OpEd

Krim për së dyti

Siç do ta thoshte Saranda, të gjithë ne kemi qenë viktima të kësaj lufte. Porse, do të shtoja, shumë kanë qenë viktima më të mëdha sesa të tjerët. Humbjet që i kanë pësuar në njerëz janë të pazëvendësueshme. E ne si shoqëri kemi dështuar t'u gjendemi pranë; nuk ia kemi dalë që institucionalisht t'u ofrojmë përkrahje e t'i mbrojmë profesionalisht; nuk kemi qenë në gjendje që ta ngremë madje asnjë padi për krime lufte, duke besuar se të huajt do t'i kryejnë këto punë për ne. Dhe, kemi dështuar të mbledhim dokumentacion e që atë ta vendosim bile në një muze, i cili do të quhej i kujtesës, apo më mirë thënë i mos-harresës

Këtë zgafelle e shkruaj ende me mbresat e thella që më la ceremonia e sivjetme e shpërblimit "Rexhai Surroi" për gazetari e letërsi. Në veçanti fjalimi i Saranda Bogujevcit me rastin e përurimit të librit të Eliott Beharit, "Tregoji botës". Çfarëdo që do të përpiqesha të shkruaja me këtë rast, nuk do t'u afrohej rrëfimeve të atyre që u mbijetuan ekzekutimeve, e që me gjithë emocionin e shpirtrave të djegur e treguan tragjedinë e përjetuar. Prandaj, me lejen e heshtur të tyre, si dhe të autorit që e bëri një punë të cilën ne, kosovarët, është dashur ta kemi bërë shumë moti, kësaj radhe do t'i citoj disa pjesë të librit të cilin pata kënaqësinë ta përktheja - jo për shkak të përmbajtjes, por për shkak të nevojës që e kaluara e afërt të mos harrohet kurrë.

Rruga “Millosh Giliq”, Gjakovë

Dreni përshkroi ngjarjet me copëza, çaste të shkurtra të ndriçuara nga qirinjtë. Një polic nisi të shtinte kundër të gjithëve në dhomë. Të shtënat e tjera që vinin nga dritaret. Dreni u qëllua në krah, plumbi tjetër i nisur nga ai, e qëlloi një grua që quhej Dushi, e cila qëndronte para tij. Bashkëshortja e Lulit u qëllua tek e mbante foshnjën e saj ngrykë. Nëna e Drenit, u qëllua në shpinë teksa po ia ndërronte pelenat motrës dyvjeçare dhe kishte rënë përpara. Policia shtinte në dollap. Shtëpisë iu vu flaka. Tymi e kaploi dhomën.

Tymi u përhap shpejt përderisa të shtënat vazhdonin. Në atë kaos, erdhi motra e madhe e Drenit dhe ia dha një dorëz ashtu që të mund ta mbulonte gojën e të merrte frymë. Me pas, thuajse u zhduk. Nuk e pa më kurrë.

E kuptoi se duhej çuar. I kujtohej se u përpoq ta ndihmojë pesëvjeçarin Arlind Vejsa, i cili ishte i shtrirë në tokë, porse e pa që pas pak kishte ndalur së frymuari. Mund ta dëgjonte motrën e vogël, Dionën, tek qante nën trupin e nënës, që ishte përmbysur mbi të. U afrua, u mundua ta nxirrte Dionën, por ai ishte i vogël e nëna e madhe, kurse krahun e kishte të thyer. Tymi po shtohej, kurse ai më nuk mund të merrte frymë; e kuptoi se s'kishte më kuptim të vazhdonte.

Doli jashtë në korridor dhe e pa bashkëshorten e Behar Haxhiavdisë të ngrirë në përqafimin e së bijës, që të dyja të vdekura. Dreni e hoqi xhaketën dhe u shtri në tokë duke u shtirë i vdekur, porse tymi u përhap edhe në korridor dhe pas nja dy a tre minutash hyri në dhomën e fjetjes aty afër, ku dritaret ishin të hapura dhe mund të merrte frymë. U shtri në tokë sërish, duke u mbushur frymë dhe duke u munduar të mos lëvizte. E dinte se duhej ikur nga shtëpia. Pas nja dhjetë a pesëmbëdhjetë minutash, u çua në këmbë dhe kërceu nga dritarja.

Njëzet veta u vranë atë natë në shtëpinë e Lul Vejsës. Dymbëdhjetë ishin fëmijë, shtatë ishin gra dhe një ishte një burrë pesëdhjetë vjeç, i quajtur Hysen Gashi, i cili ishte i paaftë mendërisht. Dreni i vetmi mbijetoi.

Podujevë

Tashmë ishin nja dhjetë ushtarë në oborr. Grupi i grave dhe i fëmijëve, duke përfshirë edhe Fatosin e Sarandën, u mbështetën për muri — për murin anësor të njërës shtëpi në oborr. Saranda ishte mu në mes të grupit. Fatosi qëndronte në skaj, edhe pse edhe atë e shtynë nga mesi.

I njëjti ushtar e ktheu armën nga grupi. Prej nja katër a pesë metrash, nisi të shtinte. Saranda përshkroi se çfarë ndodhi më pas:

"Kur nisi të gjuante, vetëm u mbështeta dhe nisa të rrëshqisja dhe më pas më qëlluan në këmbën e djathtë, plumbat, dhe pas një kohe, të shtënat u ndalën; mandej u dëgjua një zë, një zë si kur përpiqeni të merrni frymë, dhe të shtënat filluan sërish. Dhe kur filluan të shtënat, më qëlluan në krah dhe në shpinë. Pas pak, të shtënat u ndalën, dhe çdo gjë ra në heshtje, dhe nuk e dija nëse ushtarët ende ishin aty apo kishin shkuar. Më vonë vendosa ta ngrija kokën. Dhe unë vetëm — shikova përreth dhe e pashë kushëririn tim Gencin, i cili e kishte ngritur kokën, dhe e pashë vëllanë tim Shpëtimin, nëntëvjeçar. Ishte i shtrirë përmbys te këmbët e mia; e kishin qëlluar në kokë, gjysma e kokës i mungonte. Gjithashtu e pashë Fatosin, kushëririn tim Fatosin, ishte para meje dhe kishte diçka pas shpine dhe dukej si diçka — ishte diçka nga brendia e trupit, diçka e trupit. Mendova se kishte vdekur, porse më pas e ngriti kokën dhe e kuptova se ishte gjallë. Dhe e pashë edhe djalin e Enverit, të madhin, edhe ai ishte qëlluar në fytyrë. Nuk e dija se nga i kishte sytë e nga gojën. E pashë edhe gjyshen time, ishte e shtrirë, e kthyer nga unë, dhe sytë i kishte krejt të hapur".

(...) Si Saranda ashtu edhe Fatosi ishin bërë shoshë nga plumbat. Sarandën e kishin qëlluar dy herë në këmbën e djathtë, një herë në shpinë dhe trembëdhjetë herë në krahun e majtë, të cilin e kishte ngritur instinktivisht për ta mbrojtur veten. Fatosi u qëllua tri herë në këmbën e majtë dhe dy herë në të djathtën.

Suharekë

Shyhretja ia mbante dorën të birit Altinit. E bija e saj gjashtëmbëdhjetëvjeçare Majlinda e mbante të voglin, kurse trembëdhjetëvjeçarja Herolinda qëndronte pranë. Fëmijët nuk donin ta linin babanë. E panë si një nga policët e kapi për krahu. “Tash amerikanët do të vijnë të të shpëtojnë”, i tha. Para syve të familjarëve, Nexhati u qëllua dy herë në shpinë. Ra në tokë.

Plumbat e tjerë fluturuan pranë dhe Shyhretja dëgjoi se si jepej urdhri në serbishte për të gjuajtur. “Shtini!” bërtisnin, “Çka po pritni?”. Të shtënat dhe britmat shpërthyen përreth, derisa Shyhretja me fëmijët vraponin. Në atë kaos, ajo e Herolinda u nisën në një drejtim, kurse Majlinda me të dy djemtë në tjetrin. Teksa vraponte, e pa se si Fatoni bashkë me nënën po binin në tokë.

Shyhretja dhe Herolinda vrapuan derisa mbërritën në afërsi të qendrës zejtare, ku u takuan me dy familje të tjera të Berishëve, që ishin ndalur aty. “Pse jeni ndalë këtu?”, pyeti. Njëri nga burrat, kushëriri dhe miku më i ngushtë i Nexhatit i tha Shyhretes se policia u kishte thënë që të ndaleshin te piceria.

Kur fëmijët e Shyhretes mbërritën aty, e pa se i biri Altini ishte zbehur dhe se po i rridhte gjaku nga krahu. “Policia shtiu në mua”, tha ai, “por nuk më qëlluan bash tamam”.

Një grup policësh, edhe Zorani ndër ta, i vërejtën familjet dhe u nisën nga ta. Treguan nga piceria dhe u thanë të hynin brenda. I gjithë grupi, Shyhretja dhe katër fëmijët e saj, vepruan sipas urdhrit. U thanë të uleshin te tavolinat. Tridhjetë e pesë anëtarë të familjes Berisha u ngjeshën brenda në piceri, duke pritur të tmerruar.

(...) Hynë në piceri, i mblodhën trupat e të vdekurve nëpër lese dhe i nxorën jashtë. Teksa i lëviznin trupat u çuditën kur panë se kishte shenja jete. Shyhretja dëgjonte, symbyllur, qysh të mbijetuarit përreth saj po identifikoheshin e më pas po vriteshin një nga një.

I biri i saj Altini ishte bri saj dhe mund të ndiente se ishte ende gjallë. I tha me zë të ulët që të shtirej i vdekur. Qëndroi i shtrirë pa bërë zë, porse kur e morën për ta çuar trupin e tij, e vërejtën se ishte gjallë. I dëgjoi të shtënat dhe më pas rënkimin e djalit. Qëndronin mbi të dhe shikonin poshtë. Ndjeu duart rreth qafës e më pas një tërheqje të vrazhdë teksa ia këputën dy zinxhirët e arit. Ndjeu se si e çonin dhe e bartnin. E hodhën me vrazhdësi. Diçka ia zbuti rënien. Tashmë në qetësi, u kthye për të shikuar përreth. Ishte e shtrirë mbi një varg trupash, mbuluar me ceradë. Në kamion.

Meje

Ishin paraqitur aq shpejt saqë djali i saj më i madh, pesëmbëdhjetëvjeçar, Blerimi, u zu i kurthuar në nevojtoren jashtë shtëpisë. Ushtarët e panë dhe e detyruan të shtrihej përtokë, teksa bërtisnin e piskatnin. Burri i saj, Vati, doli në oborr që të qëndronte pranë djalit, që të dy të rrethuar. I thanë Vatit që t’i thoshte familjes që ta braktisnin shtëpinë. U kthye, i thirri dhe Lizanja doli me fëmijët. E urdhëruan Vatin të shtrihej përtokë te djali.

Policia kishte hyrë te fqinji, në shtëpinë e vëllait të Lizanes, Nikoll Kabashi. E thyen derën dhe e nxorën familjen përjashta në oborr. Burrave ua kërkuan letërnjoftimet dhe më pas e detyruan Nikollin dhe Andrushin, të birin, që të shtriheshin në tokë.

Lizanja i numëroi shtatëmbëdhjetë veta në oborr — dymbëdhjetë gra e fëmijë që ende qëndronin në këmbë dhe pesë burra e djem të shtrirë në tokë. Të armatosurit kishin kthyer tytat nga gratë e fëmijët dhe i udhëzonin të niseshin rrugës për në Shqipëri. Lizanja nisi të ecte së bashku me fshatarët e tjerë, duke e lënë pas burrin, djalin e saj e Blerimin, vëllanë Nikollin dhe nipat Andrushin e Arbenin.

Kishte ecur nja pesëdhjetë metra rrugës, tashmë shtëpinë nuk e shihte, kur dëgjoi të shtëna dhe britma. Iu duk se e njohu zërin e Blerimit. U kthye për të vrapuar prapa, por një polic që rrinte mbi një tank ia ktheu tytën në gjoks.

“Më mirë vazhdo me fëmijët e tu, sesa të kthehesh e të vritesh”, i tha.

E shikoi edhe një herë fshatin nga larg, tashmë shumë shtëpi po kalleshin, teksa fshatarët e tjerë po ecnin rrugës si rrëke. U kthye dhe u nis drejt Shqipërisë. Në ecje e sipër atyre iu bashkuan fshatarët e fshatrave të tjera, nën përcjelljen e policisë dhe të ushtrisë. U drejtuan nga Prizreni e më pas drejt kufirit me Shqipërinë. Para se ta kalonin kufirin ua morën letërnjoftimet; atyre që shkonin me vetura, ua hoqën targat e automjeteve. Lizanja e kaloi kufirin me Shqipërinë, më 28 prill. Kurrë më nuk do t'i shihte burrin, djalin, vëllanë e nipat.

* * *

Likoshan; Qirez; Prekaz; Lybeniq; Abri e Epërme; Gullboc; Reçak; Rogovë; Tërrnjë; Krushë e Madhe; Gjakovë; Bellacërkë; Suharekë; Podujevë; Izbicë; Lubizhdë; Pastasel; Rrezallë; Poklek; Çikatovë; Mejë; Stanoc; Qyshk; Dubravë... janë vetëm disa nga vendbanimet që kanë përjetuar masakrat më të tmerrshme në luftën e fundit në Kosovë. Sot, pothuajse 20 vjet pas ngjarjeve që të mbijetuarve ua kanë lanë një varr që nuk shërohet dot e që do ta mbajnë në vete derisa të kenë jetë, mbi 1200 njerëz janë ende të zhdukur. Drejtësia nuk ka ardhur në vend për shumicën. Kasapët nuk u dënuan nga Haga ashtu siç e merituan. Por për më keq, shumë sish janë ende të lirë, dhe një pjesë e atij establishmenti vrastar tash e luajnë rolin e viktimës.

Siç do ta thoshte Saranda, të gjithë ne kemi qenë viktima të kësaj lufte. Porse, do të shtoja, shumë kanë qenë viktima më të mëdha sesa të tjerët. Humbjet që i kanë pësuar në njerëz janë të pazëvendësueshme. E ne si shoqëri kemi dështuar t'u gjendemi pranë; nuk ia kemi dalë që institucionalisht t'u ofrojmë përkrahje e t'i mbrojmë profesionalisht; nuk kemi qenë në gjendje që ta ngremë madje asnjë padi për krime lufte, duke besuar se të huajt do t'i kryejnë këto punë për ne. Dhe, kemi dështuar të mbledhim dokumentacion e që atë ta vendosim bile në një muze, i cili do të quhej i kujtesës, apo më mirë thënë i mos-harresës.

Në mungesë të kësaj, dhe si një kontribut fare të vogël, Botimet KOHA ia ofron Kosovës këtë libër të jashtëzakonshëm, që do të duhej të gjente vend në dollapët e secilës shtëpi. Është libër që do të duhej ta lexonin krejt anëtarët e delegacionit që do që t'i vazhdojë negociatat pa kusht; negociatat që nuk e njohin të kaluarën tragjike dhe ku kurrë nuk u kërkua që Serbia të kërkonte falje për krimet, si dhe për fshehjen e krimeve nëpër Batajnica e Petrovo Sello e Peruqaca... Është libër që do të duhej ta lexonte edhe Mogherini me ekipin e saj, si dhe kushdo që do ta zëvendësojë në postin që e mban, para se të nisnin të na tregonin se sa mirë është të arrihet paqja. Sepse për ta historia ka nisur më 2011-n, dhe me negociatat e pakokë që nuk duan të dinë për viktimat e vërteta.

flaka@koha.net