Hürmüz Boğazı – İran petrol koridorunu kapatırsa ne olur?

İran'ın, ABD'nin nükleer tesislerine yönelik saldırılarına, dünyanın en yoğun petrol sevkiyat kanalı olan Hürmüz Boğazı'nı kapatarak karşılık verebileceği yönünde yaygın spekülasyonlar var.

Pazar günü İran Meclisi'nin kapatmayı onayladığı ancak henüz nihai kararın alınmadığı bildirildi.

Küresel petrol ve gaz akışının yaklaşık %20'si Basra Körfezi'ndeki bu dar nakliye hattından geçiyor. Bunu engellemek, küresel ekonomi için derin sonuçlar doğuracak, uluslararası ticareti bozacak ve petrol fiyatlarını artıracaktır.

Kapatılmanın ayrıca dünya çapında mal ve hizmet maliyetlerini artırabileceği ve ham petrolün boğazdan geçen en büyük ithalatçıları arasında yer alan Çin, Hindistan ve Japonya gibi dünyanın en büyük ekonomilerinden bazılarını etkileyebileceği belirtiliyor.

Hürmüz Boğazı nedir ve nerededir?

Hürmüz Boğazı, dünyanın en önemli nakliye yollarından biri ve aynı zamanda en önemli petrol geçiş noktasıdır.

Kuzeyinde İran, güneyinde Umman ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) bulunan, giriş ve çıkışı sadece 50 kilometre, en dar noktasında ise 33 kilometre genişliğinde olan koridor, Basra Körfezi'ni Arap Denizi'ne bağlıyor.

Boğaz, dünyanın en büyük ham petrol tankerlerinin geçişine yetecek kadar derin olup, Ortadoğu'nun büyük petrol ve gaz üreticileri ile müşterileri tarafından kullanılıyor.

ABD Enerji Enformasyon İdaresi'nin (EIA) tahminlerine göre, 2023'ün ilk yarısında Hürmüz Boğazı'ndan günde yaklaşık 20 milyon varil petrol geçti.

Bu da yılda yaklaşık 600 milyar dolara denk geliyor.

Bu petrol sadece İran'dan değil, Irak, Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi diğer Körfez ülkelerinden de geliyor.

Boğazın kapatılmasının etkisi ne olur?

İngiltere'nin istihbarat teşkilatı MI6'nın eski başkanı Sir Alex Younger, BBC'ye yaptığı açıklamada, devam eden İran-İsrail çatışmasında en kötü senaryonun Hürmüz Boğazı'nın abluka altına alınması olduğunu söyledi.

"Boğazın kapatılması, petrol fiyatlarına yapacağı etki göz önüne alındığında şüphesiz ki olağanüstü bir ekonomik sorun olacaktır" dedi.

Arap Yarımadası'nın jeopolitiği konusunda uzmanlaşan Kuveyt Üniversitesi'nden yardımcı doçent Bader Al-Saif, bunun "keşfedilmemiş bir bölge" olacağını söyledi.

BBC Newshour'a konuşan El-Saif, "Bunun dünya piyasaları üzerinde doğrudan etkileri olur, çünkü petrol fiyatlarında artış görürsünüz ve borsa piyasalarının olan bitene çok gergin tepki verdiğini görürsünüz" dedi.

Bu durum, ekonomileri büyük ölçüde enerji ihracatına dayanan Körfez ülkelerine zarar verecektir.

Analiz şirketi Vortexa'nın yaptığı bir araştırmaya göre, Suudi Arabistan, günlük yaklaşık 6 milyon varil ham petrolü bu boğazdan ihraç ediyor. Bu rakam, komşu ülkelerin hepsinden daha fazla.

Uluslararası Enerji Ajansı'na göre İran ise günlük yaklaşık 1.7 milyon varil petrol ihraç ediyor.

Asya da sert bir darbe alacak. EIA tahminlerine göre, 2022'de Hürmüz Boğazı'ndan çıkan ham petrol ve kondensatların (genellikle doğal gazla birlikte oluşan düşük yoğunluklu sıvı hidrokarbonlar) yaklaşık %82'si Asya ülkelerine gidecekti.

İran'ın küresel pazara ihraç ettiği petrolün yaklaşık yüzde 90'ını tek başına Çin'in satın aldığı tahmin ediliyor.

Bu yöndeki herhangi bir aksaklık, yakıt ve üretim maliyetlerinin şu anda arttığı bir dönemde artabilir:

Çin, üretime ve ihracata güvenmek zorundadır. Bu sadece yerel bir sorun değildir: artan üretim maliyetleri sonunda tüketicilere yansıtılabilir ve dünya çapında enflasyonu körükleyebilir.

Etkisi, Çin'den sonra en büyük ithalatçılar arasında yer alan diğer büyük Asya ekonomileri için de büyük olabilir. Hindistan'ın ham petrolünün neredeyse yarısı ve doğal gaz ithalatının %60'ı Hürmüz Boğazı'ndan geçiyor. 

Güney Kore'nin ham petrol ihtiyacının yüzde 60'ını, Japonya'nın ise yaklaşık dörtte üçünü Boğaz'dan aldığı bildiriliyor.

İran boğazı nasıl kapatabilir?

Birleşmiş Milletler kuralları, ülkelerin kıyı şeritlerinden itibaren 12 deniz miline kadar kontrol uygulayabilmelerine izin veriyor.

Bu, Hürmüz Boğazı'nın ve boğazın en dar noktasındaki nakliye koridorlarının tamamen İran ve Umman'ın karasuları içerisinde yer aldığı anlamına geliyor.

Uzmanlara göre, İran'ın her ay Boğaz'dan geçtiği tahmin edilen 3,000 bin gemiyi engellemeye çalışması durumunda, bunu yapmanın en etkili yollarından biri hızlı hücum botları ve denizaltıları kullanarak mayın döşemek olacak.

İran'ın düzenli donanması ve İslam Devrim Muhafızları Ordusu'nun (DMO) donanması, yabancı savaş gemilerine ve ticaret gemilerine saldırılar düzenleyebiliyor.

Ancak büyük askeri gemiler, diğer yandan ABD hava saldırıları için kolay hedef haline gelebiliyor.

İran'ın hızlı botları çoğunlukla gemi savar füzelerle donatılmış durumda ve ülke ayrıca bir dizi su üstü gemisi, yarı dalgıç ve denizaltı da işletiyor.

Uzmanlar, İran'ın boğazı geçici olarak kapatabileceğini söylüyor, ancak birçok kişi ABD ve müttefiklerinin askeri yollarla deniz trafiğini hızla yeniden canlandırabileceğinden de emin.

ABD bunu daha önce de yaptı.

1980'lerin sonlarında, sekiz yıl süren İran-Irak savaşı sırasında, petrol tesislerine yönelik saldırılar, her iki ülkenin de ekonomik baskı oluşturmak amacıyla tarafsız gemilere saldırmasına yol açan bir "tanker savaşı"na dönüştü.

Irak petrolü taşıyan Kuveyt tankerleri özellikle savunmasızdı ve sonunda Amerikan savaş gemileri, II. Dünya Savaşı'ndan bu yana en büyük deniz konvoyu operasyonunda Körfez'den onlara eşlik etmeye başladı.

İran boğazı kapatacak mı?

İran, geçmişteki çatışmalarda Hürmüz Boğazı'nı kapatmakla tehdit etmiş ancak bu tehdidi hiçbir zaman yerine getirmemiştir.

En yakın çağrı, 1980'lerin sonlarındaki tanker savaşı sırasında yaşandı, ancak o zaman bile Hürmüz Boğazı'ndan nakliye hiçbir zaman ciddi bir aksamaya uğramadı.

Eğer İran tehdidini gerçekleştirirse bu sefer farklı olabilir.

ABD Dışişleri Bakanı Marco Rubio, İran'ın Hürmüz Boğazı'nı kapatmasının "ekonomik intihar" anlamına geleceğini ileri sürerek, Tahran'ın müttefiki Çin'i müdahale etmeye çağırdı.

Rubio, Pazar günü Fox News'e verdiği röportajda, "Pekin'deki Çin hükümetini, petrol için büyük ölçüde Hürmüz Boğazı'na bağımlı oldukları için, Çin'i bu konuda uyarmaya teşvik ediyorum." dedi.

"Bununla başa çıkma yeteneğimiz var, ancak diğer ülkeler de bunu dikkate almalı. Bu, diğer ülkelerin ekonomilerine bizimkinden çok daha fazla zarar verecektir," diye ekledi. 

Çin henüz bir tepki vermemiş olsa da, Pekin'in petrol fiyatlarındaki herhangi bir artışı veya nakliye rotalarındaki aksamaları memnuniyetle karşılaması pek olası görünmüyor.

Enerji analisti Vandana Hari, İran'ın Boğaz'ı kapatmasının "kazanacağı çok az şey, kaybedeceği çok şey" olduğunu söyledi.

Hari, BBC News'e yaptığı açıklamada, "İran, Basra Körfezi'ndeki petrol ve doğalgaz üreticisi komşularını düşman haline getirme ve Boğaz'daki trafiği aksatarak ana pazarı Çin'in gazabına uğrama riskiyle karşı karşıya." dedi.

Alternatif güzergahlar ablukanın etkilerini telafi edebilir mi?

Hürmüz Boğazı'nın kapatılma tehdidinin sürekli devam etmesi, yıllardır Basra Körfezi bölgesindeki petrol ihraç eden ülkeleri alternatif ihracat rotaları geliştirmeye yöneltti.

EIA raporuna göre Suudi Arabistan, günlük 1,200 milyon varil ham petrol taşıma kapasitesine sahip 5 kilometre uzunluğundaki Doğu-Batı boru hattını devreye soktu.

Suudi Arabistan, 2019 yılında doğalgaz boru hattını geçici olarak ham petrol taşımacılığına dönüştürdü.

Birleşik Arap Emirlikleri, günlük kapasitesi 1.5 milyon varil olan boru hattıyla iç petrol sahalarını Umman Körfezi'ndeki Fujairah limanına bağladı.

Temmuz 2021'de İran, ham petrolü Umman Körfezi'ne taşımayı amaçlayan Goreh-Jask boru hattını açtı. Bu boru hattı şu anda günde yaklaşık 350,000 varil taşıyabiliyor, ancak raporlar İran'ın henüz bunu yapmadığını öne sürüyor.

EIA, bu alternatif güzergahların toplamda günde yaklaşık 3.5 milyon varil petrol taşıyabileceğini tahmin ediyor. Bu, şu anda boğazdan taşınan ham petrolün yaklaşık %15'ine denk geliyor.