Граѓаните во Северна Македонија, во постапката пред Управниот суд, можат да бараат да се задолжат надлежните органи да ги одобрат сите документи предвидени со Законот за квалитет на амбиенталниот воздух и да ги тужат во управна постапка доколку им е загрозено здравјето.
Вака одлучи Врховниот суд на јавна седница, во текот на неделата, на која судиите расправаа за иницијативата на Здружението на адвокати од Охрид, дали државата обезбедува или не услови за остварување на правото на граѓаните на здрава животна средина.
Во начелната одлука е наведено дека „согласно националните и меѓународните прописи, државата е должна да обезбеди здрава животна средина, вклучително и правото на чист воздух, како индивидуално право на граѓаните, кои како странки во управната постапка можат да бараат дека надлежните органи се должни да ги одобрат основните плански документи од член 23 од Законот за квалитет на амбиенталниот воздух, како општи акти“.
„За остварување на правото на здрава животна средина се применуваат одредбите од Законот за управните спорови со кои се обезбедува судска заштита од незаконски дејствија и дејствија со кои се повредуваат правата и слободите загарантирани со Уставот, кога оваа конкретна судска заштита е не е предвидено со Уставот и другите закони“, се наведува во принципиелниот став.
Ваквиот став на Врховниот суд беше донесен откако Управниот суд неколкупати ги отфрли тужбите на граѓаните дека Северна Македонија не презема мерки за заштита на животната средина. Со овој принципиелен став, Управниот суд има задача да постапи поинаку од досегашната практика.
Иницијативата пред Врховниот суд за утврдување на начелно правно мислење во 2023 година ја изнесе Здружението на адвокати „Гоџо Кичеец и Новаковски“ од Охрид.
И претходно имаше тужби од граѓани кои неколку пати беа одбивани од Управниот суд кој беше прогласен за ненадлежен, па случајот заврши во Врховниот суд.
Адеми: Здравата животна средина е обврска на државата
Претседателката на Врховниот суд, Беса Адеми, пред усвојувањето на принципиелно правно мислење истакна дека пристапот до здрава животна средина е основно човеково право загарантирано со државниот Устав и е поврзано со унапредување на здравјето на граѓаните.
„Секој е должен да ја подобрува и штити животната средина и природата. Должноста на државата е да им обезбеди на граѓаните здрава животна средина. Во Законот за животна средина мерките и активностите за заштита и унапредување на животната средина се дефинирани како јавен интерес. Законодавецот има обезбедено судска заштита на правото загарантирано со Уставот“, нагласи Адеми.
Професорот на Правниот факултет Борче Давитковски рече дека судската власт треба да биде коректив на извршната власт. Тој, повикувајќи се на статистиката, рече дека од 10 родени бебиња едно умира поради загаден воздух.
„Дури и на Универзитетот „Кирили и Методи“ (УКИМ), во кампусот, имавме мерач на загадување и тој веќе не работи. Институциите се обврзани на граѓаните да им дадат точни и навремени податоци за воздухот во средината каде што живеат. „Дека секој може да си го бара своето право. Ова не се почитува иако е дел од нашето законодавство“, рече Давитковски.
Тој цени дека јавните органи не сакаат да одговараат за оваа уставна заштита на човековите права на граѓаните. Притоа, тој рече дека ако се земат предвид податоците на Институтот за јавно здравје дека годишно од загаден воздух умираат до 5.000 граѓани, тоа значи дека во изминатите 30 години една десетина од жителите на Македонија север ги загубиле животите. а за ова никој не реагирал и не презел одговорност.
„Мислам дека на овој начин доколку судот влезе во спорот, бидејќи се работи за јавен интерес, судот ќе постапи и превентивно и казнено да ги обврзе јавните органи дека некој одговара пред граѓаните, бидејќи не е имаат друга судска заштита и на столбот на срамот треба да ги стават јавните органи кои не постапиле според нивните надлежности“, објасни Давитковски.
Официјалните податоци од државниот мониторинг секоја година покажуваат дека градовите како Скопје, Битола и Тетово имаат високи концентрации на ПМ2.5 и ПМ10 честички, особено во зимските месеци.
Според податоците што ги изнесе претседателката на Врховниот суд, Беса Адеми, добиени од судовите каде што се разработени постапки за кривични дела против животната средина, во последните четири години судовите дале 242 правосилни решенија, со кои 280 лица имаат осуден е . Казните вклучуваат парични казни, затвор или алтернативни санкции. Најголем дел од кривичните дела се извршени со умисла, а дел од невнимание, рече Адеми.
Предизвикани од одлуката на Европскиот суд против Швајцарија
Тужбата во Управниот суд на Здружението на адвокати од Охрид е поднесена по примерот на некои швајцарски државјани, кои ја тужеа државата пред Европскиот суд за човекови права (ЕСЧП) за кршење на законите и незаштита на граѓаните од ефектите на климатските промени.
Во април оваа година, највисокиот европски суд пресуди во нивна корист, утврдувајќи дека Швајцарија не го забавува влијанието на глобалното затоплување.
Во тоа време, светските медиуми објавија дека ова е прв пат меѓународен суд да утврди дека владите се законски обврзани да ги исполнат своите климатски цели во согласност со законите за човекови права.
Европскиот суд пресуди дека Швајцарија има „критични недостатоци“ во нејзините планови за намалување на емисиите на стакленички гасови и нагласи дека земјата не ги исполнила целите за емисии.
„Швајцарските власти не постапија навреме и соодветно за да ги дизајнираат и имплементираат соодветните закони“, се вели во одлуката на судот од 9 април оваа година.