Напуштање на селата

Од 1,789.939 жители кои биле регистрирани во 2011 година, 13 години подоцна бројката паднала на 1,586.659. Бројот на жителите во урбаните средини достигна близу 796 илјади, наспроти 662 илјади според претходниот попис. Во 2011 година, односот меѓу урбаните и руралните жители беше 38 до 62 проценти. Со пописот од 2024 година, односот е 50.18 отсто наспроти 49.82 отсто во корист на градот. Во руралните средини, според последните статистички податоци, живеат 791,032 жители, за разлика од 1 во 128 година.

Оџаците од кои излегува чад се ретки во селото Прапаштица. Единствената продавница што ја имаше ова село во Приштина, која допира до граничната точка Мутиводе, е затворена. И од оваа година, поради недостиг на ученици, истата судбина го затекна и основното училиште од ова село.

Мрачна иднина го очекува и блиското село Глоговица, каде што неговите жители поради немање перспектива велат дека ќе се преселат во главниот град.

Илми Ука е еден од ретките жители што може да се сретне во Прапаштица. 73-годишникот и покрај тешкотиите не го напуштил родниот град. Тој раскажува како таму живееле близу 100 семејства, а денес се избројуваат на прсти.  

„Претходно, во предвечерието на војната, селото имаше 92 населени куќи, а училиштето броеше над 100 ученици, но во 1972 година кога јас отидов на работа, училиштето имаше 149 ученици. Односно 92 населени куќи во пресрет на војната. Уште со доаѓањето на војната селото се преселило и побегнало оттука. Како што е познато, луѓето беа растерани од страна на фашистичкиот окупатор, некои во Македонија, некои во Албанија, каде што можеа да најдат засолниште, но со доаѓањето на слободата, со победата на војната на ОВК и нашите меѓународни партнери, особено Обединетите Соединетите Американски Држави, стана можно луѓето да се вратат во селото... Околу 30 проценти од селаните не се вратија на своите места. Сега ви давам само еден пример: ова мое маало, кое се вика Чубај маало, во предвечерието на војната имаше 27 куќи за живеење, додека сега имаме две куќи. Селото дојде до ваква состојба“, рече Илми Ука, началник на селото Прапаштица.

Ука, кој беше наставник и претседател на месната заедница од овој крај, вели дека покрај недостигот на инвестиции, на миграцијата влијаела и промената на начинот на живот на младите. Субвенциите за земјоделството, според него, не ги убедуваат младите да останат бидејќи, вели, имаат други амбиции.

„Да речеме дека некој од младите ќе живее во селото. Прифаќаат дека некој сака да живее во село, но таа љубов што сакаш да ја вратиш, мора со нешто да ја пренесеш. Мора да го следите со економска основа, со помош од општеството, со инвестиција, со донација, за да можат луѓето да почнат од нула за подигање. Тие во минатото ги немаше, иако неодамна некои субвенции се даваат за добиток, а некои субвенции за хектари насадени со пченица или житни култури, но тие се малку и луѓето ја загубија волјата. Младите веќе не се занимаваат со земјоделство. Сега треба да прифатиме дека е време на технологијата и луѓето повеќе не сакаат плуг, сакаат полесни, поудобни работни места. Ни селото веќе не им е атракција... Полесно живеат во град. Живеењето во село значи дека си по цел ден со работа, и лето и зима, бидејќи и зимата има свои задолженија во селото. Треба да го чувате животното, да го храните, да му давате вода, да му давате вода, а луѓето се мрзливи“, рече тој.

Вознемирувачки податоци од последниот попис

Феноменот на напуштање на руралните средини достигна вознемирувачки нивоа. Последниот попис, покрај намалувањето на населението, за прв пат откри дека бројот на жители во селата е помал отколку во урбаните средини.

Од 1,789.939 жители кои биле регистрирани во 2011 година, 13 години подоцна бројката паднала на 1,586.659. Бројот на луѓе кои живеат во урбаните средини достигна близу 796 во споредба со 662 според претходниот попис. Во 2011 година, односот меѓу урбаните и руралните жители беше 38 до 62 проценти. Со пописот од 2024 година, односот е 50.18 отсто наспроти 49.82 отсто во корист на градот. Според последните статистички податоци, во рурални средини живеат 791,032 жители, за разлика од 1 милион и 128 илјади  колку биле во 2011 година.

Професорката по демографија на Универзитетот во Приштина, Мимоза Души, покажува дека миграцијата се разликува од општина до општина, каде што некои општини повеќе се карактеризираат со миграција во странство. Внатрешната миграција, според неа, е повидлива кон центрите како Приштина, Фуше-Косова и Феризај.

„Има 29 населени места кои бележат намалување на бројот на населението, а кај 9 е забележан пораст. Општини со најголем број на намалување на населението се Призрен, Подујева, Ѓаковица и Раховеци. Секако, (причината е) немањето вработувања, внатрешната и надворешната миграција. Во овој случај имаме поголема миграција кон Приштина, каде таа е главен град, каде што има најголеми можности за вработување, поразвиена е инфраструктурата, односно елементите што го привлекуваат населението“, рече таа. 

Во некои општини вкупното население е намалено. Исклучок се Приштина, Феризај и Фуша-Косова кои го додадоа.

„Други општини кои бележат намалување на населението, а кои се карактеризираат со надворешна миграција се Сухарека, Малишева, Витија и Скендерај, што доведува до намалување на бројот на населението. Општините кои бележат пораст на бројот на населението се секако Приштина, Феризај и Фуша-Косова. Тоа е близината на Приштина, кога зборуваме за Фуше-Косова и Феризај. Тоа е најбрзиот економски развој и инфраструктура што го привлече населението. Овде за Приштина, миграцијата од општина Подујева има влијание, тоа е и близината, но она што се зборува е трајна миграција, тоа е најдобри можности за живот, најдобри можности за работа, благосостојба на населението е на повисоко ниво. Тоа е брзиот развој на инфраструктурата и обезбедувањето квалитетни услуги“, рече Души.

Тренд глобален

Души вели дека трендот на миграција од село во град е глобален. Како влијателни фактори таа особено ги споменува вработувањето и образованието. 

„Тоа се светските трендови денес. Живееме во време на глобализација, каде луѓето се во движење, така што луѓето не се нужно врзани за постојан престој на глобално ниво“, изјави таа.

Ефектите од внатрешната миграција се појавуваат во различни форми. Како што предупредува Души, тоа што во урбаните средини има повеќе жители отколку во руралните, се очекува да се одрази на начинот на кој се издвојува буџетот за инвестиции во инфраструктурата и за субвенции.

„Ако населението во рурална населба се намалува, тоа е знак дека нема повеќе инвестиции во руралниот регион. Нема инвестиции во училиштата. Значи грантовите главно се ориентирани кон урбани населби кои ги задоволуваат потребите на населението во согласност со карактеристиките што се појавуваат со пописот на населението. Во иднина нема да има грантови за малите земјоделци, туку ќе има грантови за големите земјоделци кои масовно произведуваат. Првиот одраз на пописот на населението е одразот во општинските финансии. Бројот на жители се одразува и во сите други политички, економски, здравствени и образовни структури. Ги менува развојните политики. Општините кои имаат намалување на бројот на жители ќе имаат намалување на средствата, ќе имаат потешкотии да ја одржуваат инфраструктурата. Се намалуваат средствата, се намалуваат општинските услуги за постојните жители“, додаде таа.

Општините се заинтересирани за повеќе приходи и не без цел да следат поволна градежна политика, вели архитектот Беким Рамку. Но, според него, новите жители, кои го напуштиле родниот град за подобар живот, се незадоволни од новата средина. Рамку вели дека општините прават планови на хартија, но не ги реализираат.

„Една од причините зошто има миграција од руралните средини во урбанизираните е услугата, односно населението има соодветни услуги: училишта, јасли, амбулантни возила, болници и сл. Оние на хартија се планирани. Кога се прави урбанистички регулациски план, секаде кај нас се планираат. Предвидени се и потребните зелени површини. А вие, ако тргнете по одобрувањето на тој план, по почетокот на градбата, можете да видите дека можеби парк што бил наменет со простор, веќе не е парк, туку паркинг за автомобили. Кога ќе се случи оваа работа, нормално мора да има одредени правила, па дури и поголеми казни, односно финансиски казни за градителите и корисниците на тие простори, така што ако нешто е предвидено да биде зелен простор или тоа е простор за рекреација. , така останува“, рече Рамку.

Новиот тренд

Општините како онаа на Приштина, покрај големото присуство на жители и бизниси, се карактеризираат и со загаден воздух, бучава и прашина.

Под притисок на ваквите услови, многу граѓани избраа периферни области слични на селото Прапаштица, за изградба на куќи и вили, можеби дури и за користење за време на викендите.

За оваа тенденција говори и архитектот Беким Рамку. Тој вели дека растечки тренд е присутен и на Косово, слично како и западните земји, каде што животот во градот не се смета за луксуз, туку на село.

„Бидејќи ние сме европско население и сме во Европа, мора да следиме некои трендови кои не предупредуваат на она што се случува во другите европски земји. Има некои трендови кои се случуваат со децении во Германија, Швајцарија, Холандија и така натаму, каде што можеме да видиме дека движењето на руралното население, односно традиционалното рурално население, кое порано биле сточари или луѓе кои се занимавале со овошјето и зеленчукот почнаа да се преселуваат во градовите. Тоа го видовме и за време на пандемијата, кога цените на куќите се зголемија низ целиот свет, особено во Европа, во руралните области. Така ќе ни се случи и нам. Се надевам дека допрва ќе имаме селани кои ќе го изберат селото пред градот, пред се поради квалитетот на живот во однос на воздухот, но и во однос на производството на производи што треба да ги имаме во нашата земја“, рече тој.

Градоначалникот на селото Прапаштица, Илми Ука, вели дека државата треба да нуди услуги и инфраструктура за сите жители без разлика. Стимулирачката политика, според него, може да го спречи заминувањето, можеби дури и враќањето во селото на раселените. 

„Давајте донации што е можно повеќе и помогнете им на селаните, селото да стане привлечно за враќање на доселените. Ова е моето барање кое отсекогаш го имав и го имав, бидејќи без село нема град. Селото отсекогаш го поддржувало градот. Сега се случува спротивното. Градот го држи селото. За да не се случи тоа, тие имаат должност да размислуваат секој ден: еден пат во градот и еден во село, да не ја вртат главата кон село - затоа што тоа доведе до оваа миграција. Ова го направи овој егзодус толку масовен, ова празнење - таква трагедија. Ова е трагедија за селото, трагедија за општеството“, рече Ука.

Животот во селото е многу променет, вели Ука. Според него, особено го отежнува недостатокот на луѓе, осаменоста. 

„Животот овде е тежок, да ви кажам право, затоа што овде оваа населба беше исполнета со луѓе, со животни, со работа, со земјоделство, имаше сообраќај, имаше области со луѓе, сите постоеја, имаше целосна виталност, додека сега се чини дека е празно, а животот овде е тежок, бидејќи осаменоста допира до вас“, рече Ука.

Училиштето во кое Ука работеше како наставник над 40 години е затворено. Поради недостиг на ученици, на десетици други училишта во Косово, главно изградени во последните 20 години, им се заканува затворање. Косово за 10 години, од 2010 до 2020 година, има намалување на бројот на студенти за близу 30 отсто. Со последната регистрација, се чини дека има речиси 100 студенти пред помалку од 13 години.  

Административната инструкција, за критериумите, основањето и престанокот на предуниверзитетските образовни установи, предвидува основно училиште да има најмалку 60 ученици, а во гимназијата од 6-то до 9-то одделение најмалку 160 ученици. А врз основа на анализа на Министерството за образование, наука, технологија и иновации, составена во 2023 година, 193 училишта треба да бидат затворени во рок од пет години. Во исто време, внатрешната миграција во центрите како што е Приштина е Фуша-Косова преплави некои училишта, што ги принудува општинските власти да изградат нови училишта.