Во дворот на поранешниот објект „Рилинџа“ звучната инсталација и весникот „Radhitje ne plumb, germa per germa“ на дуото Тринга Сефедини и Елиса Маџуни, извесен период го врати духот на весникот и на поранешната печатница. . Таму се откриваат признанија на поранешни вработени, од кои некои биле присутни на презентацијата, а „Радитје...“ е повик да не се заборави
Дардан Мирена
Некогаш цела војска учела во објектот „Рилинџа“, издавачкиот гигант на весникот што го носи неговото име. Во саботата грст луѓе се собраа во нејзиниот двор кај импровизираниот киоск како некогаш, во дворот на зградата која повеќе не е нејзина.
Сега во архивата има илјадници весници, но и публикации, како и сеќавања и исповеди на поранешни вработени. Некои од нив се враќаат со „Radhitje na plumb, germe per germe“, која освен што е уметнички израз, е и повик да не се заборави.
Ова е насловот на звучната инсталација на дуото Елиса Маџуни и Тринга Сефедини, која доаѓа и со ист наслов на весникот, кој е сличен на оној што го започна патувањето на 12 февруари 1945 година, го задржува речиси истиот фонт, на насловната е симболичната слика на објектот со „РИЛИНЃА“ одозгора, внатре носи текстови извадени од архивата и исповеди на поранешни вработени.
Тоа се лични приказни кои низ годините се трансформираа во колективна меморија. „Порамнување на куршуми, буква по буква“ се однесува на работата на уредување на текстови во весници и книги, целосно механички, како доказ за предизвикот додека не стигне до раката на читателот.
„Ајде, излезе весникот, ајде, земи го весникот штотуку излезе и прочитај ја штотуку излезена“, се слуша гласот на риош и сликата што се создава се поранешните вработени со „Порамнување куршуми , буква по буква“ во рака. Таму можат да ги читаат приказните на некои од колегите со кои работеле до 1990 година кога српскиот режим го прекинал неговото објавување. Тие можат да мирисаат малку хартија. Тука е и приказната за Исмете Пука, која почнала да работи на 18 години, работа која и била наметната за да му помогне на семејството, бидејќи пензијата што ја добивала нејзината мајка, која ја наследила од сопругот кој доживеал несреќа, не им беше можно да живеат нормален живот. Почувствителен е расказот на Исмете за тоа како почнала да работи во „Рилинџа“.
„Тогаш требаше да вежбате 6 месеци, а јас немав луксуз да чекам толку долго без плата, па почнав да учам порано и по 2-3 недели почнав да работам. Распоредот беше осум часа. Летото почнувавме со работа во 6 часот, а завршувавме во 14 часот, додека зимата работевме од 00 до 7 часот“, рече Пука, поранешен технички работник во печатница.
Во „Radhitje ne plumb, germe per germe“, доајенот на новинарството, Зенун Челај, раскажува како почнал да работи во весникот, поминувајќи низ некои тешкотии што му ги наметнал тогашниот југословенски режим.
„Откако го завршив основното училиште во Гуци, продолжив со студиите во Нормалното училиште во Пеќ, но по некое време беше затворено и бевме принудени да одиме во Ѓакова, каде што режимот исто така го затвори и јас бев принуден да го продолжам Нормалниот Училиште во Приштина. По завршувањето на Нормале, ми беше понудено да работам во „Рилинџа“, која тогаш излегуваше 2-3 пати неделно“, пишува во исповедта на Челај, поранешен новинар и уредник во „Рилиња“.
Секој има своја приказна за „Преродба“, а „Радитје...“ го буди. Ова е и целта на проектот поддржан од „HeritageSpace“ што го спроведува „CHwB Kosova“, финансиран од шведската влада, со поддршка на Министерството за внатрешни работи.
Идила Ибрахими, координаторка на програмата „Херитиџ простор“ на свеченото отворање рече дека ова е трето претставување од петте проекти, бидејќи му се заблагодари на инсталационото дуо „Радитје...“ за постигнатиот резултат.
Тринга Сефедини, која студирала културна антропологија, со фокус на визуелна антропологија, архивско истражување, орална историја и колективна меморија, откако им се заблагодари на сите кои и помогнаа, ја ценеше подготвеноста на оние кои ги споделија своите приказни со нив.
„Она што е најважно, им благодарам на сите работници на „Рилинџа“, од кои дел се денес овде, со кои разговаравме и кои ни ги отворија вратите со своите лични архиви. И нивните срца со исповеди што ги направија за „Преродбата“. Всушност, сакам да верувам дека тие го направија овој проект, а не ние двајца, бидејќи без нив никогаш нема да можеме да го реализираме проектот“, рече Сефедини.
Тој рече дека работниците на „Рилинџа“ се тие што овозможиле „Рилинџа“ да се создаде и да се развива. Без разлика на политичката репресија што постоеше во тоа време, без разлика на цензурата, без разлика што весникот беше затворен, а сепак вие ги одржувавте состаноците... Книгите често ги објавувавте во вашите домови и јас сум многу горд на одлична работа направивте во „Рилинџа“ и за целиот опфат на „Рилинџа““, рече таа.
За време на интервјуата Сефедини рече дека забележал дека има многу чувства на среќа, радост, гнев и досада.
„И ние честопати нагласувавме дека „ренесанса“ повеќе не постои. Ако не постои во физичка и конкретна форма, таа всушност постои, и ќе постои бидејќи е нераскинлив дел од современата историја на Косово. Ви благодарам многу што ги артикулиравте сите оние аспирации што ги живееме денес и се надевам дека ќе уживате во читањето на весникот и интервјуата што ги направивме заедно...“, рече Сефедини.
Елиса Маџуни, архитект по професија, но со посебен интерес за комбинирање на звукот со архитектурата во урбаните јавни простори, апелираше до младите уметници да прават проекти секогаш размислувајќи и имајќи го предвид контекстот од минатото и сите оние кои работеле за да се каде сме.
„Значи, да не ја препишуваме историјата игнорирајќи го минатото и секогаш мора да наоѓаме врска помеѓу минатото и сегашноста“, рече Маџуни.
„Линија по куршум, буква по буква“, како што е опишана инсталацијата, преку „сметки на новинари, писатели, техничари и логистички персонал кои работеле на „Ренесансата“ во различни периоди, нуди нова перспектива на заедничката меморија и колективниот идентитет на клучната ера за Косово“.
На презентацијата на инсталацијата присуствуваше Мирсад Красниќи. Неговата исповед е и во „Радитје...“. Долго време работеше во друштвото на графичката издавачка куќа „Рилинџа“, во редакцијата на изданијата. Денеска продава книги на плоштад.
„Издавачката куќа имаше должност да издава книги. Главно сме објавувале училишни предавања, поезија и сите жанрови на литература, всушност, ако можеме и да се пофалиме, ние сме горди, бидејќи сè помина низ нашите раце, уредниците, писателите кои ја имаа редакцијата на изданијата. “, рече тој.Красниќи.
Тој потсети дека „Рилинџа“ беше составена од шест целини, во него беше и редакцијата на изданијата или краткото издание.
„Затворањето на „Рилинџа“ беше тешко, не дека проблемот беше што останавме без работа, туку беше стравот дека повеќе нема да имаме книги на албански, нема да имаме повеќе весници на албански, нема да имаме. списанија на албански јазик. Но не, ние се мобилизиравме и почнавме да даваме отпор во форма на продолжување на издавањето, конкретно со издавање книги и романи, но не во објектот каде што бевме, туку во приватни куќи и во некои изнајмени објекти. Дадовме отпор колку што ни дозволуваа условите“, рече тој.
А, „Порамнување на куршуми, буква по буква“ е малку отпор за да не се заборави „ренесансата“, оние кои ја создадоа, работеа таму и ја одржуваа во живот.
