Исмаил Кадареја - меѓународниот писател на Албанците

Кога Албанија почна да го допира врвот на изолацијата, нејзиниот однос и односот на Албанците со светската култура почна да дише. Овој пат не со некој странски истражувач или албанолог кој бил љубопитен за овие делови. Нишката на нова врска се раѓаше одвнатре.

Во 60-тите, Албанија ги прекина односите со источниот блок. Беше понудено со Кина и отиде до ниво каде што беше официјално прогласена за атеистичка држава. Се гледаше како црна дамка во Европа. 
Но, во таа деценија, едно младо пенкало во литературата докажуваше талент како ниеден друг. Наскоро Европа ќе види друга Албанија. Онаа каде што е напишано на ниво на авторите во име на Стариот континент. Онаа од „Генералот на мртвата војска“ и други приказни каде елегантно и стилски доаѓа историјата на Албанците. 

Таму албанската култура минуваше голем праг: албанската литература се приклучуваше кон големите, универзални. 

А, ова го направи Исмаил Кадареја... 

„Тоа беше изненадување дури и за француската култура. Дотогаш имавме малку преведена албанска литература, на пример, беше преведен Миѓени, кој беше ценет по социјалните мотиви и други аспекти. Но, тие не беа навикнати на експлозивна литература како што тогаш се подготвуваше „Генерал на мртвата војска“ и „Замок“ со друг наслов „Тапани на дождот“. Се појави нов хоризонт. Изгледаше нешто што требаше да се открие. Секако дека пенетрацијата во Франција беше најдобриот можен клуч“, изјави академик Реџеп Исмајли.

Академик Реџеп Исмајли се сеќава на 1972 година кога бил сведок и интервентер во контактите на Кадаре со Ален Боске и други француски интелектуалци. Тој вели дека во делото на Кадаре тече целата албанска историја.

„Тоа беше третирано на различни начини и пренесе порака што доволно зборува за постоењето на народ кој не беше познат, кој имаше свои вредности кои требаше да се пренесат“, додаде тој.

Вредностите ги пренесе писател кој веќе почнал да чекори во светската литература. 
Роден во Ѓирокастер на 28 јануари 1936 година, Кадаре ќе порасне во камениот град, кој исто така го израсна во романот. По студирањето албански јазик и литература во Тирана, продолжува на институтот „Максим Горки“ во Москва. По неколку тома поезија стана познат во проза. 

„Скршен април“, „Генералот на мртвата армија“, „Сводот на срамот“, „Големите џинови“, „Самрак на степските богови“, „Злобната година“, „Мршојадецот“, „Спиритус“, „Сенката“, „Потомок“, „Кој ја донесе Дорунтина“, „Хроника во камен“, „Замок“, „Крушците се смрзнати“, „Градење на Кеопсовата пирамида“, „Пирамида“ се дел од неговите дела. Во неговата елитна литература влегуваат и „Зимата на големата осаменост“, „Концерт на крајот на зимата“ и „Службеникот на палатата на соништата“. 

За неговата активност, тој е награден со најпопуларните награди што ги споделува светот, меѓу кои и американската „Нобел“, како што алтернативно се нарекува меѓународната награда за литература „Нојштад“, „Пак Кјонгни 2019“, една од највисоките книжевни награди. во Јужна Кореја. Исто така, францускиот претседател Емануел Макрон му ја додели титулата „Голем офицер на Легијата на честа“. Нему му беше доделен и „Принцот од Астурија за литература“. За него се зборуваше како кандидат за номинација за престижната „Нобел“.

Нивото на литературата на Кадаре немаше граници. 

„Опремен со извонреден талент, уште од мали нозе (што нè потсетува малку на Рембо), и литературно културен до ниво на научник со години (што малку не потсетува на Гете), Исмаил Кадаре покажува дејмонско и креативно его кое не ги познава границите на културите и цивилизациите. Ова е претставено во литературна и концептуална есејска форма. Во овие есеи Кадаре се појавува под Кадаре“, рече академик Сабри Хамити.

Во 1980 година, во Косово, „Рилинџа“ за првпат ќе објави резиме на творештвото на Кадаре. Покрај културна инвестиција, тоа беше и почит на писателот со кој Албанците веќе се фалеле насекаде. 

До експлозијата на Кадаре во Европа, а потоа и во светот, Балканот беше многу малку познат во западната литература. 

Академик Реџеп Исмајли вели дека моделот на Иво Андриќи и Никос Казанџакис доминирал заедно со некои грчки поети, но во албанскиот свет недостига глас.

„Кадареја излезе многу силно во овој преглед и се наметна насекаде во литературата, особено неодамна во англо-американската и шпанската литература и како да се каже понекогаш синкретизам, понекогаш натпревар, понекогаш конфронтација со латиноамериканските литератури. Значи тоа е литература која е во духот на времето. И ни прави чест како култура каде и да се шири“, рече Исмајли.
Според него, Кадареја припаѓа на фондот на светската литература. Како лингвист зборуваше и за влијанието што писателот го имал врз урбанизацијата на јазикот и изразувањето. 

„Урбанизацијата на изразувањето е неопходна за модерната проза, за тогашната проза. Кадаре не се двоумеше суверено да се движи низ димензиите на литературата на нашето време од класична во модерна во сите аспекти на форми и други. Проблематизираше многу прашања, остави дело од прва рака за албанската култура“, додаде тој.

Веста за смртта на Исмаил Кадаре на првиот ден од јули одекна не само во албанскиот свет. Најпрестижните медиуми во светот му дадоа високи епитети. Со еден ден жалост во Косово и два во Албанија, меѓу другото беше почестена дејноста и аманетот на писателот. 
Последното збогување во средата, 3 јули, ги собра семејството, пријателите, граѓаните и официјалните лица во Театарот на опера и балет во Тирана. Со силуетата на Света Тереза ​​во позадина – дел од сценографија на изведба и ненаменета за оваа прилика – стотици луѓе поминаа покрај ковчегот на Кадаре. Присутните на почитта светнаа од гордост. Ова јасно се гледа. И тоа го имаат манифестирано во повеќе димензии. 

Неговиот издавач Бујар Худри беше еден од најблиските луѓе на големиот писател. Тој беше таму и во критичните моменти. Имаше чести разговори со него. Но, Кадаре тешко можеше да се дешифрира во однос на списите.     

„За време на разговорите што ги имав, тој не посочи дека нешто пишува. Ќе речеше „да“, но следниот ден ќе негираше. Но, мислам дека тој мора да изостави нешто. На сопругата и ќерките им останува да го објават ова бидејќи ги имаат правата“, рече Худри.

Ковчегот покриен со државното знаме и бели цветови стоеше три и пол часа меѓу салата на Театарот на опера и балет. Вака Владата на Албанија одлучи да формира Специјална комисија предводена од самиот премиер Еди Рама. Непосредно пред единствениот говор, оној на премиерот, во салата влезе претседателот на косовското Собрание Глаук Коњуфца, потоа премиерот Албин Курти заедно со дел од владиниот кабинет, за да им го препушти редот на група пратеници. , и членови на партијата предводена од Курти. 

По скалите се приклучија претседателот на Албанија, Бајрам Бегај, претседателот на Косово, Вјоса Османи и премиерот на Албанија, Еди Рама.

Писателот Лиридон Мулај вели дека среќата на големите писатели е што секогаш остануваат во библиотеките и книжарниците. 

„Имавме среќа да ја научиме албанската историја преку високото естетско ниво на Кадаре. Невозможно е секој што ќе заврши факултетска задача да не биде трогнат од работата на Кадаре“, рече Мулај.

Недалеку од областа на почитта, се наоѓа поранешната резиденција на писателот претворена во музеј. Неговиот дом во родниот град е исто така музеј. Пред многу години и прости на општина Ѓирокастро. 

По церемонијата, гардата на Републиката го пренесе ковчегот меѓу властите и граѓаните. Со фрлање бели рози на црвено-црното знаме и со аплауз го пренесоа човекот чие перо како никој друг одекнуваше од албанската историја. 

Гробиштата Туфина прими малку луѓе. Церемонијата ја одржаа близок круг на семејството и пријателите. Ќерките Греса и Бесиана Кадаре ги поздравија присутните, а воедно ги поканија на заеднички ручек.

„Беше посебно како и во сите други работи. Тој ги почитуваше само законите на литературата. Никогаш не ме искара за мојата немарност. Полн, полн со други, но не штедеше сарказам за авторите што ги читав. Од друга страна, тој беше возбуден кога најдов ударна линија. Оваа филозофија сама ја усвоив уште од детството“, рече Греса Кадаре. 

„Нема да држам говор, замислувам дека една од неговите омилени фрази беше „сега ќе не оставиш сами, не сакам“. Замислувам дека се искачи, како во вител светлина, замислувам дека се искачи додека влегувам во пантеонот на генијалците на светот и гледам во нас. Еден од начините да му оддадеме почит е повторно да ги прочитаме сите негови дела“, додаде Бесијана.

Во тој дел од гробиштата заедно биле Дритеро Аголи, Реџеп Челику, Лилјана Цинги, Ганимет Вендреша и Исмаил Кадаре. Секој од нив зазема посебно место во албанската уметност. Но, Кадаре отиде подалеку. Го допре светот и тоа го направи со приказните за својата земја. И со Косово. 

Поврзаноста на Исмаил Кадаре со Косово, по 1980 година кога е објавен комплетниот сет на дела, е трајна. Писателот имаше активна улога во 1999 година кога демократскиот свет одлучи да ги спаси Албанците од Косово од српскиот режим. 

Писателот и истражувач Ндуе Укај вели дека улогата на Кадаре била над она што се гледало во јавноста. 

„Тој е меѓу најзаслужните за нашата слобода. Ова го кажувам со чиста интелектуална и креативна совест. Ова го кажувам признавајќи го неговиот придонес. Ако сакаме да употребиме израз, можеме да кажеме дека тоа беше кума на интервенцијата на НАТО на Косово“, рече Укај.

„Ra ky mor eu pamë“ е дневник на Кадаре за 1999 година и открива малку од неговиот однос со косовската делегација во Рамбује, како и телеграмите разменети со светски личности. 

Иконскиот актер Тимо Флоко, роден во Пеја, вели дека Кадаре во тешки времиња го еманципирал албанскиот јазик и менталитет. 

„Луѓето од ваков калибар патуваат и не се смрт. Беше голем патриот. Со целосен фанатизам го бранеше прашањето за Албанците на Косово, за слободата на Косово, за државата Косово. Кадареја беше извонреден инспиратор на својот народ. Го еманципираше јазикот и менталитетот на Албанецот во тешките времиња на комунистичката диктатура. Останува еден од најуникатните и најгенијалните примери на Албанци насекаде во светот. Тоа е инспирација за самиот албанизам“, изјави актерот.

Претседателот на Академијата на науките и уметностите на Косово, Мехмет Краја, го опиша како најупорниот поддржувач на Косово во изминатите 50 години.  

„Гласот на Кадаре за поддршка на Косово создаде меѓународен политички контекст и успеа да навлезе низ студените дипломатски канцеларии, тој беше инспирација за многу генерации интелектуалци, наставници, студенти, ученици. Така за широк спектар на луѓе во Косово, вклучително и оние кои во последниот чин на оваа приказна беа во првите редови на војната за ослободување на Косово. Кадаре во овој момент направи повеќе од сите институции на албанската држава заедно“, рече претседателот на АШАК.

Целите на Косово според Краја, вклучително и неговите достигнувања во последните години, преку гласот на Кадаре, се претворија и се трансформираа во гласот на националната свест. 

Кадаре на различни начини влијаеше на националната свест на Албанците со еманципирањето на својот народ во однос на историјата и автохтоноста. 

Своите книги им ги остави на Албанците и на светот. Она на животот... Исмаил Кадаре го затвори засекогаш.