Kulturë

“Recetë kuzhine” provokon dhe kritikon postmodernitetin e Kosovës

Dy janë elementet e shoqërisë disiplinore të cilat mund t’i vërejmë në artin e Arianitit: panciri dhe grilat. Panciri si objekt mbrojtës na përkujton shoqërinë disiplinore. Gruaja në shoqërinë e tillë ka nevojë për mbrojtje fizike

Ekspozita “Recetë kuzhine” e artistit Arianit Beqiri personifikon shoqërinë disiplinare dhe të suksesit përbrenda figurës së gruas. Sikur Arianiti dëshironte të thoshte: iku tradita, erdhi moderniteti, do të ikë dhe moderniteti… dhe prapë gruaja do të vazhdojë të mbahet në margjinalitet, në shtypje

1. Byung-Chul Han në esenë e tij “Shoqëria e Ekspozimit” teorizon mbi dy koncepte: vlerën e kultit dhe vlerën e ekspozimit. Sipas Han, “vlera e kultit” varet nga ekzistenca dhe jo nga ekspozimi. Për shembull, praktika e të mbyllurit të gjësendeve të shenjta në dhoma të paqasshme, duke i tërhequr nga dukshmëria e publikut, vetëm sa ia rrit vlerën e kultit atyre gjësendeve. Ky negativitet, i paraqitur përmes ndarjes, izolimit dhe paqasshmërisë, përbën vlerën e kultit.

Në anën tjetër, ekziston “vlera e ekspozimit”, simptomatike për shoqërinë e sotshme, që Han e quan “Shoqëria e Suksesit”. Vlera e ekspozimit nuk paraqitet përmes negativitetit (ndarje, izolim, paqasshmëri), por përmes pozitivitetit (njëllojshmëria, singulariteti, tejkomunikimi, etj.). Sipas Han, në shoqërinë e pozitivitetit, gjërat shndërrohen në komoditete; ato duhet të shfaqen/ekspozohen në mënyrë që të jenë; vlera e kultit zhduket në favor të vlerës së ekspozimit.

Shoqëria e pozitivitetit është shoqëria e ekspozimit. Në shoqërinë e ekspozimit secili subjekt është gjithashtu objekti vetëreklamues. A nuk ndodh pikërisht kjo në rrjetet sociale, ku paraqitja e subjektit shfaqet rigorozisht përmes pozitivitetit? Fotografitë në Instagram pasqyrojnë, pothuajse ekskluzivisht, faqen sublime të personit. Në LinkedIn mund të lexosh rezymetë e karrierës, të paraqitura në mënyrën më të mirë të mundshme. Facebooku tash e shumë kohë dominohet nga teprica e pozitivitetit.

Byung-Chul Han, traktatin-libër të tij “Shoqëria e Rraskapitur”, e përfundon kështu: shoqëria e suksesit [...] është shumë e gjallë për të vdekur dhe shumë e vdekur për të jetuar.

Konkludimi i Han paraqet saktësisht kontradiktën e kapitalizmit në nivel ontologjik. Shoqëria e suksesit, paçka e rraskapitur, është kyçe për prodhimin dhe akumulimin e kapitalit. Prandaj, vdekja e saj është e pamundur. Por, tashmë, shoqëria e suksesit është e vdekur, ontologjikisht.

2.Tendenca universale e kapitalizmit që të hegjemonizojë çdo sferë të jetës nuk ka përjashtuar as artin, as feminizmin. Sheryl Sandberg, shefja operative e Facebookut, i hapi rrugë kështu feminizmit neoliberal të njohur si “Lean-in feminism”. Përmes librit të saj (“Lean in: Women, Work, and the Will to Lead”) këshillonte gratë se si ashpërsia dhe suksesi në botën e biznesit do t’u mundësonte atyre barazi të plotë. Imperativi i shoqërisë së suksesit tashmë u servohet ekskluzivisht grave.

Në shoqërinë e ekspozimit secili subjekt është gjithashtu objekti vetëreklamues. A nuk ndodh pikërisht kjo në rrjetet sociale, ku paraqitja e subjektit shfaqet rigorozisht përmes pozitivitetit? Fotografitë në Instagram pasqyrojnë, pothuajse ekskluzivisht, faqen sublime të personit. Në LinkedIn mund të lexosh rezymetë e karrierës, të paraqitura në mënyrën më të mirë të mundshme. Facebooku tash e shumë kohë dominohet nga teprica e pozitivitetit

Në të vërtetë, feminizmi i Sandberg synon një shoqëri në të cilën përfitimet nga shfrytëzimet në vendin e punës dhe shtypja në rendin shoqëror ndahen në mënyrë të barabartë në mes të burrave dhe grave të klasës dominante (elitës korporateske). Një formë e “sundimit me mundësi të barabarta”. Feminizmi elitist i Sandberg riprodhon klasat shoqërore. Gratë që kanë pasur mundësi materiale për të studiuar në shkolla elitare do të mund të zinin një vend konkurrues në botën e biznesit (me shumë pak përjashtime).

Si rezistencë ndaj feminizmit elitar të 1%, kemi “Feminizmin e 99%”, lëvizje radikale feministe. Feminizmi 99% e kundërshton feminizmin elitist pikërisht për arsyen e thjeshtë se gratë nga klasat e varfra, apo gratë që përjetojnë diskriminim të shumëfishtë (për shembull gratë që janë të varfra, të zeza dhe transeksuale dhe si pasojë të diskriminuara për shkak gjinisë, ngjyrës dhe orientimit seksual), nuk janë të përfaqësuara dhe as të fuqizuara nga feminizmi elitist i Sandberg. Riprodhimi shoqëror – krijimi dhe mirëmbajtja e lidhjeve shoqërore, kujdesi ndaj familjes, shokëve dhe shoqeve, etj. – është element kyç në manifestin e feminizmit të 99%. Siç e shpjegon Nancy Fraser, “historikisht, riprodhimi shoqëror është ndarë në bazë të gjinive. Përgjegjësitë më të mëdha u janë lënë grave, megjithëse burrat kanë performuar një pjesë të vogël. Rritja e kapitalizmit e ka intensifikuar ndarjen gjinore – duke e ndarë prodhimin ekonomik nga riprodhimi shoqëror, duke i trajtuar këto si dy gjëra të ndara, të lokalizuara në dy institucione të ndryshme dhe të koordinuara në dy mënyra të ndryshme. Prodhimi ekonomik lëvizi në fabrika dhe zyre, ku u konsiderua “ekonomik” dhe u shpërblye me rroga. Ndërsa, riprodhimi shoqëror u lë mbrapa, në sferën private shtëpiake, ku u sentimentalizua dhe natyralizua duke u performuar për hatër të “dashurisë dhe ‘virtytit të mirë’ dhe jo për shkak të shpërblimit me rrogë”.

Në Kosovë janë mijëra gra që mirëmbajnë dhe performojnë në jetën domestike private, duke ua mundësuar mijëra partnerëve të tyre që të punojnë në zyre, fabrika apo në maje ndërtesash dhe, rrjedhimisht, mundësojnë rritjen dhe akumulimin e kapitalit privat. Por, vetëm njëri/a prej tyre paguhet, edhe pse të dy kontribuojnë pothuajse në mënyrë të barabartë.

3. I pyetur çka është provokative në art sot, Jacques Rancier përgjigjet kështu: Sigurisht jo sulmet [artistike] ndaj religjionit ose traditës. Sot, arti më provokativ do të ishte sfidimi i modernitetit në të cilin jetojmë; neoliberalizmi apo çfarëdo modeli kapitalist të cilin po e përjetojmë.

Çka solli moderniteti në Kosovë? Duke mënjanuar sferën infrastrukturore (rrugët, internetin dhe komoditetet e tjera), shoqërisht jemi ende në “momentin bosh”, siç do të thoshte Pier Paolo Pasolini. Gruaja para modernitetit jetonte në shoqërinë disiplinore (në sensin e Foucault). Gruaja pas modernitetit jeton në shoqërinë e suksesit (në sensin e Han). Gruaja në shoqërinë disiplinore shërbente dhe dominohej. Gruaja në shoqërinë e suksesit konsumon dhe dominohet. Dhuna ndaj grave në të dyja shoqëritë nuk ka pushuar asnjëherë. Ajo madje është rritur, por ka ndërruar formë. Në shoqërinë disiplinore gruaja mbahej në pasivitet. Në shoqërinë e suksesit ajo mbahet në interpasivitet.

4. Ekspozita “Recetë kuzhine” e artistit Arianit Beqiri provokon dhe kritikon pikërisht (post)modernitetin tonë. “Recetë kuzhine” personifikon shoqërinë disiplinare dhe të suksesit përbrenda figurës së gruas. Sikur Arianiti dëshironte të thoshte: iku tradita, erdhi moderniteti, do të ikë dhe moderniteti… dhe prapë gruaja do të vazhdojë të mbahet në margjinalitet, në shtypje.

Dy janë elementet e shoqërisë disiplinore të cilat mund t’i vërejmë në artin e Arianitit: panciri dhe grilat. Panciri si objekt mbrojtës na përkujton shoqërinë disiplinore. Gruaja në shoqërinë e tillë ka nevojë për mbrojtje fizike. Ndërsa në pikturën “Duke na përshëndetur nëna” shihet figura e gruas prapa grilave. Panciri dhe grilat tentojnë që të izolojnë, të mbrojnë, të ndajnë. Në shoqërinë disiplinore, ashtu siç e përshkruan Arianiti, “grilat nuk janë në tërë shtëpinë sepse arratisja duhet të bëhet jo vetëm nga muret e shtëpisë, sa nga ideja e shtëpisë. Pra, të nxirret shtëpia nga gruaja, e jo gruaja nga shtëpia.” Sepse, në postmodernitet, “amvisja sot është një e burgosur”.

Image
Në pikturën “Duke na përshëndetur nëna” shihet figura e gruas prapa grilave. Panciri dhe grilat tentojnë që të izolojnë, të mbrojnë, të ndajnë

Megjithatë, arti i Arianitit komunikon-kritikon edhe shoqërinë e suksesit. Përmes teknikës së instalacionit audiovizuel, Arianiti paraqet një “Përparëse” me enë të kuzhinës dhe një audio me përditshmërinë e grave. Enët janë të bardha dhe në organin gjenital është një filxhan i kuq. I kuq sepse, sipas Arianitit, “i tërë morali i gruas është vendosur tek organi gjenital; i kuq sepse është një vrasje.”

Filxhani i kafesë metaforikisht lidh shoqërinë disiplinore dhe të suksesit. Në shoqërinë disiplinore momenti i pirjes së kafesë paraqet momentin e zhytjes në paqe, në pushim… nga punët e shtëpisë, nga dhuna (psikologjike, verbale, fizike), apo nga orari i punës. Por, ekziston një detaj i vogël (por, shumë i rëndësishëm) – vega e thyer në filxhanin e kafesë. Vega e thyer paraqet “rikthimin në rutinë”.

Image
Përmes teknikës së instalacionit audiovizuel, Arianiti paraqet një “Përparëse” me enë të kuzhinës dhe një audio me përditshmërinë e grave

Në anën tjetër, në shoqërinë e suksesit, kafja paraqet tepricën e pozitivitetit. Mund të pish aq shumë kafe sa të dëshirosh, por mos e sfido imperativin e shoqërisë së suksesit, mos kërko t’i ndërrosh koordinatat e sistemit. Jeto në interpasivitet. Jeto nën dominim.

5. Shkrimtari kenian, Ngũgĩ wa Thiong’o, në esenë e tij mbi çlirimin e kulturës nga trashëgimia kolonialiste, identifikon dy lloj artistësh, intelektualësh: artistët zyrtarë, të aprovuar nga regjimi neo-kolonial dhe artistët jozyrtarë, ata/o të cilët kanë krijuar një thyerje me regjimin dhe trashëgiminë kolinialiste duke i rezistuar përmes artit për popullin.

Arianitin, kështu, mund ta fusim në kategorinë e dytë të artistëve. Për të përdorur regjistrin filozofik të Alain Badious, arti i Arianitit angazhohet në procedurën-e-së-Vërtetës. Kështu, piktura e tij “Një nënë shqiptare e pikëlluar në mendime gjatë luftës”, paraqet artin si kategori politike. Rancier shkruante se “arti është punë për shpërndarjen e të ndjeshmes. Nganjëherë, por jo shpesh, arti rregullon tërësinë e perceptimit midis asaj që është e dukshme, e mendueshme dhe e kuptueshme, dhe asaj që nuk është. Kjo është politika e artit”.

Image
“Një nënë shqiptare e pikëlluar në mendime gjatë luftës” paraqet artin si kategori politike.

“Një nënë shqiptare e pikëlluar në mendime gjatë luftës” tenton që të rikthejë perceptimin në të padukshmen, në rolin esencial të gruas në shoqërinë kosovare: dje – gjatë rezistencës anti-kolonialiste; sot – duke i rezistuar shoqërisë së suksesit; nesër – mbi triumfin e dashurisë, siç do të thoshte Arianiti.

6.Në konferencën “La Femis”, organizuar më 1987, Gilles Deleuze, gjatë ndërhyrjes së tij, citon André Malraux duke thënë se “arti është diçka e tillë që i reziston vdekjes.”. André Malraux kishte të drejtë, por deri në një pikë. Në periferi të kapitalit – në Siri për shembull – arti nuk i rezistoi dot vdekjes. U mbyt nga fashizmi kulturor. Ndërsa, në qendrën e kapitalit, arti nuk i rezistoi dot kapitalizmit. Ajo që ende reziston, në qendër e periferi, është poezia.

I pyetur çka është provokative në art sot, Jacques Rancier përgjigjet kështu: Sigurisht jo sulmet [artistike] ndaj religjionit ose traditës. Sot, arti më provokativ do të ishte sfidimi i modernitetit në të cilin jetojmë; neoliberalizmi apo çfarëdo modeli kapitalist të cilin po e përjetojmë

Pier Paolo Pasolini thoshte se “poezia, edhe pse prodhohet, ky prodhim realisht është i pakonsumueshëm dhe prandaj ekziston një raport i çuditshëm në mes të poetit dhe konsumatorit. Prandaj unë, thoshte Pasolini, prodhoj një mall, një komoditet, poezinë, që është e pakonsumueshme: do të vdes unë, do të vdesë botuesi im, do të vdesë e gjithë shoqëria jonë, do të vdesë kapitalizmi, por poezia do të mbesë gjithmonë e pakonsumueshme”.

7. Relacioni qendër-periferi, inferior-superior, poshtë-lart na paraqitet në veprën multimediale të Arianitit “Krijimi i Adamit”, të paraqitur përmes ikonografisë religjioze kishtare, të vendosur në pjesën e sipërme të sallës së ekspozimit. Përmes audios dëgjohet thirrja disfatiste “Mos prek” dhe në prapavijë të saj dëgjohen zhurma të luftës (bombardime, armë, etj.), çirrje të bebeve, piskama të grave, etj.. Sipas Beqirit, e gjithë kjo që po ndodh këtu poshtë është si derivat i kësaj veprës sipër.

“Mos prek” është rezistencë ndaj tepricës së pozivitetetit, simptomë e shoqërisë së suksesit. “Mos prek” shfaqet me një intensitet të lartë dhe hermenutikë të thellë të narracionit. “Mos prek” është provokimi final i Beqirit ndaj shoqërisë që kemi ndërtuar. “Mos prek” është revoltimi i gruas ndaj shtypjes, shfrytëzimit, dominimit shovinist mashkullor.

8. Por, “mos prek” duhet të shkojë më tej. Të shndërrohet në akt rezistence. Akt rezistence aktive. Beqiri, përmes artit, na tregoi që arti reziston. Gilles Delueze thotë se “akti i rezistencës, siç duket, i ka dy fytyra: është njerëzor (human) dhe, gjithashtu, është akt artistik. Vetëm akti i rezistencës i mbijeton vdekjes, qoftë përmes formës së punës artistike, ose përmes formës së luftës njerëzore (humane).” Rezistenca dhe poezia do të mbijetojnë përgjithmonë. Feminizmi radikal duhet ta takojë kreativitetin poetik në-Rezistencë. Ndërsa, Rezistenca do të organizohet në-Poezi.

9. De-kolonializmi është gjithmonë fenomen i dhunshëm, shkruante Frantz Fanon. Në fakt, de-patriarkalizmi, thyerja me dominimin dhe shfrytëzimin mashkullor, gjithashtu është fenomen i dhunshëm.

10. Rezistenca dhe poezia. Arti dhe çlirimi. Panciri dhe filxhani. Dhjetëra, qindra, trupa me emra dhe me fotografi, të mbuluar me dhe. Mijëra të tjerë të lënë në skajin e shoqërisë.