin mbajtur zgjedhjet po e kuptoj, po disi ke qenë afër vendimmarrjes, nëse jo vetë në vendimmarrjen.
Neve atëherë na ndodhi një gjë që faktikisht sistemi jonë i arsimit u vu para një rreziku të madh, pasi u dëbuan mësimdhënësit nga shkollat, nxënësit nga fakultetet e universitet dhe u krijua i ashtuquajturi sistem paralel. Thjesht po më intereson, udhëheqja e atëhershme politike, lidershipi i atëhershëm, Çfarë pritje keni pasur ju prej sistemit paralel?
A e keni ditë në çka po hyjmë? A keni hyrë me dilema, a keni hyrë me vendosmëri, a në çfarë mënyre e keni hyrë në atë?
Surroi: Kjo është një, kjo është një pyetje që kërkon një përgjigje të gjatë, po përpiqem ta jap në formë pak më të kondensuar.
Ballafaqimi me këtë dilemë rreth arsimit ka ardhur te Këshilli Koordinues i Partive Politike të Kosovës, në të cilën kam qenë edhe unë si njëri prej pjesëmarrësve. Kryetar ka qenë Ibrahim Rugova.
Dhe ne mblidheshim çdo javë dhe gjatë javës, disa herë, për të trajtuar çështje, vendime strategjike dhe arsimi ishte vendim strategjik dhe me të merrej Fehmi Agani, i cili ishte i involvuar dhe pika në të cilën ai insistonte, ishte se ne duhet ta ruajmë sistemin arsimor dosido, sepse është pika e cila mobilizon tërë shoqërinë.
Në atë kohë e mbaj mend ai përmendte katërqind mijë njerëz, qoftë nxënës, qoftë mësimdhënës, të cilët janë të përfshirë në të. Unë kam qenë pak më radikal, në atë kohë, dhe unë insistoja që ne duhet ta mobilizojmë, meqenëse janë katërqind mijë njerëz, atëherë, prindërit dhe nxënësit duhet të dalin para objekteve mësimore, mos të lejojnë marrjen e tyre, dhe që të mbrojnë fizikisht me aq sa është e mundur natyrisht.
Nëse kjo do të ndodhte në tërë territorin e Kosovës, atëherë shkalla e mobilizimit të aparatit represiv do të ishte do të kërkonte shumë më tepër mund sesa që kishin deri atëherë. Ky opsion, ndonëse ne e kishim thënë që ne do të mbrojmë me trupat tanë shkollat, kjo ishte njëra prej deklaratave. Aty, menjëherë mbas mbylljes së shkollave të mesme ra ky opsion i mbrojtjes, i mobilizimit të përgjithshëm. Kishte frikë brenda udhëheqjes që Serbia do të përdorte dhunë.
Në fakt, ajo kishte përdorë gazin helmues në Podujevë. Domethënë kishim një precedent dhe kishim një frikë brenda udhëheqjes se kjo do të përsëritej. Atëherë, njëra prej opsioneve që doli ishte, dhe këtë e paraqiti Shkelzen Maliqi, ishte ideja e “universiteteve fluturuese”, siç quheshin, të cilat i organizonte Solidarnoshç në Poloni. Mbas mbylljes së universiteteve, ose mbas përjashtimit të profesorëve që ishin antipushtet, atëherë ata organizonin këto klasët fluturuese siç i quanin, ku profesori shkonte në një banesë aty mblidheshin studentët, ai mbante...
Pupovci: Më duket pati bërë diçka KFOS-i, pas vitit 2000, të ngjashme në Kosovë, diçka si Open University, po tash kam harru...
Surroi: ...po në atë kohë ideja fillestare ka qenë kjo. Atëherë Fehmi Agani e elaboroi dhe tha shkollat nuk janë objekt, shkolla është sistem, dhe përderisa ne e ruajmë sistemin... i ruajmë profesorët, i ruajmë nxënësit, atëherë ne e kemi ruajtur shkollimin dhe të gjithë u dakorduam që ta përkrahim këtë opsion të vetëdijshëm, atëherë ishin edhe të vetëdijshëm edhe profesor Agani ishte i vetëdijshëm që do të kemi rënie në cilësi të arsimit, por kjo ishte çështje mbijetese.
Nuk ishte më çështje...
Pupovci: Punën e financimit atëherë nuk e keni diskutuar?
Surroi: E kemi diskutuar, e kemi diskutuar dhe prej aty doli ideja që me 3% do të zhvillohej në si sistem nga qeveria jonë në ekzil, do ta financonim arsimin, sepse ishte e qartë se në momentin kur ne e ngrinim edhe një sistem financiar paralel, atëherë tregonim kapacitetin tonë shtetëror.
Pupovci: Mirë, tash po dal në vitin 2006-2007, kur ke qenë pjesë e Grupit të Unitetit. Thjesht, ne nuk i dimë shumë ato çka është diskutuar brenda Grupit të Unitetit, po i kemi pa pastaj konsekuencat, jo medoemos në kuptimin negativ, po e them në përgjithësi.
Në majin e vitit 2008 u aprovuan me një shpejtësi drite, dy ligje: Ligji për arsimin në komuna edhe Ligji për pushtetin lokal. Edhe që të dyja faktikisht, për mendimin tim, ishin dizajnuar në atë mënyrë që t’i shkojnë disi për shtati komunitetit serb, që ata mos të kenë brenga nëse dikush do t’u ndërhyjë në qeverisje ose jo.
Të them të drejtën, kjo për arsimin në komuna na ka kushtuar mjaft në Kosovë për faktin që shumë komuna nuk kanë kapacitete ta menaxhojnë sistemin e arsimit. Ndoshta për komunat serbe ka qenë ok, por në komunat tona na ka kushtuar edhe ajo disi po paraqitet edhe si faktor kufizues. Po tash unë dua të ndalem pak te arsimi në gjuhën serbe. Domethënë, kjo po ia mundëson me gjithë faktin që ligji ia mundëson shkollave serbe t’i shfrytëzojnë tekstet shkollore, kurrikulat e Serbisë, të gjitha ato, ata faktikisht nuk i pranojnë as përparësitë e këtij ligji. Edhe aty tani lind një pyetje: A do të mund të integrohet ndonjëherë e arsimi në gjuhën serbe në sistemin e Republikës së Kosovës. Si e sheh ti këtë?
Surroi: Tash ekzistojnë tri gjëra të lidhura me këtë pyetje.
E para ka qenë koncepti i decentralizimit të vendimmarrjes në Kosovë në përgjithësi, pa marrë parasysh janë serbët apo s’janë serbët, ka qenë ideja e aso kohe në të cilën nuk kam marrë pjesë, po e di, domethënë kam dëgjuar prej UNMIK-ut në fakt ka filluar kjo që komunat në Kosovë duhet të kenë sa më shumë pushtet, që mendoj në themel është ide e mirë.
Për dallim prej Serbisë, ku komunat nuk kanë vendimmarrje, në Kosovë komunat kanë bukur shumë vendimmarrje, tash me këto ligjet e reja kryetari i komunës ka edhe më shumë, domethënë ka kapacitet vendimmarrës të madh. Por kjo pastaj është ndërlidhë, procesi i decentralizimit etnik ka qenë diçka tjetër dhe kjo është reflektuar edhe në Planin Ahtisaari. Ka ekzistuar një kërkesë nga pala serbe prej fillimit edhe kjo është ide e vjetër prej menjëherë mbas çlirimit të Kosovës, që komunat serbe disi të kenë një ndërlidhje të veçantë mes veti dhe kemi mbërritur te ideja e bashkësisë së komunave serbe.
Kjo ide është hedhë gjatë procesit Ahtisaari nga pala serbe dhe me një pakujdesi të grupit, i cili është marrë me atë kohë marrë sy është legjitimuar si ide, pastaj është dashtë një mund i madh për ta hequr prej rendit të ditës dhe për ta hequr prej rendit të ditës atëherë kemi mbërritur në një shkallë të asimetrisë në të drejtat arsimore, prandaj kemi, për shembull në Mitrovicë kemi universitet në gjuhën serbe dhe kemi sistem shëndetësor të veçantë, domethënë të nivelit të spitalit të paralel të QKUK-së.
E tash çështja e tretë a do të ketë ndonjëherë integrim të arsimit në gjuhën serbe, në Kosovë. Unë mendoj që do të ketë. Do të ketë nëse arsimi në Kosovë, arsimi shqip në Kosovë do të jetë më i mirë sesa ai që është në gjuhën serbe dhe mendoj se me këto që po flasim, domethënë me depërtimin teknologjik, me inovacion, me idenë që duhet të jemi më afër Sllovenisë, ky do të jetë magneti, i cili do të tërheq krejt arsimin drejt një reformimi.
Çështja e dytë është që arsimi dhe shëndetësia duhen të jenë pjesë e një marrëveshjeje mes Republikës Kosovës e Republikës së Serbisë. Momentin kur Republika e Serbisë e njeh Kosovën si të barabartë, domethënë, integrimi i arsimit serb në Kosovë do të ndodhë me pëlqimin e Republikës së Serbisë kur ta sheh se kjo është pjesë e cila i ndihmon arsimit serb në Kosovë.
Nuk jemi në atë fazë natyrisht, por do të jemi në ditë.
Pupovci: Po, desha vetëm ta plotësoj këtë që në arsimin në gjuhën serbe vazhdon të financohet nga Buxheti i Republikës së Kosovës, pavarësisht faktit se funksionon në kuadër të sistemit të Serbisë, domethënë një numër i madh i të punësuarve në arsim në gjuhën serbe paguhen nga buxheti i Kosovës. Dhe, në këtë mënyrë, a po e nxisim ne faktikisht, apo e inkurajojmë që të vazhdojë kjo situatë e tillë çfarë është?
Surroi: Po, kjo është, domethënë kjo është, prej është inerci tipike, është kur ta kap inercia një lëvizje ... këtu kemi të bëjmë me faktin që pushtet pas pushteti ka pasur një çështje të cilën s’duhet me e prekë.
Dhe e kemi një situatë, e cila s’ka shumë sens, ku fëmijët serbë në Kosovë mësojnë shteti ynë Serbia, mbreti ynë, ish-mbreti ynë Petri, ish-mbreti ynë Aleksandri, ky ashtu dhe e humbin sensin e realitetit të jetës ku janë dhe, për fat të keq, ndërtohen në atë izolimin e vet.
Mënyra se si duhet ta adresohet kjo çështje është jo të përpiqemi të integrohen në sistemin e tanishëm, por ta projektojmë sistemin e ardhshëm transformativ të arsimit në Kosovë në të cilën ata duhet të jenë pjesë.
Pupovci: Në fakt, ka pasur edhe disa hapa nga ana e Qeverisë, domethënë njohja e diplomave të Universitetit të Mitrovicës tash edhe është një rregullore e re për njohjen edhe të diplomave të shkollave të mesme. A mendon që kjo mund të ndihmojë, domethënë që të paktën, se tash kjo çka po ndodh me komunitetin serb ndodh edhe me një pjesë të komunitetit goran në komunën e Dragashit, a mendon që një pjesë e këtyre fëmijëve, pavarësisht përkatësisë së tyre etnike që janë në kuadër të sistemit në gjuhën serbe mund të motivohen në këtë mënyrë që të kalojnë në sistemin zyrtar të Republikës së Kosovës, pastaj dalëngadalë t’i tërheqin edhe tjerët?
Surroi: Absolutisht, sepse në fund të fundit ata duhet të jenë pjesë... ne kemi të bëjmë tash me tregje të punës, të hapura. Dhe tregu i punës i Kosovës duhet të jetë për ta interesant edhe në këtë treg të punës po mendoj edhe tregun e institucioneve publike të Kosovës. Është avantazhi më i madh për një serb lokal të jetë pjesë e institucioneve të Republikës së Kosovës sesa ta kërkojë fatin në Kralevë apo në diku tjetër, ku tregu është më i ngushtë për njerëzit që vijnë nga jashtë. Tregu i hapur i punës dhe hapja e këtyre shtigjeve për punësim do të jetë, mendoj, transformativ, siç duhet të jetë insistimi ynë që shqiptarët në Luginën e Preshevës të kenë qasje, mundësi që të futen në tregun institucional të Republikës së Serbisë dhe në tregjet e tjera me njohjen e dokumenteve të institucioneve të arsimit të Kosovës.
Pupovci: Gjë që nuk po ndodh, sepse Serbia nuk po i njeh ato dokumente.
Surroi: Kjo duhet të jetë njëra prej prioriteteve tona për Luginën e Preshevës, e cila po shpopullzohet, domethënë ekziston një proces shpopullzimi, të cilin Serbia vetë po e ndihmon, edhe me mbylljen e adresave të njerëzve, të cilët gjoja nuk jetojnë atje.
Faleminderit shumë!
Pupovci: Faleminderit edhe ty Veton, ishte kënaqësi.