„Белите“ за разлика како предупредување за расни и родови прашања

Од една прилика во 2008 година, кога „Тартуф“ на Молиер требаше да се постави во Народниот театар на Косово, претставата „Белите“ ја актуелизира како тема и на локалната сцена. Настанот е сместен во театар во Оклахома, но зборува за општеството во Косово бидејќи го предупредува за неизбежна тема со која ќе се соочи. „Шоуто е еден вид предупредување за тоа што го чека нашето општество. Не застрашувачко предупредување, туку едноставно предупредување дека нешто интересно ќе биде дел од јавниот дискурс“, рече режисерот Бесим Угзмајли, кој ја постави драмата на Стивен Ли Морис, присутен на премиерата во Приштина.

„Бели“ допира две главни прашања во претставата: расно и родово. Тоа се одразува на динамиката на општеството што оди во оваа насока. Поаѓа од актуелниот контекст во Оклахома, Соединетите Американски Држави, од каде што потекнува авторот на драмата Стивен Ли Морис и се проширува на глобалниот. Овие прашања се неизбежни и во театарската институција. Драматуршките и режисерските елементи на Бесим Угзмајли се навраќаат во времето кога еден ромски режисер ја донесе драмата на Молиер во Народниот театар на Косово. 

Беше 2008 година кога режисерот од Северна Македонија, Рахим Бурхан, ќе се посвети на емисијата „Тартуфи“. По емисијата, во февруари истата година, преку напис, академик Мехмет Краја ќе ја нарече „една од најидиотските емисии, која публиката во Приштина ја видела, со крајно контроверзни пораки, дури и навредливи за публиката, за Народен театар, за уметничката заедница, за културната средина на Косово, за сите“. 

Сцените од претставата „Бели“ кои се сместени во театар во Оклахома го допираат овој дел како примерок на расизам во земјата. Во театарот „Ода“ дојдоа како своевидна иронија со настанот. 

Театарската сцена е само еден случај. Се сметаше за разумно да се адаптира текстот за шоуто на американскиот автор Стивен Ли Морис во главниот град. 

Театарот во Оклахома е полупрофесионален. Долгогодишниот уметнички директор на театарот Луизи глуми и режира истовремено со Шекспировиот „Крал Лир“. Улогата ја толкува актерот Шпетим Селмани, кој на сцената ја чека публиката читајќи го текстот. Да те брка дух е воведот. Токму таму јавноста е информирана за тешката здравствена состојба на Луис. Дури и неговата цел: да остави пораки до светот со последен настап. 

Драматични настани се случуваат кога почнуваат пробите. Режисерот избира црни актерки во улогите на двете итри сестри на Корделија, додека самата Корделија како позитивна улога е бела. Претставата го обработува расниот и родовиот аспект дури и на лидерски позиции. Сè додека не се постави претставата, постојано се развиваат конфликти. Присила вели дека е навредена од шоуто, дека ги презира жените.

Луис дава режисерски директиви додека самиот глуми. Таму ги открива своите искуства како режисер. Вели дека милоста е зошто шоуто се враќа во ова време. 

Актерот Шпетим Селмани рече дека општеството во Косово може слободно да се најде во темата на шоуто. 

„Луј е полуаматерски театарски режисер. Тоа е тема во која нашето општество може слободно да се најде, а се наоѓа. Прашањето за расизмот е проблематично во сите општества. Луис е пред умирање, тој се обидува да направи претстава на Шекспир - „Кралот Лир“ - и да остави порака за тоа како е светот според него. Во исто време, тој е обвинет за избор на улоги, обвинет е за расизам од две фундаментални екстремни крила во Америка“, рече Селмани. 

Актерот Бујар Ахмети изјави дека неговата улога е на поддржувач на режисерот кој се обидува да ја напушти волјата.

„Дагу е актер, наивен. Иако понекогаш е навредуван и условен во работата како актер, тој сепак се труди да го поддржи и да му помогне на режисерот Луис, улогата што ја толкува Шптетим, кој на работ на смртта има сон: да ја направи претставата „Кралот Лир““. , рече Ахмети. 

Емисијата „Белите“ цени дека во дигиталната ера не се нарекува сè премиера. До завршувањето на пробите на четвртиот чин од претставата, информациите на социјалните мрежи течат од самите актери: Присилија која ја игра Верона Коџа и Дауг која ја игра актерот Бујар Ахмети. 

Авторот на драмата Стивен Ли Морис изјави дека претставата е прилагодена на локалниот контекст кој доаѓа од глобалниот. 

„Тоа е американска драма, напишана со американски акцент, конкретно во Оклахома, за тоа како таму започнува трансформацијата и како се развиваат универзалните теми. Ја адаптиравме затоа што ако претставата беше направена како што ја напишав за претставата во Соединетите Американски Држави, мислам дека нема да го заземе истото место. Режисерот Бесими направи прекрасна работа со кореографијата, со фантастичните сцени. Тие само ја донесоа глобалната тема на начинот на кој ја чувствуваа и тоа беше навистина еден вид слобода“, изјави по претставата американскиот драматург, писател и новинар Морис. 
Неговите драми се објавени во Њујорк, а исто така и во Југоисточна Европа, во Македонија, додека се појавија во Њујорк, Лос Анџелес и се развиваа во други театри. Неговото последно дело „Белите“ го нарача центарот „Мултимедија“. 

Неговиот дебитантски роман „Fowl Play“ ја освои златната награда на „Indie Book Awards“. Во меѓувреме, како новинар, Морис пишуваше за New York Times, LA Times, American Theatre Magazine и беше уредник повеќе од една деценија во LA Weekly. Работел како судија и претседател на жирито на наградата за драма „Пулицер“. 

Режисерот на емисијата „Белите“, Бесим Угзмајли, рече дека претставата е своевидна увертира на општествените дискурси кои се на патот кон општеството во Косово. 

„Тоа се дискусии поврзани со расната и родовата динамика во многу земји на Западот, но овде тие сè уште се непотрошени, нетретирани. Не целосно, но многу малку. Мислам дека за кратко време ќе бидат дел од дискусиите во нашето општество. Емисијата е своевидно предупредување за тоа што го чека нашето општество. Не застрашувачко предупредување, туку едноставно предупредување дека нешто интересно ќе биде дел од јавните дискурси“, рече директорот Угзмајли. 

Тој најави дека претставата ќе биде дел од репертоарот на театарот „Ода“. Ден по премиерата, во саботата, беше дадена првата реприза на шоуто. 

Емисијата носи фрагменти од класично шоу кое јавноста во главниот град не го доживеала со години. Доаѓа како некаква иронија, за предрасуди дека се надвор од мода. 

Угзмајли рече дека на деловите на „Кралот Лир“ во рамките на шоуто морало многу внимателно да се работи. 

„Класичниот театар и начинот на кој се толкува во многу земји, нормално дури и во Косово, е тенка линија што ја дели трагедијата од комедијата. Театарот е многу тежок и треба повеќе да се внимава. И кога тоа го прави, наместо да не расплаче, нè прави да се смееме. Ова е еден вид реинтерпретација на „кралот Лир“ во оваа форма“, рече тој. 

Тој ја спомна и поврзаноста на расните прашања во општеството во земјата додека зборуваше за сцената во емисијата каде што се зборува за „Тартуфи“ под режисерската палка на режисерот Рахим Бурхан. 

„Тоа е наша интервенција. Поради содржината на емисијата решивме да направиме одредени корелации. Интервенцијата што е направена е реална, објавена, постои. Имаше долга дискусија, во 2008 година, од чисто расни причини, не поради квалитетот на претставата, туку поради националноста на режисерот на шоуто. Сме виделе дека е посоодветно да го поставиме појасно како еден вид рекапитулација на она што го виделе, да го сместиме појасно во нивните умови и да ја поврземе нашата средина со расната динамика“, рече Угзмајли, кој ја режира „Адријана „ театар во Урошевац. 

Уметнички директор на продукцијата е Ментор Бериша, костимограф: Њомза Лучи, композитор: Мемли Кељменди, додека драмата ја препеа: Ќерим Ондози.