Natyra nis punën në digën e shembur në Ukrainë – kthim në jetë apo bombë e kurdisur

Dy vjet pas shembjes së digës Nova Kakhovka në Ukrainë, natyra ka nisur një rigjenerim të papritur duke krijuar një pyll të ri në ish-rezervuarin e tharë. Megjithatë, ky rikthim i gjelbër mund të jetë i rrezikuar nga ndotja toksike dhe planet për rindërtimin e digës. Ky fenomen përfaqëson një sfidë komplekse ekologjike dhe një mundësi të rrallë për të ruajtur një ekosistem unik në zemër të një krize. Fatit të këtij vendi i kushtohet vëmendje strategjike kombëtare dhe ndërkombëtare.

 (The Guardian) - Dy vjet pas shkatërrimit të digës Nova Kakhovka në Ukrainë, gjelbërimi  është rikthyer në mënyrë të shpejtë në tokat që ishin mbushur me ujë, duke krijuar një “eksperiment të madh natyror” – por ky fenomen mund të zhduket po aq shpejt sa ka ardhur.

Nga një shkëmb i lartë në Ishullin Khortytsia shihet një pamje me pemë të reja pajotësh. Disa nga pemët janë tashmë disa metra të larta, por ky është një pyll i ri. Disa vite më parë, i gjithë ky vend ishte nën ujë.

“Ky është Velykyi Luh  ose “Pushteti i Madh”, thotë Valeriy Babko, një mësues i pensionuar dhe veteran i ushtrisë, duke qëndruar në bregun e ish-rezervuarit në fshatin Malokaterynivka. Për të, ky ambient i ri, por edhe i lashtë përfaqëson më shumë se natyrën.

Ky peizazh historik ishte zhdukur në vitin 1956, kur Bashkimi Sovjetik përfundoi ndërtimin e digës Kakhovka dhe centralit hidroelektrik, duke përmbytur gjithë rajonin. Ajo që dikur ishte një djep ekologjik dhe kulturor u bë një rezervuar, dhe jetesa e tij u fsheh nën ujë.

Më pas, në vitin 2023, ky ujë u përdor si armë: Diga Nova Kakhovka mbi lumin Dnipro, nën kontrollin e forcave ruse, u shpërthye. Rusia e mohon që e shpërtheu. Ky shpërthim shkaktoi përmbytje të madhe shkatërruese me ujë dhe sediment që shkoi poshtë lumit, duke shkatërruar fshatra dhe duke lënë të vdekur një numër të panjohur njerëzish; shifrat e viktimave variojnë nga disa dhjetëra deri në qindra. Deri në një milion njerëz humbën mundësinë për të pasur ujë të pijshëm. Dy vjet pas kësaj katastrofe, e ardhmja e rezervuarit ende mbetet e pasigurt. Shkencëtarët thonë se kjo përfaqëson një “kthim në jetë” për ekosistemin dhe krijesat e egra që banojnë aty – por mund të jetë edhe një lloj bombe e kurdisur.  Është një rast studimi për kompleksitetin e reagimit të natyrës ndaj ndryshimeve të mëdha që janë shkaktuar nga njeriu – dhe çfarë ndodh me ekosistemet pas një katastrofe.

Rikuperimi spontan

Pas bombardimeve, rezervuari i Kakhovkës ngjante me një shkretëtirë me baltë të tharë. Tani, bimët rriten kaq dendur saqë duhet të kalosh përmes vegjetacionit që mbulon shpatin e tokës para se të shfaqet krejtësisht rezervuari.

Bregu i tharë i ish-rezervuarit është mbushur me mbetje dhe trupa të organizmave ujorë që dikur jetonin këtu. Mbi të, tash shtrihet një det i madh me pemë të reja që arrin deri te horizonte përtej stacionit bërthamor të Zaporizhzhias së pushtuar. Sipërfaqja e rezervuarit ishte 2.155 km katrorë – më e madhe se Nju-Jorku dhe pesë qarqet e tij.

Raporti më i fundit nga Grupi i Punës për Pasojat Mjedisore të Luftës në Ukrainë (UWEC) konfirmon atë që imazhet satelitore, ekologët dhe hulumtuesit e terrenit kanë vërejtur gjatë dy vjetëve të fundit: ekosistemi i Dnipros të poshtëm jo vetëm që po rikuperohet, por po evoluon. Rezervuari i drenazhuar tani është streha për rritje të dendur të pemëve dhe për laguna të mëdha; peshqit e rrezikuar janë rikthyer në ujëra; derrat e egër dhe kafshë të tjera kanë hyrë në pyje; dhe ka shenja të rigjenerimit spontan në një hapësirë të madhe të zonës së përmbytjes.

“Ne jemi dëshmitarë të krijimit të një sistemi masiv pyjor të zonës së përmbytjes natyrore”, thotë Oleksiy Vasyliuk, bashkautor i një raporti të vitit 2025 për rezervuarin për UWEC dhe kreu i Grupit të Mbrojtjes së Natyrës së Ukrainës. “Ky nuk është një projekt i menaxhuar. Është toka vetë që po kthehet në jetë”.

Ky rikthim është gjithnjë e më i mirë për ekologët. “Fauna vendase po kthehet në pjesën e lumit që u çlirua nga diga dhe rezervuari”, konfirmon raporti. “Përveç zgjerimit të shpejtë të vegjetacionit vendas, deri në 40 miliardë fara pemësh janë mbjellë, gjë që mund të çojë në krijimin e pyllit më të madh të zonës së përmbytjes në zonën e stepës të Ukrainës”.

Sipas Eugene Simonov, koordinatori ndërkombëtar i organizatës “Rivers Without Boundaries”, ajo që po ndodh në Velykyi Luh nuk është thjesht një rikthim i lagunave lokale, por një rigjenerim i rrallë dhe spontan i një ekosistemi të gjerë lumor, me pasoja që shtrihen shumë më tej se Ukraina.

“Para ndërtimit të digës, zona e përmbytjes e Dniprit këtu kishte pyje të mëdha me lisa dhe shumë lloje të lagunave mbi mijëra kilometra katrorë, duke krijuar një mozaik habitatesh të pasura me biodiversitet për qindra lloje shpendësh dhe peshqish të mëdhenj si sturgeoni i Ukrainës, i cili dikur vinte këtu për të shpërndarë vezët”, thotë Simonov.

“Pushteti i Madh”, thotë ai, gjithashtu paraqet një mundësi për Ukrainën në përpjekjet e saj për të tërhequr fonde globale për rikuperimin pasluftës dhe për t’u bashkuar me BE-në. “Rikthimi i ekosistemeve natyrore të ujërave të freskëta përgjatë të Dniprit të poshtëm mund të bëhet projekti më i madh i këtij lloji në Evropë dhe ka potencialin të bëhet kontributi vendimtar i Ukrainës për të përmbushur angazhimet e BE-së për të rikthyer lumenjtë në gjendjen e tyre natyrore deri në vitin 2030”, thotë ai.

Megjithatë, siç theksojnë shkencëtarët, ky rikuperim nuk është i garantuar. Shumë nga pjesët e ish-rezervuarit janë ende të paarritshme për shkak të bombardimeve aktive dhe terrenit të minuar. Monitorimi biologjik është i vështirë. Kontaminimi nga metale të rënda dhe kimikatet është një shqetësim gjithnjë e më i madh për hulumtuesit. Dhe e ardhmja e zonës mbetet e pasigurt politikisht.

“Bombë e kurdisur”

Ndërsa pylli i rezervuarit duket si një oazë, që ka shpërthyer në mungesë të njerëzve, ai ka ende disa shenja të veprimtarisë njerëzore. Me kalimin e kohës, bregdetet e rezervuarit janë dëmtuar. Copëzat e imta të pluhurit janë fundosur në një shtresë të trashë në fund të rezervuarit. Po ashtu, ndotësit kanë hyrë në ujë – sidomos metale të rënda nga ndërmarrjet industriale përgjatë dhe lart lumit të rezervuarit.

Oleksandra Shumilova, ekologe e ujërave të freskët, thotë: “Të gjithë këta ndotës janë thithur nga këto copëza të imta që janë depozituar në fund”. Sedimenti ka vepruar “si një shpuzë e madhe që është akumuluar në fund të këtij rezervuari. Ne e vlerësojmë se ishin rreth 1.5 kilometra kub të sedimenteve të ndotura”.

Kur diga shpërtheu, ajo dërgoi një sasi të madhe të mbetjeve të ndotura dhe potencialisht toksike që përhapen në zonën më të gjerë. Metalet e rënda mund të ndotin lehtësisht burimet e ujit, tokën dhe mund të përthithen nga bimët. Edhe në koncentrime të vogla, ato mund të “kenë efekte negative në sistemet e viruseve të organizmave njerëzorë, për shembull mund të shkaktojnë kancer, çrregullime endokrine, probleme me mushkëritë dhe me veshkat”, thotë Shumilova. Ajo i krahason efektet e tyre me ato të rrezatimit: ndërsa këto toksina lëvizin në zinxhirin e ushqimit, ato mund të shkaktojnë probleme të veçanta për kafshët më të mëdha dhe ata që hanë mish.

“Nuk dihet se si këta ndotës gjithashtu transferohen në brendësi të rrjetit të ushqimit,” thotë ajo. “Nuk është e mundur të hetohet në këtë moment, sepse është e rrezikshme të hysh në këtë zonë. Nuk ka kërkime të sistematizuara”.

Një raport i vitit 2025, ku bashkautorë  ishte edhe Shumilova dhe botuar në revistën “Science”, përfundoi se ndotësit përfaqësojnë një kërcënim dhe paralajmëroi për shqetësime të mëdha për rrjetet e ushqimit të kafshëve dhe për popullatat njerëzore që jetojnë në zonë. Por, si në mjedise të tjera – si në vendin e katastrofës bërthamore të Çernobilit – ndotja dhe rigjenerimi natyror mund të ndodhin krahas njëra-tjetrës. Në të njëjtin dokument, shkencëtarët përfunduan se brenda pesë vjetëve, 80% e funksioneve ekosistemike që humbën nga prania e digës do të rikthehen dhe se biodiversiteti i zonës së përmbytjes do të rikuperohet ndjeshëm brenda dy vjetëve.

Një mundësi e rrallë

Raporti i UWEC-it e sheh këtë moment si një pikë kthese strategjike për politikën mjedisore dhe kulturore të Ukrainës. Po të lihet të rigjenerohet, ky vend mund të bëhet një nga ekosistemet më të mëdha të ujërave të freskëta të pandara në Evropë, duke rivalizuar edhe deltën e Danubit për rëndësinë ekologjike. Por pylli që po lind në Kakhovka mund të zhduket po aq shpejt sa është shfaqur.

“Nëse digat hidroelektrike do të rindërtohen”, paralajmëron Vasyliuk, “ky pyll i ri dhe gjithë jetesa që tani mbështet do të humbasë përsëri”.

Kompania shtetërore e energjisë Ukrhydroenergo ka sinjalizuar tashmë që ka ndërmend të rindërtojë centralin hidroelektrik të Kakhovkës. Për disa zyrtarë, kjo përfaqëson një kthim në “normalitet”: një rikthim të produktivitetit industrial, sigurisë energjetike dhe kontrollit gjeopolitik.

“Rindërtimi i digës ashtu siç ishte nuk do të ishte një rikuperim”, thotë Vasyliuk”, do të ishte një ekocid. Do të shkatërronte një pyll të ri dhe spontan përpara se ne të kishim mundësinë ta kuptonim”.

Ky vendim ka rëndësi edhe përtej kufijve të Ukrainës. Afërsisht 80% e territorit të prekur nga shembja e rezervuarit ndodhet brenda zonave të mbrojtura kombëtare dhe ndërkombëtare, shumë prej të cilave janë pjesë e Rrjetit të Emeraldit të Evropës, duke e vendosur fatin e Velykyi Luhut në një mandat më të gjerë kontinental për ruajtjen e trashëgimisë ekologjike dhe kulturore.

Nga perspektiva e klimës, ekosistemi që po formohet ofron mundësi të rëndësishme për kapjen dhe ruajtjen e karbonit, përfundon raporti i UWEC –it i vitit 2025.

“Kjo është një mundësi që nuk mund ta humbasim”, thotë Simonov. “Nëse Ukraina zgjedh të mbrojë Velykyi Luhun, ajo nuk do të shpëtonte thjesht një peizazh, por do të zgjidhte të besonte në të ardhmen e saj”.