Clifford Geertz-i, një prej antropologëve më të njohur të shekullit 20, thoshte se antropologët nuk i studiojnë katundet, por studiojnë në katunde. Thënë ndryshe, kjo i bie se duke vrojtuar e analizuar një kokërr fasuleje në një katund të Afrikës, ata mundohem t’i analizojnë “sherret” e mëdha të botës. Në shumë hera, antropologët përshkruajnë thukët dhe analizojnë hollë peizazhin njerëzor, etik e politik, në atë katund, e ndonjëherë e marrin si shabllon për të analizuar gjëra të mëdha. Herë-herë në gërshetojnë të dyja këto analiza. Pa mahi, ndonjëherë edhe dështojnë duke krijuar rrjete konceptesh që nuk merren vesh fare. Por, në përgjithësi, antropologjia kulturore konsiderohet si disiplinë që merret me “vendet e vogla” në kontekst të “çështjeve të mëdha” të mëdha që vijnë me transformimet e shpejta për secilën bashkësi. Një ndër antropologët që ka rrahur daullen më së shumti dhe më së forti në promovim të kësaj ideje si paradigmë antropologjike është antropologu norvegjez, zotni Thomas Hylland Eriksen.

Eriksen ka shkruar një mori librash e esesh e kanë dhënë mësim në shumë vende. Duke qenë prej një tradite unike, por relativisht të vogël në krahasim me britanikët e të tjerët, Erikseni ka shkruar me plot pasion, guxim e kompetencë për temat e antropologjisë, qoftë për etninë dhe nacionalizmin, ku ka specializuar, ashtu edhe për komunikimin, globalizmin, angazhimin e shumë aspekte tjera me të cilat rropatemi të gjithë. Por, Eriksen nuk është ndalur vetëm te shkrimet specifike të interesit të tij antropologjik. Ai ka shkruar edhe si pedagog i antropologjisë, si profesor e si udhërrëfyes kritik. Mjafton të shfletosh disa silabuse të antropologjisë sociale ose kulturore të niveleve bachelor nëpër departamente të botës që të identifikosh, pa hyrë tutje, se librat e tij janë lexime të domosdoshme si hyrje në antropologji. Eriksen shkruan qartë në gjuhën angleze, në një prozë që gëlon nga leximet e shumta, sa e bujshme me shembuj dhe ndërlidhje krahasimtare, aq edhe e pangarkuar me gremça të panevojshëm konceptual. Së fundi, Erikseni ka shkruar edhe për angazhimin publik të antropologut, si një paralele që sipas tij duhet të cytë akademikët. Po të vinte një rekomandim për angazhimtari nga studiuesit tjerë, sidomos nga utopistët gulçues, padyshim se do të na shkaktonte bezdi, por kur vjen nga T.H. Eriksen-i, duhet shqyrtuar me kujdes. Po pse n’vetsh? Sepse ai e ka shqyrtuar vetë me kujdes të madh. Po ashtu, ai edhe ka sprovuar, dhe si duket me fisnikëri të madhe, të angazhohet në shtegun politik, për arsyet të temave liberale që duket se e inspirojnë si antropolog.

Mbi të gjitha, Erikseni njihet si një ndër grishtarët më të mirë pedagogjik në logun e antropologjisë kulturore. Libri i tij i fundit “Çfarë është antropologjia?” [What is anthropology?], i botuar së dyti më 2017, nga Pluto Press në Londër, vjen si një ndër ftesat më të sinqerta për të dialoguar me antropologë. Libri ndahet në dy pjesë: pjesën e parë që e quan “hyrjet” dhe pjesën e dytë që e quan “fushat”. Në pjesën e parë, Erikseni paraqet pasaportën e antropologjisë me faqe të mbushura me shënime e vula, pikëpyetje e pikëçuditëse, sa konceptuale e teorike, aq edhe historike e metodologjike. Aty lexuesi ftohet të njoh antropologjinë si disiplinë që ka studiuar kultura të ndryshme në vende të largëta pas maleve e deteve, në ishuj e xhungla të fiseve që deri së voni janë quajtur “të egra”. Por, ai na fton të shohim edhe veten brenda këtij konteksti, përmes antropologjisë në “katundin” tonë, por edhe “tjetrin” apo të ardhurin në “katundin” tonë, ndonëse jo për arsye të njëjta me vizitën e antropologut në ishujt e largët. Flet për vrojtimin, pjesëmarrje, ndejën e ngeshme me njerëzit, shkrimin dhe gjithë almiset e njohjes, kuptimit dhe përshkrimit të njerëzve që antropologu studion. Pastaj na fton ta kuptojmë antropologjinë jo vetëm si vegël por edhe si konverzacion filozofik me botën, si mënyrë jetese në konversacion me botën. Shkurt, gjithë libri është një përgjigje ndaj pyetjes se çfarë është antropologjia. Pa pretendime, Erikseni jep edhe një definicion për të nisur diskutimin e tij.

Ai thekson se antropologjia është “studim krahasimtar i kulturës dhe shoqërisë, duke nisur nga jeta lokale”. Kjo është një prej fjalive më të mira që lidh traditën antropologjike të Tylor-it, Malinowksit e Strauss-it me preokupimet e antropologëve të sotëm. Eriksen nuk harron kurrë të përmend faktin se secili antropolog që merret me universalet kulturore duhet të njoh të paktën një partikulare apo një xhep të vogël kulturor, që lidhet me kulturën e shoqërinë e një vendi. Pa dyshim se vendi si koncept nuk është vetëm gjeografik dhe mund të thërmijëzohet edhe në mini-vende të caktuara brenda vendeve të mëdha. Debatet për vendin, kohën e hapësirën janë të vazhdueshme. Për ketë flet edhe Eriksen në disa libra të tij paraprak. Madje, merret mjaft shumë me idenë e migrimit, globalizmit, nxitimit dhe tejafrimit në vende të caktuara, duke e konsideruar se gjithë bota po tkurret fort shpejt. Por, megjithatë vendi pavarësisht përthyerjeve asht trualli ku rrin, ec, vepron e shfaqet sjellja dhe kultura njerëzore.

Në pjesën e dytë ai diskuton me rend për temat antropologjike: reciprocitetin njerëzor, farefisninë, natyrën, mendimin dhe identitetin social. Secila temë peshohet me maturi dhe konfidencë të latuar nga leximet dhe njohjet konsistente të punës së antropologëve përkatës. Për antropologun e ri, por edhe lexuesin e rregullt, ia vlen të lexohet me kujdes të shtuar kapitulli mbi “mendimet” ku Erikseni kthen vëmendjen te konversacioni me antropologjisë, psikologjisë dhe filozofisë. Këtu vjen e vizatuar me mjaft inspirim si panoramë puna e Evans-Pritchrd-it, Levi-Strauss-it, Mary Douglas-it e antropologëve tjerë të cilat janë marrë kryesisht me besime e praktika religjioze, por edhe aspekte kognitive e shoqërore të mendimit të fiseve të ndryshme të botës, duke dhënë vrojtime fort të ngjeshura për mënyrën se si mendon një burrë i fisit azande apo lele nga Afrika, apo një raport mes “mendimit të egër” dhe “mendimit racional”.

Eriksen na tregon se antropologët kanë dashur të tregojnë se edhe fiset e ashtuquajtura të egra mendojnë logjikisht dhe racionalisht, por brenda kontekstit të tyre kulturor. Për shembull, fisi azande në Afrikë, të cilat i ka studiuar antropologu britanik Evans Pritchard, besojnë në “t’bame” që dallohet prej asaj që koniderohet si “magji”. Kjo për faktin se magjia ka rite e procese, ndërsa “e bamja” është misterioze dhe nuk dihet dorasi i saj. Nëse azandet pësojnë diçka gjatë punës sw tyre, duke ecuar ose duke qëndruar nën hije të një shtëpie, dhe ndodh ndonjë fatkeqësi, ata e fajësojnë dikë se u ka “ba mgji”, pra se kanë pasur t’bame. Edhe ndaj pyetjeve se kjo ka mundur të ndodh rastësisht ose si rezultat i veprimit të caktuar që për mendjen racionale të dikujt tjetër të përshkuar nga “ditëpërditshmëria shkencore” (ndoshta perëndimore!) është e kuptueshme, azandet përgjigjen me dyshim: “pse mua më ndodhi?”, “pse tani”, “pse bash aty?”. Antropologët si Evans-Pritchard nuk kanë hyrë në debate krahasuese mes konteksteve apo sistemeve të besimit, por kanë paraqitur këto pikëpamje si “relative” duke krahasuar krejt shkurt me raste tjera. Por, pyetja filozofike brofullon ende brenda konverzacionit antropologjik: kur këto pikëpamje, le të themi të azandasit dhe të anglezit përplasen, kush ka të drejtë? A ka diçka objektive si emërues i përbashkët i mendimit njerëzor? A ka unitet psikik? Këto janë në fakt pyetje që kanë nisur mendimin antropologjik qysh në shekullin njëzetë, si vazhdë e mendimit filozofik modern, ndonëse përgjigjet e atëhershme kanë qenë shumë më të sigurta se sa që mund të imagjonohen sot. Ajo që sot theksohet në antropologji del kryesisht si sintagmë se uniteti psikik është pikërisht dialogu i vazhdueshëm dhe empatik për secilin, që nxjerr pyetje e sjell variante të mendimit për këto pyetje, duke sfiduar idenë e një universalizmi rixhid dhe një relativizmi ekstrem kulturor e moral. Jo vetëm antropologët por të gjithë vrasim rradaken se si të gjejmë “emërues të përbashkët” duke ruajtur empatinë, duke kultivuar dialogun, duke respektuar diferencën, etj.
Pra, ky debat, si e përmbledh edhe Eriksen ka krijuar një lokomotivë të re mendimi në fushën e antropologjisë, filozofisë dhe psikologjisë duke ngritur tri pyetje: a) a është e mundshme të përkthejmë prej një sistemi të dijes në një sistem tjetër duke e prishur njërin me koncepte të huaja për botën e reprezentimit të “tjetrit”? b) a ekziston gjuhë e pavarur nga konteksti apo gjuhë neutrale për të përshkruar sistemet e dijes?, dhe c) a argumentojnë të gjithë njerëzit në të njëjtën mënyrë?. Sipas Eriksenit, ndoshta s’ka përgjigje definitive për këto pyetje dhe pikërisht për këtë ato janë të rëndësishme, sepse inspirojnë mendimin antropologjik për të njohur e krahasuar e gjetur dallimet dhe ngjashmëritë mes kulturave të ndryshme, por gjithnjë me një dozë empatie për kontekstin e secilës kulturë.

Erikseni përfundon librin duke folur për identitetin shoqëror dhe antropologjinë si libër leximi për variantet dhe diversitetin e këtij identiteti shoqëror sot. Në fund të librit ai gdhend këto fjalë: “Antropologjia mund të na mësojë një mësim të rëndësishme për botën dhe shtjellën e përzierjeve, kontaktit dhe refuzimit kulturor, por mund të na mësojë edhe për veten tonë. Gëte pati thënë se ‘ai që nuk flet gjuhë të huaj nuk din asgjë për gjuhën e tij’. Dhe ndonëse antropologjia ka të bëjë me “tjetrin”, në fund të fundit ka të bëjë me “veten”. Sepse mund të na tregojë se njerëzit jetojnë lloj lloj jete, të cilat për neve janë pothuajse të paimagjinueshme, ndërsa për ta janë kuptimplote dhe të vlefshme, se gjithçka ka mundur të jetë ndryshe, se një botë tjetër është e mundshme dhe se secili njeri që duket krejt ndryshe nga unë e ti, në fund të fundit, është si ne. Antropologjia merr pjesë në një konversacion të gjatë për atë se çfarë është të jesh njeri dhe i jep mish e gjak këtu pyetjeve themelore.”

Mendimi i tij për antropologjinë në këtë ftesë sa didaktik aq edhe nxitës e inspirues, ashtu si në fakt duhet të jenë librat për fillestarët e antropologjisë dhe lexuesit e gjerë. Ftesa e tij për t’u marrë me antropologjike është shembull që tregon se grishtarit të tillë i duhet kthyer dhurata. E dhurata më e mirë që dikush mund t’ia kthejë është leximi i librave të tij. Derisa ta lexoni do t’i mbeteni borxh jo vetëm Thomas Hylland Eriksenit por edhe dijes antropologjike në përgjithësi.

(Arsim Canolli, është antropolog e profesor universitar)